Grupy społeczno-zawodowe

Zawód definiowany socjologicznie oznacza wewnętrznie spójny system czynności wytwórczych podejmowanych przez kwalifikowanego pracownika, posiadającego wiedzę oraz wyspecjalizowane umiejętności nabyte w procesie szkolenia a uprawniające go do pracy w określonej społecznie formie produkcji dóbr, w zamian za wynagrodzenie będące podstawą ekonomicznego bytu jego i ewentualnie rodziny, które łącznie wyznaczają pozycję społeczną owego pracownika oraz prestiż danej kategorii zawodowej w systemie stratyfikacji.

Definicja

Zawód w sensie "largo" to określenie rodzaju zajęcia jakim trudni się wyspecjalizowana w danym typie czynności jednostka, zdobywając za ich pomocą środki utrzymania. Zawód w sensie operacyjnym, to rodzaj zindywidualizowanej aktywności będącej formą zarobkowej pracy materialnej lub duchowej, której owoce są wymieniane na inne towary na rynku dóbr, zapewniając zatrudniającej się osobie warunki egzystencji społecznej. W sensie społecznym zawód oznacza kategorię specjalistów, wyróżnioną ze społeczeństwa przez swoje kwalifikowane umiejętności i narzędzia pracy oraz wiedzę o technikach wytwarzania dóbr, które ta zbiorowość zawodowa monopolizuje a zarazem wzbogaca i przekazuje je kandydatom do wykonywania danej pracy, w zamian za różne korzyści. W sensie kulturowym zawód, to określona wiedza techniczna i umiejętności operacyjne wytworzone przez specjalistów w danym okresie historii, jako cywilizacyjny dorobek społeczeństwa gospodarującego zasobami dzielonymi pomiędzy twórców i odbiorców różnego typu dóbr. W sensie normatywnym - jako zasada "de jure" - zawód oznacza prawo wykwalifikowanej osoby do dysponowania specjalistyczną wiedzą i stosowania określonych umiejętności technicznych, nabytych poprzez instytucje społeczne w systemie edukacji, jako dyplomowane kompetencje pracownika upoważnionego do świadczenia pracy użytecznej dla społeczeństwa, w zamian za stosowne do uzgodnień z pracodawcą wynagrodzenie.

Zawód obejmuje zespół różnych specjalności i specjalizacji, które powstają wraz z rozwojem technik oraz narzędzi, a także z pogłębianiem się złożoności treści pracy i form czynności, wymaganych dla realizacji zadań wyznaczonych w określonym układzie kooperacji społecznej. Systemy społecznego podziału pracy stanowią różne historyczne formy gospodarowania, w których wyłaniają się jednostki i zbiorowości oferujące swoje usługi lub wykonywanie przedmiotów w ramach jednolitego zakresu czynności, w zamian za inne dobra materialne oraz kulturowe.

Wspólne cechy położenia zawodowego danej kategorii pracowników definiowane są w zależności od stopnia rozdzielenia danej pracy zawodowej na wyspecjalizowane typy zadań roboczych. Opisują je tak zwane społeczne klasyfikacje zawodów, skalowanych ze względu na rozczłonkowanie typów i czynności pracy (określony stopień złożoności konkretnej pracy fizycznej lub umysłowej), oraz poziom organizacyjnej samodzielności stanowiska roboczego i zakres twórczości w kreowaniu końcowego produktu. Badania skal zawodów, prowadzące do porządkowych zestawień oceniających układ ich specyficznych cech, mogą być bardzo szczegółowo rozbudowywane. Np. w USA w latach 70-tych XX w. publikowano klasyfikacje zawierające 12 000 nazw stanowisk pracowniczych a ich szczegółowa identyfikacja sięgała niemal miliona pozycji zawodowych, natomiast w Niemczech już w 1907 roku zestawienie tytułów zawodowych obejmowało 13 500 pozycji. Obowiązująca ustawowo polska klasyfikacja zawodów i specjalności przyjmuje pięciostopniową strukturę ich klasyfikacji obejmującą: 10 grup wielkich, wewnętrznie podzielonych na 43 grupy duże, 132 grupy średnie i 444 grupy elementarne (podział wewnętrzny grup średnich), przy czym grupy elementarne obejmują 2360 zawodów i specjalności.

Powstawanie określonej struktury zawodowej i roli konkretnych zawodów w definiowaniu pozycji (oraz prestiżu) wykonujących je osób zależy od czynników historycznych, a przede wszystkim od systemów kulturowych, technicznych i społecznych, w jakich one funkcjonują.

Zawód jako kategoria historyczna

W ogólnym ujęciu historia rozwoju specjalizacji wytwórczych opisywana jest jako proces różnicowania się społecznego podziału pracy. Z zawodami mamy do czynienia w warunkach utrwalenia się form zawodowego podziału pracy, kiedy naturalny płciowy i pokoleniowy podział czynności i zadań nie wystarczy do zaspakajania potrzeb egzystencjalnych wspólnoty rodowej. Historyczne formy rozwoju specjalizacji wytwórczych rozprzestrzeniały się wraz z wędrownymi wytwórcami, przez obwoźne warsztaty rzemieślnicze i kramy kupieckie, ale także na drodze podbojów lub wymiany międzyplemiennej.

Zawody tworzą się stopniowo, jako profesje będące podstawą egzystencji ekonomicznej ludzi wykonujących pracę cząstkową, czyli podzieloną i koordynowaną przez specjalistów a wynajmowanych przez dysponentów środków pracy. Praca zawodowa wymaga profesjonalnego przygotowania, przestrzegania specyficznej metodyki działania, reguł technicznych oraz zasad organizacji zespołu czynności, ustalonych w ramach określonego przedsiębiorstwa lub instytucji. Zawód jest zespołem czynności podejmowanych w celach zarobkowych, wiąże się on bezpośrednio z użytecznością ekonomiczną pracownika, dysponującego gratyfikowanymi finansowo kompetencjami na rynku zatrudnienia lub funkcjonującego jako prosta i tania siła robocza.

Zawód jest czymś innym niż rzemiosło lub praca artystyczna, ze względu na niesamodzielność pracownika w procesie wytwarzania produktu lub osiągania celu pracy podzielonej pomiędzy różnych specjalistów. Społeczny status pracownika wykonującego dany zawód wynika z jego cząstkowej roli w obsługiwanym cyklu produkcyjnym, który tworzy tak zwany efekt synergiczny, czyli wzrost sprawności pracy zespołowej podzielonej na sekwencje i akty czynności roboczych a powierzanych zawodowym specjalistom oraz nadzorowi przełożonych w strukturze organizacyjnej firmy lub instytucji.

Zatrudnianie specjalistów z danego zawodu w różnego rodzaju zakładach lub organizacjach, oraz zmienne korzyści osiągane z pracy w danych dziedzinach gospodarki, powodują zróżnicowanie dochodów i położenia społeczno-zawodowego osób zaliczanych do tej samej kategorii zawodowej. W związku z różnicami cech środowiska pracy i warunków zatrudnienia osoby zaliczane do określonego zawodu nie mogą być traktowane jako zwarta grupa społeczna. Stanowią one kategorię społeczno-zawodową, wyróżnioną w strukturze typów aktywności pracowniczej, funkcjonujących na rynku pracy zarobkowej Teoretycy analizujący konsekwencje powstawania zawodów i specjalizacji zawodowych wskazują na:

• Uwarunkowanie przez zawodowy podział pracy rozwoju własności prywatnej (Karol Marks);
• Ukształtowanie się rynku wymiany dóbr, poczynając od wymiany towaru za towar po wymianę kapitałową towaru za pieniądz, oraz pieniędzy za usługi i korzyści niematerialne z cudzej pracy (John Lock, Adam Smith, Karol Marks);
• Rozpowszechnienie żądzy posiadania dóbr i wykorzystywania cudzej pracy lub potrzeb posiadania i użytkowania towarów oraz ludzi, jako moralnie destrukcyjny efekt cywilizacji zysku (św. Augustyn, Jan Jakub Rousseau, K. Marks);
• Analizowanie podstaw więzi społecznych, tkwiących w pogłębiającej się specjalizacji zawodowej i rosnącą (w następstwie zawężonej własnej aktywności wytwórczej) zależność ludzi od pracy cudzej i wymiany produktów swojej aktywności na dobra tworzone przez innych. Praca zawodowa i wymiana ekonomiczna dóbr oraz usług łączy ludzi w złożony organizm społeczny. Równocześnie postępująca indywidualizacja wytwórcza pogłębia moralne więzi i funkcjonalne współzależności wymieniających się świadczeniami osób, aktywizując ich twórczą specjalizację, rozwój kompetencji oraz cech osobowości zawodowych (Herbert Spencer, Emil Durkheim);
• Krytykę zawodowego podziału pracy w społeczeństwach klasowych, jako podstawy politycznych zróżnicowań w podziale zysków i władzy nad cudzą pracą oraz korzyściami z jej wykonywania przez masy pracujące pod przymusem niewolnictwa, feudalnej własności ziemi lub burżuazyjnej własności zakładów pracy, gdzie w szczególnym stopniu praca zmechanizowana i zwielokratniająca wykorzystywanie energii robotników prowadzi do alienacji klasowej oraz degradacji ich godności, czyli wyobcowania człowieka pracy z ludzkich praw istoty gatunkowej (K. Marks, Fryderyk Engels, Róża Luksemburg) oraz tworzenie się klas próżniaczych (Thorstein Veblen);
• Proces profesjonalizacji i formalnej instytucjonalizacji działalności zawodowej we współczesnych społeczeństwach, poczynając od wyodrębniania się zawodów obsługujących technicznie sferę polityki i wyszkolonej klasy urzędników w nowoczesnym aparacie administracyjnym państwa (Max Weber), przez mechanizację pracy prowadzącą do definiowania zadań i stanowisk roboczych oraz funkcji nadzoru przemysłowego w naukowo zarządzanych przedsiębiorstwach (Frederik W. Taylor, Henry Ford, Henri Fayol), po prawne uregulowania zasad nabywania kompetencji i uprawnień zawodowych oraz warunków pracy i ochronę praw pracowniczych przez związki zawodowe (utworzone pod koniec XIX w. w Wielkiej Brytanii a następnie w USA i innych krajach, włączone w politykę aktywizacji ekonomicznej mas pracowniczych - idee Johna M. Keynesa) a imperatywnie regulujące konflikty interesów w społeczeństwach przemysłowych (Ralf Dahrendorf);
• Rozrost liczebny nowoczesnych stanów społecznych (sędziów, urzędników, lekarzy, nauczycieli, oficerów wojska i policji) pełniących funkcje usługowe w ramach kontraktów i funkcji publicznych (M. Weber) oraz rozbudowa aparatu specjalistów kwalifikowanej pracy umysłowej w przedsiębiorstwach i korporacjach, tworzące warstwy zawodowe nowych klas średnich (białych kołnierzyków - Charles W. Mills) i nowe klasy wiedzy w postindustrialnym społeczeństwie (knowledge klass - Daniel Bell), kreowanie karier zawodowych aktywizujących wartość osiągnięć związanych z pracą, z zewnątrzsterowną rywalizacją i statusową konsumpcją (David C. McClelland, David Riesman, Paul DiMagio);
• Badania ruchów społecznych związanych z krystalizacją hierarchii zawodowych, z mobilnością społeczną i aspiracjami edukacyjnymi (John H. Goldthorpe, James Coleman), z tworzeniem profesjonalnych wymagań podlegających licencjonowaniu, kodeksom etyk zawodowych, ochronie zbiorowych interesów różnych zawodów (w tym służb społecznego zaufania i praw autorskich twórców - tzw. wolne zawody) w sieci korporacyjnych stowarzyszeń, oraz nowych ruchów społecznych zmieniających stosunki pracy przez eliminację kulturowych i rasowych barier awansu zawodowego (Alain Tourain, Andre Gortz, Richard Florida);
• Diagnozowanie następstw rozwoju społeczeństwa postkapitalistycznego dla redukcji klasycznych całożyciowych karier w ramach wąskich zawodów na postindustrialnym rynku pracy (Peter Drucker, Manuel Castells), presji na nieustającą edukację dorosłych i przebudowywanie kompetencji, podejmowanie pracy w wirtualnych sieciach korporacyjnych oraz prac w agencjach czasowo kontraktujących zasoby ludzkie (społeczeństwo ryzyka - Ulrich Beck); osłabienie tradycyjnych więzi klas pracowniczych na zglobalizowanych rynkach dystrybucji niskopłatnych miejsc pracy pomiędzy tak zwany prekariat (wysoko kwalifikowane a nisko opłacane kadry w segmentach pracy tymczasowej lub personel pomocniczy i stażystów aspirujących do karier w sieciach korporacyjnych - Guy Standing).

Zawody w badaniach stratyfikacji społecznej

Stratyfikację społeczną definiuje się jako uszeregowanie różnych grup klasowych oraz zbiorowości zawodowych według hierarchii dostępu do cenionych dóbr i korzyści określających statusy społeczno-ekonomiczne i prestiż ich członków w danym społeczeństwie. Miejsce zawodów w hierarchii zróżnicowań społeczno-ekonomicznych związane jest między innymi z nierównościami pozycji i ról pracowniczych w zakresie funkcjonalnym, atrybutowym i gradacyjnym. Funkcjonalne pozycje zawodów wynikają z wagi czynności wykonywanych przez daną kategorię pracowniczą w systemie społeczno-gospodarczym. Atrybutowe cechy zawodu związane są z przypisanymi jego reprezentantom poziomami wykształcenia, których osiągnięcie staje się warunkiem koniecznym do posiadania uprawnień pracowniczych i zajmowania stanowisk służbowych. W systemie edukacji występuje proces reprodukcji nierówności w dostępie do dyplomowanych uprawnień zawodowych, a szczególnie zdobycia dyplomu cenionych uczelni oraz zamienienia "formalnych kompetencji" na zatrudnienie. Zależą one od dostępnego absolwentowi różnych szkół kapitału społecznego i konkurencyjności jego dyplomowego kredencjału na danym segmencie rynku pracy. Teoria badania dyplomów jako kredencjałów wskazuje, że edukacja zawodowa nie jest kluczowym czynnikiem ruchliwości społecznej. Szanse dostępu do uprzywilejowanych pozycji zawodowych są przedmiotem regulacji polityczno-prawnych oraz wynikiem mobilizacji środowisk zawodowych dla obrony własnych interesów pracowniczych. W zależności od funkcjonalnej i atrybutowej pozycji określonych kategorii zawodowych, niektóre z nich tworzą wyodrębnione segmenty klas społecznych, jak np. górnicy, stoczniowcy, kolejarze, rolnicy, lub korporacje zawodowe o szczególnych uprawnieniach nadawanych funkcjonariuszom państwowym - czyli zawody zaufania publicznego: sędziowie, adwokaci, prokuratorzy, policjanci, lekarze, politycy, kapłani, nauczyciele. W kontekście wspólnoty cech położenia społecznego i zbieżności interesów zawodowo-ekonomicznych owe warstwy klasowe oraz zawody zorganizowane korporacyjnie mogą być definiowane jako wielkie grupy społeczno-zawodowe. Gradacyjne zróżnicowanie zawodów wynika z korzyści czerpanych przez ich członków z udziału w wytwarzaniu bogactwa narodowego, oraz z uzyskanych przywilejów w dostępie do władzy i świadczeń społecznych zagwarantowanych im prawnie - jako tzw. nagrody systemowe. Korzyści związane z uprzywilejowaniami w strukturze społeczno-zawodowej uzyskiwane są również pozaformalnie - jako swoista renta polityczna lub organizacyjna, dostępna osobom zajmującym znaczące hierarchicznie i funkcjonalnie pozycje na danym segmencie rynku pracy. Dostęp do określonych zwyczajowo lub prawnie przywilejów stanowi podstawę bardziej złożonych procesów strukturotwórczych i wiąże się z cechującą dane społeczeństwo konfiguracją warstw i klas społecznych. Przenikanie się podziałów stratyfikacyjnych i ich względna stabilność jest podstawową cechą każdej struktury społecznej, jakkolwiek w ponowoczesnych społeczeństwach istnieje największa otwartość struktury klasowej i płynność statusów zawodowych. Jest to efekt wysokiego poziomu mobilności horyzontalnej (zmian miejsca zatrudnienia oraz zamieszkania, migracji siły roboczej) i wertykalnej (przemieszczeń osób w hierarchiach zawodowych oraz klasowych), czyli form ruchliwości społecznej aktywizowanych przez zglobalizowane korporacje oraz nowe technologie produkcji i dystrybucji dóbr.

Poszukiwanie korzystnych warunków zatrudnienia i bytowania a przede wszystkim dążenie do utrzymania posiadanych uprawnień lub przywilejów w hierarchiach społecznych definiuje się jako interesy klasowe jednostki lub interes grupy społeczno-zawodowej, której jest ona członkiem. Kategoria interesów stanowi podstawę aktywności bytowej oraz analiz treści działań społeczno-ekonomicznych reprezentantów określonych warstw i kategorii społeczno-zawodowych. Interesy grup zawodowych są także fundamentem ich ideologicznych, kulturowych i klasowych dyskursów o wartościach własnych ról społecznych w ramach określonego porządku politycznego.

Pochodną nierówności pozycji stratyfikacyjnych są hierarchie prestiżu, czyli szacunku lub uznania jakim społeczeństwo obdarza członków określonych warstw lub kategorii zawodowych. Socjologiczne badania prestiżu zawodów mają zazwyczaj formę identyfikacji subiektywnych ocen cech ich uwarstwienia i szacunku społecznego wyrażanych przez respondentów sondaży, jako reprezentantów świadomości zbiorowej. Prowadzone od dawna polskie badania prestiżu zawodów wskazują, że "w opinii społeczeństwa najwyżej ocenianą pozycją w hierarchii zawodów jest profesor uniwersytetu, następnie lekarz, nauczyciel i dyrektor firmy, na przeciwległym końcu lokują się natomiast sprzątaczka, referent biurowy, robotnicy budowlani i rolni".

W tradycyjnych społeczeństwach stanowych prestiż nie był elementem subiektywnego uznania lecz kategorią pozycyjną, silnie zinstytucjonalizowaną. Prestiż przynależny członkowi określonego stanu lub zawodu wyrażał się w formach obligatoryjnych zachowań, przez konwencjonalne rytuały regulujące stosunki społeczne osób o różnych pozycjach i funkcjach. Legitymizacyjne funkcje zinstytucjonalizowanego prestiżu podtrzymywały przekonania o słuszności (sprawiedliwości) panującego ładu oraz sankcjonowały prawo dysponowania przez dane kategorie społeczno-zawodowe określonymi dobrami i przedmiotami. W warunkach współczesności, wraz z rozrostem liczebnym nowych klas średnich następuje de instytucjonalizacja stanowych atrybutów prestiżu. Równocześnie wzrasta konsumpcyjna rywalizacja specjalistów z zawodów zaliczanych do nowych klas średnich. Korzystają oni z praw do udziałów i służbowych przywilejów, oferowanych kontraktowanym pracownikom wraz z czasowo nabywanym statusem, zależnym od stanowisk i poziomów awansu rozbudowywanych szczególnie w ponadnarodowych firmach oraz w korporacyjnych strukturach zawodowych.

Dla obrazowania struktury społecznej stosuje się ogólne kategoryzacje wielkich grup społeczno-zawodowych, które służą np. socjologom do analiz porównawczych oraz w badaniach sondażowych opinii społecznej, jako zmienna niezależna różnicująca postawy respondentów. Najpopularniejszą w Polsce jest charakterystyka warstw społeczno-zawodowych obejmująca 10 syntetycznych lub 14 szczegółowych kategorii, wypracowana przez Henryka Domańskiego z zespołem badaczy IFiS PAN. W 2002 roku ustalono następujący odsetkowy ich udział w strukturze społecznej: 2.4% - wyższe kadry kierownicze w administracji państwowej i dyrektorzy przedsiębiorstw; 3,9% - inteligencja nietechniczna; - 2,5% inteligencja techniczna; 6,1% technicy; 13% - pracownicy administracyjni średniego szczebla; 4,1% - pracownicy biurowi; 5,0% - właściciele firm; 12,3% pracownicy placówek handlowych; 5,0% brygadziści; 22,4% - robotnicy wykwalifikowani; 4.6% robotnicy niewykwalifikowani w produkcji; 5,9% - robotnicy fizyczni w usługach; 2,7% - robotnicy rolni; 10,2% właściciele gospodarstw rolnych. Definiowanie zawodu jako wyznacznika pozycji społecznej jednostki ma szereg ograniczeń, może ona bowiem łączyć funkcje zawodowe z posiadaniem własności lub sprawowaniem władzy lub przeciwnie być ze względu na płeć, wiek, czy pochodzenie społeczne, osobą dyskryminowaną w stosunkach pracy. W analizach grup ekonomiczno-zawodowych jako segmentów hierarchii klasowej oprócz kryterium dochodów z pracy uwzględnia się poziomy wykształcenia, własność warsztatu i stopień samodzielności stanowiska pracy, prestiżu pracy oraz obciążeń niepewnością i ryzykiem utraty przywilejów pracowniczych. Juliusz Gardawski i Jerzy Bartkowski charakteryzują cztery segmenty klasowej gradacji zawodów: I - pracodawcy i wyższy menedżment; II - samozatrudnieni i specjaliści z wyższym wykształceniem; III - niżsi specjaliści i kierownicy, robotnicy wykwalifikowani oraz pracownicy fizyczno-umysłowi; IV - robotnicy niewykwalifikowani i rolnicy, tj. pracownicy przyuczeni do zawodu, o wysokim ryzyku stabilności ich zatrudnienia, opartego na pracy fizycznej dającej niskie dochody.

Kultura i kariera zawodowa - od stanów społecznych do korporacji zawodowych

Tworzenie środowisk pracy i organizacji zawodowych, w ramach historycznych systemów klasowo-warstwowych, kształtuje specyficzne konfiguracje wyznawanych wartości i norm oraz stylów życia, wspólnych dla osób związanych podobieństwem położenia rynkowego i interesami pracowniczymi. Kulturowy wymiar struktury społecznej związanej z aktywnością zawodową jako pierwszy charakteryzował Max Weber. Wskazywał on na znaczenie prestiżu przypisanego do pozycji zawodowej, którego posiadanie łączyło się z poczuciem zobowiązań społecznych i etycznych, ze świadomością wspólnoty grupowych interesów ekonomicznych. Kategorie struktury wyróżnione przez ten zestaw cech kulturowych Weber nazwał stanami społecznymi, lub "grupami stanowymi", które w najszerszym rozumieniu identyfikował zarówno z pruskimi junkrami, urzędnikami, przemysłowcami, ale także z robotnikami rolnymi. Badając ustrój społeczno-gospodarczy Niemiec końca XIX wieku Weber zwracał uwagę między innymi na dane dotyczące Prus Wschodnich, w tym Wielkopolski i Śląska. Analizując strukturę społeczną robotników rolnych dokumentuje proces przekształcania się gospodarki zorganizowanej patriarchalnie w kapitalistyczną, w którym właściciele ziemscy i robotnicy rolni - wraz z postępującą profesjonalizacją stosunków pracy - stają się klasowymi przeciwnikami. Interesujące są uwagi Webera o wędrownych robotnikach rolnych polskiego pochodzenia, wypierających tanią siłą roboczą robotników niemieckich, wymagających wyższych świadczeń i uprawnień w rozrastającym się systemie ubezpieczeń emerytalnych, świadczeń chorobowych oraz rodzinnych. W Prusach nastąpił bowiem rozwój uprawień pracowniczych regulowanych ustawami ubezpieczeniowymi wprowadzanymi przez kanclerza Bismarcka po 1980 roku. Przyczyniły się one do nowoczesnej instytucjonalizacji zawodów robotniczych, robotników rolnych, rzemieślników, oraz pracowników umysłowych. Uprawnienia emerytalne i ubezpieczeniowe stały się trwałą zdobyczą organizacji zawodowych, wiążąc zobowiązaniami sprzeczne interesy robotników i pracodawców.

Max Weber wskazał na odmienność położenia części grup zawodowych, nie związanych z gospodarczą aktywnością rynkową (cechującą kupców, przedsiębiorców, czy robotników sprzedających swoje kwalifikacje pracodawcom) lecz z instytucjami i statusem władzy państwowej. Jej funkcjonariusze lub mandatariusze, czyli oficerowie wojska i służb policyjnych, kadry sądownicze i adwokackie, wyżsi urzędnicy, personel kierowniczy instytucji publicznych, lekarze a także duchowieństwo oraz reprezentanci polityczni są uposażani w różne przywileje państwowe i tworzą stany społeczne o wyróżniającej ich etyce służby oraz swoistych stylach życia. Weber dostrzegał szczególną rolę tych stanów społecznych w procesie wdrażania racjonalności technicznej oraz wiedzy zawodowej, w powiązaniu z korporacyjnymi ideałami i etosem służby społecznej nowoczesnemu państwu. Wskazywał na szczególne znaczenie zawodu naukowca i nauczyciela akademickiego, jako profesji kierujących się wartościami intelektualnej rzetelności i naukowego podejścia do rzeczywistości a uwalniających swoje nauczenie od poddawania się emocjom oraz społecznym wrażeniom.

Problem etosu zawodowego związany jest zawsze z poczuciem solidarności, którą tworzą praktyki kulturowe w określonym środowisku społecznym i pracowniczym. Kształtowanie się nowoczesnych zawodów to proces indywidualizacji wiedzy i prywatyzacji karier związanych z podejmowaniem ról pracowniczych. Oznacza on zasadniczą zmianę w normatywnej regulacji stosunków pracy, w ramach wspólnoty zawodowej, jaką tworzyły średniowieczne cechy rzemieślnicze. Bractwa cechowe miały poczucie wspólnoty ale i hierarchii zawodowej a przede wszystkim więzi grupowych, wzmacnianych przez kult religijnych patronów swoich zawodów oraz wymogi bezwzględnego przestrzegania kodeksów rzetelności usług świadczonych wyższym stanom społecznym. Zawody wyodrębniające się jako stany społeczne, były powiązane z elitami klas posiadających i budowały swoją tożsamość poprzez wyróżniające je atrybuty prestiżu. Osiągano je wraz ze spełnianiem wymagań profesji, regulowanych przez wielostopniowe szkolenie, oraz zachowywanie standardów etosu pracy i racji stanu, czyli interesów państwa, jako gwaranta przywilejów własnej grupy zawodowej.

Rozwój edukacji zawodowej, zorganizowanej we współpracy ze stowarzyszeniami i cechami zawodowymi w systemie czeladnictwa, stał się w ważną bazą nowoczesnej profesjonalizacji niemieckiego społeczeństwa. Jednak polityka Kulturkampfu, mająca na celu ograniczenie samodzielności politycznej i wpływów Kościoła katolickiego w szkolnictwie spowodowała wzrost znaczenia podziałów socjalnych i etnicznych. Wokół stowarzyszeń ludności katolickiej skupiały się organizacje chłopskie i robotnicze w walce z nadużyciami pruskiego kapitalizmu.

W przypadku ludności robotniczej Górnego Śląska przyjmowaniu przemysłowego etosu pracy sprzyjała solidarność familiarna, związana z jej etnicznym zakorzenieniem oraz awansem społecznym z wolnego folwarcznego chłopstwa do zatrudnienia w rozwijającym się intensywnie górnictwie, hutnictwie, przemyśle tekstylnym i maszynowym. Równocześnie klasowa i etniczna separacja stanów społeczno-zawodowych była tu silnie wzmacniana. Poczynając od redukcji chłopskich gospodarstw ziemskich, przez pruskich latyfundystów i właścicieli dóbr rycerskich, poprzez napływ pruskiego i żydowskiego mieszczaństwa oraz germanizacyjną pracę niemieckich urzędników (przez ograniczanie kulturalnej i katolickiej aktywności "polskiego żywiołu na Górnym Śląsku"), po szlachecki styl życia górnośląskich przemysłowców. Edukacja zawodowa i szkolna, podobnie jak przyswajanie wiedzy technicznej i nowoczesnych narzędzi pracy stanowią istotną warstwę kulturową w procesach profesjonalizacji zawodów. Na Górnym Śląsku polski i słowiański autochton chcąc wykonywać prace wymagające wyższych kwalifikacji musiał przejść do niemieckiego kręgu językowego a szkolna edukacja i przyswojenie niemieckiej kultury było warunkiem każdego awansu społecznego. Podział społeczeństwa na grupy stanowe sprzyjał dziedziczeniu statusów przez kontynuowanie dostępnych ról zawodowych, oraz ich powielanie w obrębie rodzin. Na Górnym Śląsku wraz z koncentracją górnictwa i przemysłu metalowego przechodzenie robotniczych zawodów z ojca na syna przez wiele pokoleń było powszechną tradycją zawodową. Jak pisze Elżbieta Górnikowska-Zwolak - "W obrębie tego samego pokolenia zawód górnika wykonywało równocześnie kilku członków rodziny (np. ojciec i często wszyscy synowie) Taki układ rzeczy miał niezwykle silny wpływ na charakter dawnej rodziny górniczej - życie tej rodziny jej treść i rytuał były przepojone do głębi i związane ze sferą zawodu.".

Efektem bogatych zróżnicowań międzyetnicznych i stanowych była struktura społeczna silnie ograniczająca pionową ruchliwość zawodową, co dobrze uchwycił Stanisław Bieniasz w refleksji o losach Górnoślązaków. Pisze on tak - "Prawdopodobieństwo, że mówiący po polsku katolik był zwykłym robotnikiem lub chłopem, było niemal tak samo duże jak to, że mówiący po niemiecku ewangelik należał do klasy posiadających bądź kasty urzędniczej. Pośrodku znajdowała się cała gama różnych usytuowań, wynikających z sytuacji życiowych. Kim byli nasi przodkowie anno 1901? Byli górnikami i hutnikami, najemnymi robotnikami rolnymi i bogatymi chłopami, lecz także sztygarami i właścicielami hut i kopalń, byli księżmi i pastorami, byli urzędnikami państwowymi, byli kolejarzami, żołnierzami i policjantami, byli sklepikarzami i bankierami, a ich żony niemal bez wyjątku zajmowały się domem i wychowywaniem dzieci w duchu katolickim, protestanckim lub żydowskim. Jedni posiadali koszulę na grzbiecie i kozę, niektórzy mieli konia lub swój warsztat, inni zaś mieli całe fabryki i latyfundia. Mieszkali w chłopskich chatach, familokach lub w willach i pałacach. Mieli za sobą kilka klas szkoły powszechnej lub najlepsze uniwersytety. I przeważnie ci, którzy posługiwali się na codzień językiem polskim, znajdowali się na najniższych a ci, którzy wyrośli w języku niemieckim - na najwyższych szczeblach drabiny społecznej".

Konfiguracje zawodów tworzących mozaikę grup społecznych na Górnym Śląsku silnie kształtowały czynniki polityczne i historyczne losy tego regionu. W okresie międzywojennego podziału, napływowe elity polityczno-inteligenckie II RP przejmując najbardziej uprzemysłowioną jego część, realizowały program polonizacji gospodarki oraz śląskiej ludności rodzimej, tylko częściowo otwierając jej nowe ścieżki karier zawodowych. Polityka inwestycyjna państwa polskiego w regionie zaktywizowała zawodowe środowiska w branżach transportu kolejowego, przemysłu chemicznego, maszynowego, elektrotechnicznego i telekomunikacyjnego. Dezintegracja jego struktury wytwórczej i kryzysy gospodarcze nie pozwoliły aż do 1939 roku na odtworzenie potencjału produkcyjnego górnośląskiego przemysłu ze szczytowego poziomu z 1913 roku. Zakonserwowany został natomiast model gospodarki opartej na dominacji przemysłu górniczo-hutniczego, który intensyfikowano po II wojnie światowej, w okresie Polski Ludowej. Służył on w strategii socjalistycznej industrializacji jako podstawowe zaplecze rozwoju gospodarczego a równocześnie główne źródło surowcowego eksportu i dewiz walutowych ważnych dla handlu z krajami kapitalistycznymi. Obsługa kooperacji produkcyjnej krajów socjalistycznych, a szczególnie produkcji zbrojeniowej, tworzyła również w naszym regionie nowe segmenty specjalizacji zawodowych.

Nowym procesem rozbudowującym stosunki zawodowe w realiach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej było tworzenie jednolitych a organizowanych systemowo, pod nadzorem partyjno-państwowej nomenklatury, stowarzyszeń wyższych kadr pracowniczych i branżowych związków zawodowych. Zrzeszenie Pracowniczych Związków Zawodowych było od 1945 roku zarówno dysponentem organów pracowniczych w zakładach pracy a od 1949 roku również funduszy socjalnych, pracowniczych ogródków działkowych i ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Organizacje związkowe oddziaływując socjalnie na różne kategorie pracownicze, dzieliły je według działów i branż gospodarki oraz sektorów usług społecznych. Miało to wielki wpływ na warunki zatrudnienia w danych zawodach i na sytuację socjalną pracowników, bowiem branżowe i zakładowe przywileje znacząco różnicowały ich dostęp do uprawnień i świadczeń pracowniczych.

W przypadku Górnego Śląska a szerzej województwa katowickiego okres PRL oznaczał dominację inteligencji technicznej oraz zawodów związanych z przemysłem wydobywczym i ciężkim. Branżowe stowarzyszenia kadry kierowniczej, organizacje inżynierów i techników w wielu działach przemysłu tworzyły środowiska zawodowe wzmacniające poczucie wspólnoty ich grupowych interesów. Znaczenie technicznych kadr kierowniczych z wiodących branż gospodarczych przekładało się na ich pozycję w strukturze nomenklatury partyjnej a powiązania personalne z ministerstwami branżowymi i zjednoczeniami przedsiębiorstw w kluczowych dziedzinach produkcji kształtowało wewnętrzny prestiż i wpływy polityczne śląskiego aparatu gospodarczego.

Kulturowy aspekt aktywizacji zawodowej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim najwyraźniej uwidacznia się na przykładzie kobiet. Tak jak jeszcze przed drugą wojną światową pracujące zawodowo kobiety były tu w zdecydowanej mniejszości, w PRL ich awans pracowniczy stał się faktem społecznym. Jednak na Górnym Śląsku dziewczyny z rodzin autochtonicznych najczęściej kierowały się do "kobiecych" zawodów takich jak fryzjerka, krawcowa, szwaczka, tkaczka, prasowaczka, modniarka a później także sprzedawca, pielęgniarka a znacznie rzadziej urzędniczka lub nauczycielka, które to zawody były popularniejsze wśród napływowych Polek i Zagłębianek.

Procesy koncentracji ciężkiego przemysłu oraz obsługi zasobów ludzkich w wysoce zurbanizowanej aglomeracji, zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa mas pracowniczych, wymagały rozbudowy infrastruktury usług medycznych, służb ratownictwa technicznego oraz monitorowania warunków pracy. Wyścig technologiczny, kształtujący wyzwania rozwojowe dla zawodów wymagających nowoczesnej wiedzy i infrastruktury technicznej, oraz polityczno-ustrojowe konsekwencje koncentracji polskiej gospodarki na rozwoju ciężkiego przemysłu, wywołały kryzys lat osiemdziesiątych. Aspiracje konsumpcyjne grup społeczno-zawodowych a szczególnie niezadowolenie mas robotniczych z pogarszających się warunków pracy i życia, w obliczu postępu cywilizacyjnego krajów zachodnich, przyniosły polską transformację ku kapitalizmowi, zainicjowaną z "reformami Balcerowicza" w 1990 roku.

Uruchomione zostały procesy aktywizujące indywidualną przedsiębiorczość i prywatyzację przedsiębiorstw poddawanych rynkowej weryfikacji a wraz z nimi powstał aktywny rynek pracy ujawniający ukryte oraz strukturalne bezrobocie. Na rynku pracy fluktuacja zatrudnienia ma także charakter sezonowy a diagnozy podaży i popytu miejsc pracy wykazują tak zwane zawody nadwyżkowe i zawody deficytowe (o wyższym zapotrzebowaniu firm niż podaży kandydatów) na określonych jego segmentach.

Korporacje ponadnarodowe stosują od lat dziewięćdziesiątych strategie zarządzania zasobami ludzkimi, zorientowanymi na generowanie wysokich zysków z formatowania lokalnych rynków, przy zachowaniu merytokratycznej kultury organizacyjnej. Od pracowników wymaga się integrowania z misją firmy i zdolności pracy w zespołach pracowniczych o różnym składzie etnicznym i kulturowym. Zarządzanie etyką pracy i etyką zawodową powiązane zostało z korporacyjnymi kulturami biznesowymi oraz strategiami wiążącymi skuteczność rynkową ze społeczną odpowiedzialnością organizacji. Etos korporacyjny nie jest już jednak zakorzeniony w tradycyjnej rzemieślniczej rzetelności ani w osobistej etyce pracy pracownika, jako reprezentanta określonego zawodu. Płynność ról zawodowych i zmienność funkcji menadżerów, kierowników zespołów biznesowych i kadr angażowanych przez korporacje lub instytucje publiczne na krótkoterminowe umowy projektowe, dekomponują klasyczne wzorce całożyciowego cyklu kariery zawodowej pracownika. Tradycyjnie - w nawiązaniu do stopni awansu w zawodach rzemieślniczych oraz w koncesjonowanych zawodach twórczych - kariera zawodowa traktowana była jako posuwanie się naprzód w osiąganiu pozycji pracowniczych i organizacyjnych. Pracownik zatrudniając się w określonym zawodzie miał perspektywy długotrwałego awansu w swoim zakładzie pracy lub co najmniej wykonywanie wyuczonego zawodu i zdobywanie kolejnych stopni doświadczenia oraz kwalifikacji zapewniających mu zachowanie pozycji zdobytej w strukturze społeczno-zawodowej. Współcześnie kariera zawodowa definiowana jest albo jako sekwencja doświadczeń związanych z rolami pracowniczymi, lub jako sekwencja prac oraz stanowisk zawodowych wykonywanych w serii zatrudnień w firmach i sieciach organizacyjnych, często niezależnie od zdobytych formalnie kwalifikacji zawodowych. To nowoczesne określenie "kariery" zawodowej i organizacyjnej, opisywanej w listach motywacyjnych i CV aplikantów, kładzie większy nacisk na mobilność społeczno-zawodową pracowników, niż na przywiązanie do określonych zawodowych kompetencji i indywidualną produktywność ich pracy.

Techniczna i instytucjonalna dynamika rozwoju zawodów

Kluczowym aspektem w rozwoju zawodów i specjalności pracowniczych jest postęp techniczny a przede wszystkim rozwój inwestycji w nowoczesnych działach gospodarki. Wchłaniają one środki badawcze na opracowywanie innowacji, które aktywizują nowe rynki zbytu a wraz z opanowywaniem ich wyższych segmentów, tworzą konkurencyjne produkty i modele udostępniane masowym konsumentom. Ważnym źródłem nowoczesnego postępu technologicznego jest światowy wyścig zbrojeń, prowadzony przez wyspecjalizowane agendy na poziomie państw oraz ponadnarodowych systemów bezpieczeństwa. Przejście gospodarek kapitalistycznych w latach siedemdziesiątych do fazy burzliwego rozwoju, związane było z zastosowaniem dla celów konsumpcyjnych wielu technologii mikroelektronicznych i maszynowych powstałych na potrzeby militarne a także nowych energooszczędnych technik projektowania oraz produkcji dóbr.

Polska Ludowa uczestniczyła w systemie wymiany gospodarczej RWPG krajów bloku komunistycznego, specjalizując się w produkcji węgla, stali, ciężkiej chemii i przemysłu maszynowego powiązanego z zakładami wojskowymi, gdzie wytwarzaliśmy czołgi, pojazdy zaplecza technicznego i wsparcia, oraz środki transportu. Górny Śląsk był regionem ściśle podporządkowanym tej strategii gospodarczej a technologie ciężkiego przemysłu dominowały w strukturze zapotrzebowania na siłę roboczą. Kształtowało to swoistą monokulturę przemysłową, będącą obciążeniem dla środowiska naturalnego regionu oraz warunków zdrowia i jakości życia jego mieszkańców.

Ważnym aspektem wysokiej dynamiki socjalistycznej industrializacji była postępująca urbanizacja, budowanie nowych miast, jak górnicze Jastrzębie Zdrój, nowe Tychy i wielkie osiedla mieszkaniowe z lat 60-tych i 70-tych. Zaspakajanie potrzeb mieszkaniowych mas pracowniczych i instytucjonalne planowanie inwestycji przemysłowych w regionie tworzy kolejne segmenty gospodarki, aktywizujące zatrudnienie oraz edukację w zawodach budowlanych, inżynierskich, w projektowaniu i gospodarowaniu przestrzenią. Na potrzeby śląskiego przemysłu rozwijano głównie szkolnictwo zawodowe i średnie techniczne kosztem ograniczania szkolnictwa ogólnokształcącego.

Wymogi utrzymania ciągłości produkcji, przy wzroście zagrożeń bezpieczeństwa pracy, zdrowia i życia robotników (oraz mieszkańców terenów degradowanych zanieczyszczeniami produkcyjnymi) powodowały rozbudowę służb monitorowania warunków pracy, zakładowych ambulatoriów i specjalistycznych przychodni zdrowia. W województwie katowickim szanse rozwoju zawodowego i kształtowania usług społecznych, gromadzenia wiedzy o obciążających zdrowie czynnikach środowiskach pracy, zyskały specjalistyczne kadry techniczne i medyczne. Powstawały nowe instytucje badawczo-naukowe, jak Główny Instytut Górnictwa, wydziały na Politechnice Śląskiej. Rozbudowano Śląską Akademię Medyczną i szpitale kliniczne, gdzie rozwijano nowoczesne technologie leczenia (śląska okulistyka, kardiologia, onkologia, leczenie oparzeń, złamań). Rozwój zawodów medycznych i kadr pielęgniarskich wraz z rozbudową przemysłu, to przykład powiązanej dynamiki rozwoju struktur społecznego podziału pracy, zachodzącej nie tylko w naszym województwie. Powołanie Uniwersytetu Śląskiego w 1968 roku zwiększyło kształcenie i aktywizację kadr humanistycznych, przyczyniając się do wzrostu kwalifikowanych akademicko struktur zawodowych w regionie. W lach siedemdziesiątych XX w., za rządów I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka, wywodzące się z województwa katowickiego kadry techniczne wpływały aktywnie na lokowanie w nim nowych inwestycji również konsumpcyjnych. Najbardziej znaczącą nową dziedziną aktywizacji zawodowej regionu była uruchomiana w 1971 roku Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku-Białej a następnie w 1975 r. zakład w Tychach, gdzie wytwarzano na licencji Fiata 126p. Inwestycje te spowodowały, że oprócz zdobywania zawodu górnika lub hutnika, modny stał się zawód mechanika samochodowego, elektryka pojazdów mechanicznych oraz inne pokrewne, związane z budową maszyn i automatyką produkcji.

Rozwój społeczno-gospodarczy bywa niekiedy interpretowany według zasady determinizmu technologicznego, która głosi sprawczą rolę innowacji technicznych w przemianach kulturowych i społeczno-politycznych. To, że dostępne technologie determinują szanse rozwojowe i określają kierunki adaptacji zbiorowości społecznych do środowiska pracy jest bardziej oczywistą zależnością.. Jednak w gospodarce socjalistycznej to polityczna centralizacja zarządzania, system nakazowo-rozdzielczy kształtował instytucjonalne mechanizmy koncentracji siły roboczej i aktywizacji grup zawodowych. Wiele działów wytwórczych i przedsiębiorstw zamkniętych było na ekonomiczną konkurencyjność, często istniał jeden lub dwóch krajowych producentów określonego wyrobu a równocześnie występowało ogromne marnotrawstwo zasobów.. Polityczne cele tego systemu kształtowały ekstensywne zasady gospodarowania siłą roboczą (polityka pełnego zatrudnienia i egalitaryzm socjalny); rozbieżność czynników statusu zawodowego (niskie wynagrodzenia kadr pracowników umysłowych z wyższym wykształceniem na tle uprzywilejowań płacowych robotniczych zawodów w górnictwie i przemyśle ciężkim); ograniczoną elastyczność zarządzania i niską innowacyjność przemysłu (brak własnych środków rozwojowych oraz ukierunkowanie aparatu zarządzania na budowanie siły przetargowej branż wobec centralnego planisty). Takie instytucjonalne czynniki kształtowały technokratyzm i autokratyczny menadżeryzm w zarządzaniu, tworząc strukturalne bariery rozwojowe gospodarek państw komunistycznych. Presja technologiczna rewolucji informatycznej, związanej z komputeryzacją, cyfryzacją i późniejszą wirtualizacją produkcji oraz usług, zarządzanie strategiczne konkurencyjnymi rynkami i gospodarowanie wiedzą w globalizującej się światowej gospodarce, narzuciły konieczność systemowej transformacji ekonomii państwowego socjalizmu.

W efekcie transformacyjnych przemian postępowała informatyzacja oraz komputeryzacja polskiej gospodarki i administracji kraju, która w latach 80-90 tych kształtowała całą gamę nowych zawodów i specjalizacji, jak np. informatyk, programista komputerowy, grafik i redaktor tekstów, sprzedawca i serwisant sprzętu komputerowego, administrator baz danych i sieci komputerowych; redaktor stron i serwisów internetowych itd. Z drugiej strony rozwija się zglobalizowany handel i marketing usług finansowych oraz informatycznego i medialno-reklamowego pozycjonowania oraz formatowania rynków konsumenckich. Rozwój tych dziedzin, również w województwie katowickim, zależny jest od strategii biznesowych tworzonych w ponadnarodowych korporacjach. Działające globalnie korporacje, dla obsługi lokalnych rynków rekrutują również z nich zasoby kadrowe, w celu implementowania tu projektów biznesowych. Dziedziny zarządzania logistyką, marketingiem gospodarczym i komunikacją społeczną i biznesową, doradztwem finansowym i ubezpieczeniowym, stają się nowymi zawodami, które znacząco zmieniają struktury zatrudnienia w województwie katowickim i śląskim.

W wyniku dynamicznych zmian technologii wytwórczych opartych na robotyzacji i modułowym montażu, na mikroseryjności krótkich cykli produkcji lub zadań projektowych, zatraca się ciągłość karier zawodowych. Niweczą one również przydatność wielu zawodów, szczególnie dawnych specjalności rzemieślniczych i robotniczych, jak np. kowal, ceglarz, zegarmistrz, krawiec, tkacz, formierz, elektromechanik, tokarz, frezer, zecer, introligator, maszynistka. Aktywny rynek pracy, wraz z negatywnymi następstwami jego transformacji i restrukturyzacji gospodarki (bezrobociem, ubóstwem, wykluczeniami społecznymi) tworzy zapotrzebowanie na nowe zawody w segmentach usług i wsparcia społecznego jak np. pracownik socjalny, asystent rodziny, doradca zawodowy, strażnik miejski, pracownik ochrony, ratownik medyczny, szkoleniowiec, trener personalny.

Interesy i społeczne dylematy zawodów w transformacji stosunków pracy w województwie śląskim

Spuścizną gospodarki socjalistycznej była określona struktura grup społeczno-zawodowych, które uzyskiwały autonomiczne uprawnienia i przywileje pracownicze gwarantowane ustawowo lub w ramach porozumień branżowych organów państwa ze związkami zawodowymi lub stowarzyszeniami reprezentującymi tak zwane zawody wolne i zawody twórcze. Były one regulowane odrębnie dla niektórych rodzajów zawodów robotniczych, dla grup pracowniczych z określonych branż i dziedzin gospodarki, dla zawodów inteligenckich, dla zawodów związanych ze służbami mundurowymi i porządkowymi oraz nomenklaturowej kadry kierowniczej w gospodarce i instytucjach państwa. Szczególnie zawody inteligenckie, związane z funkcjami publicznymi (nauczyciele, sędziowie, prokuratorzy, adwokaci) oraz specjaliści w zawodach zaufania publicznego (pracownicy naukowi, lekarze, dziennikarze), wytworzyły korporacyjne statusy, dające im prawnie uregulowane przywileje zawodowe. W segmencie zawodów robotniczych również tworzono szczegółowe regulacje uprawnień i świadczeń pracowniczych, zależne od ważności gospodarczej dziedziny ich zatrudnienia oraz obciążeń zdrowia o bezpieczeństwa pracownika przez warunki środowiska pracy. Przykłady takich uprawnień stanowią ustawowe regulacje związane z konkretnymi grupami zawodowymi, jak: Karta nauczyciela, Karta górnika, przywileje kolejarzy, uprawnienia służb mundurowych, przywileje posłów i senatorów, sędziów, prokuratorów, uprawnienia lekarzy, pielęgniarek, uprawnienia dziennikarzy, przywileje rolników. Większość tych uprawnień wciąż utrzymuje siępomimo dwóch dekad rynkowej transformacji i kształtuje silny opór reprezentujących ich beneficjentów związków zawodowych oraz uprzywilejowanych korporacji pracowniczych wobec projektów ograniczania lub likwidacji praw nabytych w innych realiach systemowych.

W każdej strukturze zawodowej i sieci instytucjonalnej dynamikę społeczną wyznaczają mechanizmy gier organizacyjnych między ich uczestnikami o kontrolę zasobów (dostęp do władzy, do informacji, awansów zawodowych, a przede wszystkim uprawnień do uzyskiwania korzyści materialnych) uzyskiwaną za pomocą złożonych strategii zabezpieczania grupowych i jednostkowych interesów. Szczególnym typem takich strategii są ukryte relacje tworzone wokół dysponentów dóbr publicznych, poprzez nieformalne sieci wpływu i klientelistycznych powiązań (tak zw. brudne kapitały społeczne), zamienianych na korupcyjne korzyści czerpanych w klimacie arogancji przez członków elit korporacyjnych i zawodowych.

Źródłem podstawowych dylematów grup zawodowych jest zachowanie przywilejów pracowniczych - usankcjonowanych, jako karty uprawnień zawodowych lub gwarancje niezależności korporacji, oraz wolności zawodów twórczych, w warunkach postępującej indywidualizacji karier, narastającej ekonomicznej rywalizacji, oraz profesjonalnej konkurencyjności związanej z przyrostem wysoko wykwalifikowanych kadr i zmniejszaniem się atrakcyjnych ofert pracy. Czynnikami negatywnie oddziaływującymi na motywacje pracy i aktywność zawodową są wciąż niskie uposażenia pracowników, słabe powiązanie jakości świadczonej pracy z wynagrodzeniami, wpływ znajomości i kumoterstwa na oceny i awanse zawodowe, niski poziom zaufania społecznego a wysoki stopień klientelizmu w relacjach biznesowych. Fundamentem gry sprzecznych interesów jest niska kultura polityczna i brak etosu służby obywatelskiej wśród elit politycznych. W naszym województwie owe elity są szczególnie słabe a nadzorowane przez nie przedsięwzięcia publiczne, jak regionalny transport kolejowy i autobusowy, remontowany stadion śląski, budowane autostrady i drogi szybkiego ruchu są w stanie świadczącym o degradacji śląskiego etosu pracy. Korupcja polityczna (obsadzanie etatów i tworzenie stanowisk w instytucjach dla członków własnych ugrupowań) i biznesowa (przyjmowanie łapówek za ustawianie przetargów i zleceń) tworzą negatywny klimat dla gospodarowania, niweczą biznesową konkurencyjność i utrudniają sprawne włączanie się firm regionu w zglobalizowany obrót gospodarczy na rynkach światowych.

Równocześnie niska jest sprawność działania instytucji publicznych, służących zdrowiu i bezpieczeństwu obywateli, za organizację których odpowiada władza centralna. Źle jest zorganizowana służba zdrowia; sądownictwo i organy śledcze często naruszają europejskie standardy terminowości i rzetelności procesowej. W powiązaniu z dowolnością interpretacji prawa pracy, prawa finansowego i podatkowego przez urzędy skarbowe, kształtuje się wśród obywateli poczucie niesprawiedliwości istniejącego ładu instytucjonalnego. Sprawność organizacyjna i profesjonalizacja zawodowa nie są samoistnymi gwarantami społecznej funkcjonalności pełnienia ról zawodowych.

Jednym z głównych dylematów przemian rynkowych jest autonomizowanie się interesów liderów związków zawodowych, powoływanych dla obrony praw pracowniczych. Dawid Ost diagnozował paradoks transformacyjnej klęski NSZZ "Solidarność", której przywódcy i działacze legitymizowali reprywatyzację zakładów pracy oraz neoliberalne koncepcje polityki społeczno-ekonomicznej. Oderwanie się liderów związkowych od klasowych interesów ogółu robotników, na rzecz obrony pracowniczych przywilejów własnych grup zawodowych zróżnicowało w naszym województwie losy załóg z branży górniczej i hutniczej. Prywatyzacja hut, następująca pod presją ich bankructwa, zredukowała znaczenie społecznego oporu ich załóg przed redukcją pakietów socjalnych i wzrostem merytokratycznych kryteriów zindywidualizowanego wynagradzania. W tym procesie znajdowano przykłady celowej deregulacji płynności finansowej oraz współdziałanie zarządów i hutniczych związków zawodowych w kreowaniu nowych korzyści załóg z porozumień prywatyzacyjnych. Górnictwo węgla kamiennego uległo reformom rządu J. Buzka ograniczającym znacząco jego potencjał produkcyjny z 70 kopalń i 416 tys. zatrudnionych w 1989 r. do 41 kopalń z 135 tyś, pracowników w 2003 r.. Utrzymano tu jednak publiczną własność, oraz autarkiczne zarządzanie spółkami i holdingami górniczymi przez kadrę ukształtowaną w dawnej nomenklaturze branżowych powiązań. Sprzyja to w jeszcze większym stopniu tworzeniu sieci układów ze sprywatyzowanymi przedsiębiorstwami zaplecza technicznego i zaopatrzenia kopalń. Obrona zawodowych interesów pracowników górnictwa stanowi jedną stronę rzeczywistości społeczno-ekonomicznej a korporacyjne interesy działaczy Związków Zawodowych i kadry zarządzającej kopalniami drugą, bardziej ukrytą przed pełnym rozpoznaniem pozaformalnych sieci klientelizmu i korupcji funkcjonujących w tej strukturze branżowej. Świadczą o nich dziennikarskie informacje z postępowań prokuratorskich i sądowych oraz analizy badaczy brudnych kapitałów społecznych. Związki zawodowe w sektorze prywatnym ulegają erozji i marginalizacji, rezygnując z samorządowych i socjaldemokratycznych wartości pracowniczych osłabiają także zbiorowy etos pracy a zabezpieczając interesy liderów i odmawiając współpracy z konkurencyjnymi organizacjami obniżają społeczny prestiż związków tracąc członków.

Szczególną bierność wykazywały związki zawodowe wobec naruszeń praw pracowników w sektorze handlu wielko powierzchniowego oraz personelu wielkich zagranicznych sieci gastronomicznych i dystrybucyjnych. To w nich szczególnie poważnie zarysowały się dylematy związane z zatrudnianiem pracowników na krótkie okresy próbne, na niskopłatne umowy cywilne (zwane "śmieciowymi"), które zamiast etatowych gwarancji pracy są już w naszym regionie zjawiskami powszechnymi. Praca tzw. "czasowników", czyli osób zatrudnianych dorywczo przez agencje pośrednictwa pracy, stanowi nie tylko interwencyjne uzupełnienie, lecz jest znaczącym członem siły roboczej osłabiającym etatowe zatrudnianie profesjonalnych kadr w przemyśle i administracji. Problemy marginalizacji segmentów pracowniczych wiążą się również z nowymi wyzwaniami demograficznymi. Województwo katowickie jest jednym z najszybciej starzejących się regionów kraju i następuje tu silna depopulacja miast aglomeracji, o czym od dawna piszą m.in. socjolog Marek Szczepański a także geograf społeczny Jerzy Runge. Problemy starzenia się populacji stanowią fundamentalne wyzwanie dla władz samorządowych województwa jak i całego kraju ale wciąż pozostają bez aktywnej strategii ich rozwiązywania. Sądzić należy, że depopulacja aglomeracji górnośląskiej i narastające starzenie się ludności spowoduje znaczące zmiany na śląskim rynku pracy, aktywizując nowe kategorie zawodów, m.in. w organizacji usługach medycznych, opiekuńczo-pielęgnacyjnych i rehabilitacyjnych dla seniorów.

Autor:dr hab. prof. UŚ Adam Bartoszek

Bibliografia

1. ABC elastycznych form zatrudnienia, red. M. Dobrowolska, Wyd. KMB Press, Katowice 2010.
2. Aktywizacja edukacyjna i zawodowa mieszkańców a jakość życia w miastach peryferyjnych, red. A. Bartoszek, U. Swadźba, Wyd. UŚ Katowice 2012.
3. Bendix R., Max Weber. Portret uczonego, Wyd. PWN, Warszawa 1975.
4. Bieniasz S., Losy Górnoślązaków w dwudziestym wieku, Ulotka wydana przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2005.
5. Biernacka M., Człowiek korporacji. Od normatywizmu do afirmacji własnego Ja, Wyd. Scholar, Warszawa 2009.
6. Błaszczyk-Wacławik M., Błasiak W., Nawrocki T. w: Górny Śląsk jako szczególny przypadek kulturowy, Kielce 1990.
7. Bourdieu P., Passeron J-C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 2006
8. Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wyd. Ossolineum, Wrocław-Gdańsk 1981.
9. Crozier M., Friedberg E., Człowiek i system. Ograniczenia działania zespołowego, Wyd. PWN, Warszawa 1982.
10. Dobrowolski Z., Korupcja w państwie. Przyczyny, skutki, kierunki przeciwdziałania, Wyd. PWSZ w Sulechowie, Sulechów 2005.
11. Domański H., Struktura społeczna, wyd. Scholar, Warszawa 2004.
12. Domański H., Prestiż, Wyd. FUNA, Wrocław 1999.
13. Edukacja całożyciowa – kompetencje cywilizacyjne a regionalny rynek pracy, (red.) Bożena Pactwa, Paulina Rojek-Adamek, WSZiNS Tychy 2006.
14. K. Gadawska, Zjawisko klientelizmu polityczno-ekonomicznego. Systemowa analiza powiązań sieciowych na przykładzie przekształceń sektora górniczego w Polsce, wyd. UJ, Kraków 2002.
15. E. Górnikowska-Zwolak, Szkic do portretu Ślązaczki. Refleksja feministyczna, Wyd. UŚ, Katowice 2004.
16. Edukacja i stratyfiakcja społeczna, red. T. Gmerk, Wyd. WOLUMIN, Poznań 2003.
17. Elity w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski, red. J. Sztumski, Wyd. UŚ, Katowice 1995.
18. Herzig A., Ruchniewicz K., Ruchniewicz M., Śląsk i jego dzieje, Wyd. VIA NOVA Wrocław 2008
19. Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Wyd. DWPN i Muzeum Śląskie, Gliwice 2011.
20. Katz D., Kahan M. L., Społeczna psychologia organizacji, PWN Warszawa 1979.
21. Keasler D., Weber, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
22. Makin P., Cooper G., Cox Ch., Organizacje a kontrakt psychologiczny. Zarządzanie ludźmi w pracy, Wyd. PWN, Warszawa 2000.
23. Mills C. W., Białe kołnierzyki. Amerykańskie klasy średnie, Wyd. KiW, Warszawa 1965.
24. Miszewski M., Polska transformacja gospodarcza i jej uwarunkowania, Wyd UE, Katowice 2012.
25. Morawski W., Zmiana instytucjonalna, Wyd. PWM, Warszawa1998.
26. Morawski W., Konfiguracje globalne. Struktury, agencje, instytucje, wyd. PWN, Warszawa 2010.
27. Muster R., Pracujący biedni na rynku pracy. Procesy uelastyczniania zatrudnienia a zjawisko pauperyzacji pracowników, "Studia Socjologiczne" IFiS PAN, Warszawa nr 3 2012
28. Muster R., Rynek pracy województwa śląskiego - stan obecny oraz trendy zmian, w: "Studia Socjologiczne" IFiS PAN, Warszawa nr 4 2009.
29. Ost D., Klęska "Solidarności". Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, Wyd. Literackie Muza S.A., Warszawa 2007.
30. Polacy pracujący a kryzys fordyzmu, red. J. Gardawski, Wyd. Scholar, Warszawa 2009.
31. Problemy socjologii gospodarki, red. W. Banaszak i K. Doktór, wyd. WSzKiZ, Poznań 2008
32. Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze woj. śląskiego w latach 1988-2008, red. J. Runge, Wyd. Urząd Statystyczny Katowice 2010.
33. Rozwój społeczny województwa katowickiego, red. L. Frąckiewicz, Wyd. AE, Katowice 1996.
34. Socjologia zawodów, red. A. Sarapata, Wyd. KiW, Warszawa 1965.
35. Socjologiczne portrety grup społecznych, red. Z. Zagorski, Wyd. UW, Wrocław 2002.
36. Specyfika tożsamości regionalnej Śląska na przykładzie historii lokalnej, Red. H. Karczyńska, Wyd. UO, Opole 2002.
37. Swadźba U., Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Wyd. UŚ, Katowice 2001.
38. Szczepański M.S., Opel z górniczym pióropuszem. Województwa katowickie i śląskie w procesie przemian, Wyd. Śląsk, Wyd. III zmienione Katowice 2002.
39. Tkocz E., Efekty restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce, w: "Prace Komisji Geografii Przemysłu" nr 9, Warszawa-Kraków 2009.
40. Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Wyd. NOW "Krytyka", Warszawa 1989.

Źródła on-line

Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności 1999-2012