Grupy społeczno-zawodowe

Zawód definiowany socjologicznie oznacza wewnętrznie spójny system czynności wytwórczych podejmowanych przez kwalifikowanego pracownika, posiadającego wiedzę oraz wyspecjalizowane umiejętności nabyte w procesie szkolenia a uprawniające go do pracy w określonej społecznie formie produkcji dóbr, w zamian za wynagrodzenie będące podstawą ekonomicznego bytu jego i ewentualnie rodziny, które łącznie wyznaczają pozycję społeczną owego pracownika oraz prestiż danej kategorii zawodowej w systemie stratyfikacji.

Zawód w sensie "largo" to określenie rodzaju zajęcia jakim trudni się wyspecjalizowana w danym typie czynności jednostka, zdobywając za ich pomocą środki utrzymania. Zawód w sensie operacyjnym, to rodzaj zindywidualizowanej aktywności będącej formą zarobkowej pracy materialnej lub duchowej, której owoce są wymieniane na inne towary na rynku dóbr, zapewniając zatrudniającej się osobie warunki egzystencji społecznej. W sensie społecznym zawód oznacza kategorię specjalistów, wyróżnioną ze społeczeństwa przez swoje kwalifikowane umiejętności i narzędzia pracy oraz wiedzę o technikach wytwarzania dóbr, które ta zbiorowość zawodowa monopolizuje a zarazem wzbogaca i przekazuje je kandydatom do wykonywania danej pracy, w zamian za różne korzyści. W sensie kulturowym zawód, to określona wiedza techniczna i umiejętności operacyjne wytworzone przez specjalistów w danym okresie historii, jako cywilizacyjny dorobek społeczeństwa gospodarującego zasobami dzielonymi pomiędzy twórców i odbiorców różnego typu dóbr. W sensie normatywnym - jako zasada "de jure" - zawód oznacza prawo wykwalifikowanej osoby do dysponowania specjalistyczną wiedzą i stosowania określonych umiejętności technicznych, nabytych poprzez instytucje społeczne w systemie edukacji, jako dyplomowane kompetencje pracownika upoważnionego do świadczenia pracy użytecznej dla społeczeństwa, w zamian za stosowne do uzgodnień z pracodawcą wynagrodzenie.

Zawód obejmuje zespół różnych specjalności i specjalizacji, które powstają wraz z rozwojem technik oraz narzędzi, a także z pogłębianiem się złożoności treści pracy i form czynności, wymaganych dla realizacji zadań wyznaczonych w określonym układzie kooperacji społecznej. Systemy społecznego podziału pracy stanowią różne historyczne formy gospodarowania, w których wyłaniają się jednostki i zbiorowości oferujące swoje usługi lub wykonywanie przedmiotów w ramach jednolitego zakresu czynności, w zamian za inne dobra materialne oraz kulturowe.

Wspólne cechy położenia zawodowego danej kategorii pracowników definiowane są w zależności od stopnia rozdzielenia danej pracy zawodowej na wyspecjalizowane typy zadań roboczych. Opisują je tak zwane społeczne klasyfikacje zawodów, skalowanych ze względu na rozczłonkowanie typów i czynności pracy (określony stopień złożoności konkretnej pracy fizycznej lub umysłowej), oraz poziom organizacyjnej samodzielności stanowiska roboczego i zakres twórczości w kreowaniu końcowego produktu. Badania skal zawodów, prowadzące do porządkowych zestawień oceniających układ ich specyficznych cech, mogą być bardzo szczegółowo rozbudowywane. Np. w USA w latach 70-tych XX w. publikowano klasyfikacje zawierające 12 000 nazw stanowisk pracowniczych a ich szczegółowa identyfikacja sięgała niemal miliona pozycji zawodowych, natomiast w Niemczech już w 1907 roku zestawienie tytułów zawodowych obejmowało 13 500 pozycji. Obowiązująca ustawowo polska klasyfikacja zawodów i specjalności przyjmuje pięciostopniową strukturę ich klasyfikacji obejmującą: 10 grup wielkich, wewnętrznie podzielonych na 43 grupy duże, 132 grupy średnie i 444 grupy elementarne (podział wewnętrzny grup średnich), przy czym grupy elementarne obejmują 2360 zawodów i specjalności.

Powstawanie określonej struktury zawodowej i roli konkretnych zawodów w definiowaniu pozycji (oraz prestiżu) wykonujących je osób zależy od czynników historycznych, a przede wszystkim od systemów kulturowych, technicznych i społecznych, w jakich one funkcjonują.

Zawód jako kategoria historyczna

W ogólnym ujęciu historia rozwoju specjalizacji wytwórczych opisywana jest jako proces różnicowania się społecznego podziału pracy. Z zawodami mamy do czynienia w warunkach utrwalenia się form zawodowego podziału pracy, kiedy naturalny płciowy i pokoleniowy podział czynności i zadań nie wystarczy do zaspakajania potrzeb egzystencjalnych wspólnoty rodowej. Historyczne formy rozwoju specjalizacji wytwórczych rozprzestrzeniały się wraz z wędrownymi wytwórcami, przez obwoźne warsztaty rzemieślnicze i kramy kupieckie, ale także na drodze podbojów lub wymiany międzyplemiennej.

Zawody tworzą się stopniowo, jako profesje będące podstawą egzystencji ekonomicznej ludzi wykonujących pracę cząstkową, czyli podzieloną i koordynowaną przez specjalistów a wynajmowanych przez dysponentów środków pracy. Praca zawodowa wymaga profesjonalnego przygotowania, przestrzegania specyficznej metodyki działania, reguł technicznych oraz zasad organizacji zespołu czynności, ustalonych w ramach określonego przedsiębiorstwa lub instytucji. Zawód jest zespołem czynności podejmowanych w celach zarobkowych, wiąże się on bezpośrednio z użytecznością ekonomiczną pracownika, dysponującego gratyfikowanymi finansowo kompetencjami na rynku zatrudnienia lub funkcjonującego jako prosta i tania siła robocza.

Zawód jest czymś innym niż rzemiosło lub praca artystyczna, ze względu na niesamodzielność pracownika w procesie wytwarzania produktu lub osiągania celu pracy podzielonej pomiędzy różnych specjalistów. Społeczny status pracownika wykonującego dany zawód wynika z jego cząstkowej roli w obsługiwanym cyklu produkcyjnym, który tworzy tak zwany efekt synergiczny, czyli wzrost sprawności pracy zespołowej podzielonej na sekwencje i akty czynności roboczych a powierzanych zawodowym specjalistom oraz nadzorowi przełożonych w strukturze organizacyjnej firmy lub instytucji.

Zatrudnianie specjalistów z danego zawodu w różnego rodzaju zakładach lub organizacjach, oraz zmienne korzyści osiągane z pracy w danych dziedzinach gospodarki, powodują zróżnicowanie dochodów i położenia społeczno-zawodowego osób zaliczanych do tej samej kategorii zawodowej. W związku z różnicami cech środowiska pracy i warunków zatrudnienia osoby zaliczane do określonego zawodu nie mogą być traktowane jako zwarta grupa społeczna. Stanowią one kategorię społeczno-zawodową, wyróżnioną w strukturze typów aktywności pracowniczej, funkcjonujących na rynku pracy zarobkowej Teoretycy analizujący konsekwencje powstawania zawodów i specjalizacji zawodowych wskazują na:

• Uwarunkowanie przez zawodowy podział pracy rozwoju własności prywatnej (Karol Marks);
• Ukształtowanie się rynku wymiany dóbr, poczynając od wymiany towaru za towar po wymianę kapitałową towaru za pieniądz, oraz pieniędzy za usługi i korzyści niematerialne z cudzej pracy (John Lock, Adam Smith, Karol Marks);
• Rozpowszechnienie żądzy posiadania dóbr i wykorzystywania cudzej pracy lub potrzeb posiadania i użytkowania towarów oraz ludzi, jako moralnie destrukcyjny efekt cywilizacji zysku (św. Augustyn, Jan Jakub Rousseau, K. Marks);
• Analizowanie podstaw więzi społecznych, tkwiących w pogłębiającej się specjalizacji zawodowej i rosnącą (w następstwie zawężonej własnej aktywności wytwórczej) zależność ludzi od pracy cudzej i wymiany produktów swojej aktywności na dobra tworzone przez innych. Praca zawodowa i wymiana ekonomiczna dóbr oraz usług łączy ludzi w złożony organizm społeczny. Równocześnie postępująca indywidualizacja wytwórcza pogłębia moralne więzi i funkcjonalne współzależności wymieniających się świadczeniami osób, aktywizując ich twórczą specjalizację, rozwój kompetencji oraz cech osobowości zawodowych (Herbert Spencer, Emil Durkheim);
• Krytykę zawodowego podziału pracy w społeczeństwach klasowych, jako podstawy politycznych zróżnicowań w podziale zysków i władzy nad cudzą pracą oraz korzyściami z jej wykonywania przez masy pracujące pod przymusem niewolnictwa, feudalnej własności ziemi lub burżuazyjnej własności zakładów pracy, gdzie w szczególnym stopniu praca zmechanizowana i zwielokratniająca wykorzystywanie energii robotników prowadzi do alienacji klasowej oraz degradacji ich godności, czyli wyobcowania człowieka pracy z ludzkich praw istoty gatunkowej (K. Marks, Fryderyk Engels, Róża Luksemburg) oraz tworzenie się klas próżniaczych (Thorstein Veblen);
• Proces profesjonalizacji i formalnej instytucjonalizacji działalności zawodowej we współczesnych społeczeństwach, poczynając od wyodrębniania się zawodów obsługujących technicznie sferę polityki i wyszkolonej klasy urzędników w nowoczesnym aparacie administracyjnym państwa (Max Weber), przez mechanizację pracy prowadzącą do definiowania zadań i stanowisk roboczych oraz funkcji nadzoru przemysłowego w naukowo zarządzanych przedsiębiorstwach (Frederik W. Taylor, Henry Ford, Henri Fayol), po prawne uregulowania zasad nabywania kompetencji i uprawnień zawodowych oraz warunków pracy i ochronę praw pracowniczych przez związki zawodowe (utworzone pod koniec XIX w. w Wielkiej Brytanii a następnie w USA i innych krajach, włączone w politykę aktywizacji ekonomicznej mas pracowniczych - idee Johna M. Keynesa) a imperatywnie regulujące konflikty interesów w społeczeństwach przemysłowych (Ralf Dahrendorf);
• Rozrost liczebny nowoczesnych stanów społecznych (sędziów, urzędników, lekarzy, nauczycieli, oficerów wojska i policji) pełniących funkcje usługowe w ramach kontraktów i funkcji publicznych (M. Weber) oraz rozbudowa aparatu specjalistów kwalifikowanej pracy umysłowej w przedsiębiorstwach i korporacjach, tworzące warstwy zawodowe nowych klas średnich (białych kołnierzyków - Charles W. Mills) i nowe klasy wiedzy w postindustrialnym społeczeństwie (knowledge klass - Daniel Bell), kreowanie karier zawodowych aktywizujących wartość osiągnięć związanych z pracą, z zewnątrzsterowną rywalizacją i statusową konsumpcją (David C. McClelland, David Riesman, Paul DiMagio);
• Badania ruchów społecznych związanych z krystalizacją hierarchii zawodowych, z mobilnością społeczną i aspiracjami edukacyjnymi (John H. Goldthorpe, James Coleman), z tworzeniem profesjonalnych wymagań podlegających licencjonowaniu, kodeksom etyk zawodowych, ochronie zbiorowych interesów różnych zawodów (w tym służb społecznego zaufania i praw autorskich twórców - tzw. wolne zawody) w sieci korporacyjnych stowarzyszeń, oraz nowych ruchów społecznych zmieniających stosunki pracy przez eliminację kulturowych i rasowych barier awansu zawodowego (Alain Tourain, Andre Gortz, Richard Florida);
• Diagnozowanie następstw rozwoju społeczeństwa postkapitalistycznego dla redukcji klasycznych całożyciowych karier w ramach wąskich zawodów na postindustrialnym rynku pracy (Peter Drucker, Manuel Castells), presji na nieustającą edukację dorosłych i przebudowywanie kompetencji, podejmowanie pracy w wirtualnych sieciach korporacyjnych oraz prac w agencjach czasowo kontraktujących zasoby ludzkie (społeczeństwo ryzyka - Ulrich Beck); osłabienie tradycyjnych więzi klas pracowniczych na zglobalizowanych rynkach dystrybucji niskopłatnych miejsc pracy pomiędzy tak zwany prekariat (wysoko kwalifikowane a nisko opłacane kadry w segmentach pracy tymczasowej lub personel pomocniczy i stażystów aspirujących do karier w sieciach korporacyjnych - Guy Standing).

Zawody w badaniach stratyfikacji społecznej

Stratyfikację społeczną definiuje się jako uszeregowanie różnych grup klasowych oraz zbiorowości zawodowych według hierarchii dostępu do cenionych dóbr i korzyści określających statusy społeczno-ekonomiczne i prestiż ich członków w danym społeczeństwie. Miejsce zawodów w hierarchii zróżnicowań społeczno-ekonomicznych związane jest między innymi z nierównościami pozycji i ról pracowniczych w zakresie funkcjonalnym, atrybutowym i gradacyjnym. Funkcjonalne pozycje zawodów wynikają z wagi czynności wykonywanych przez daną kategorię pracowniczą w systemie społeczno-gospodarczym. Atrybutowe cechy zawodu związane są z przypisanymi jego reprezentantom poziomami wykształcenia, których osiągnięcie staje się warunkiem koniecznym do posiadania uprawnień pracowniczych i zajmowania stanowisk służbowych. W systemie edukacji występuje proces reprodukcji nierówności w dostępie do dyplomowanych uprawnień zawodowych, a szczególnie zdobycia dyplomu cenionych uczelni oraz zamienienia "formalnych kompetencji" na zatrudnienie. Zależą one od dostępnego absolwentowi różnych szkół kapitału społecznego i konkurencyjności jego dyplomowego kredencjału na danym segmencie rynku pracy. Teoria badania dyplomów jako kredencjałów wskazuje, że edukacja zawodowa nie jest kluczowym czynnikiem ruchliwości społecznej. Szanse dostępu do uprzywilejowanych pozycji zawodowych są przedmiotem regulacji polityczno-prawnych oraz wynikiem mobilizacji środowisk zawodowych dla obrony własnych interesów pracowniczych. W zależności od funkcjonalnej i atrybutowej pozycji określonych kategorii zawodowych, niektóre z nich tworzą wyodrębnione segmenty klas społecznych, jak np. górnicy, stoczniowcy, kolejarze, rolnicy, lub korporacje zawodowe o szczególnych uprawnieniach nadawanych funkcjonariuszom państwowym - czyli zawody zaufania publicznego: sędziowie, adwokaci, prokuratorzy, policjanci, lekarze, politycy, kapłani, nauczyciele. W kontekście wspólnoty cech położenia społecznego i zbieżności interesów zawodowo-ekonomicznych owe warstwy klasowe oraz zawody zorganizowane korporacyjnie mogą być definiowane jako wielkie grupy społeczno-zawodowe. Gradacyjne zróżnicowanie zawodów wynika z korzyści czerpanych przez ich członków z udziału w wytwarzaniu bogactwa narodowego, oraz z uzyskanych przywilejów w dostępie do władzy i świadczeń społecznych zagwarantowanych im prawnie - jako tzw. nagrody systemowe. Korzyści związane z uprzywilejowaniami w strukturze społeczno-zawodowej uzyskiwane są również pozaformalnie - jako swoista renta polityczna lub organizacyjna, dostępna osobom zajmującym znaczące hierarchicznie i funkcjonalnie pozycje na danym segmencie rynku pracy. Dostęp do określonych zwyczajowo lub prawnie przywilejów stanowi podstawę bardziej złożonych procesów strukturotwórczych i wiąże się z cechującą dane społeczeństwo konfiguracją warstw i klas społecznych. Przenikanie się podziałów stratyfikacyjnych i ich względna stabilność jest podstawową cechą każdej struktury społecznej, , jakkolwiek w ponowoczesnych społeczeństwach istnieje największa otwartość struktury klasowej i płynność statusów zawodowych. Jest to efekt wysokiego poziomu mobilności horyzontalnej (zmian miejsca zatrudnienia oraz zamieszkania, migracji siły roboczej) i wertykalnej (przemieszczeń osób w hierarchiach zawodowych oraz klasowych), czyli form ruchliwości społecznej aktywizowanych przez zglobalizowane korporacje oraz nowe technologie produkcji i dystrybucji dóbr.

Poszukiwanie korzystnych warunków zatrudnienia i bytowania a przede wszystkim dążenie do utrzymania posiadanych uprawnień lub przywilejów w hierarchiach społecznych definiuje się jako interesy klasowe jednostki lub interes grupy społeczno-zawodowej, której jest ona członkiem. Kategoria interesów stanowi podstawę aktywności bytowej oraz analiz treści działań społeczno-ekonomicznych reprezentantów określonych warstw i kategorii społeczno-zawodowych. Interesy grup zawodowych są także fundamentem ich ideologicznych, kulturowych i klasowych dyskursów o wartościach własnych ról społecznych w ramach określonego porządku politycznego.

Pochodną nierówności pozycji stratyfikacyjnych są hierarchie prestiżu, czyli szacunku lub uznania jakim społeczeństwo obdarza członków określonych warstw lub kategorii zawodowych. Socjologiczne badania prestiżu zawodów mają zazwyczaj formę identyfikacji subiektywnych ocen cech ich uwarstwienia i szacunku społecznego wyrażanych przez respondentów sondaży, jako reprezentantów świadomości zbiorowej. Prowadzone od dawna polskie badania prestiżu zawodów wskazują, że "w opinii społeczeństwa najwyżej ocenianą pozycją w hierarchii zawodów jest profesor uniwersytetu, następnie lekarz, nauczyciel i dyrektor firmy, na przeciwległym końcu lokują się natomiast sprzątaczka, referent biurowy, robotnicy budowlani i rolni".