Tożsamość regionalna

Rozważania o tożsamości sprowadzają się w zasadzie do dwóch fundamentalnych problemów: tożsamości jednostkowej i grupowej (kolektywnej). Tożsamość kolektywna definiuje grupę poprzez ciągłość i kontynuację (pamięć zbiorowa, historia, tradycja), jak również artykulację elementów odróżniających ją od środowiska zewnętrznego. Tymczasem tożsamość jednostkowa zawiera przede wszystkim rdzeń, czyli tożsamość indywidualną jednostki, która decyduje, iż wciąż pozostajemy sobą. Jest to autodefinicja człowieka, która poddaje się modyfikacji wskutek dyskursu ze światem zewnętrznym. To coś, co nas określa, obraz samego siebie, który zawiera zarówno cechy stałe, jak i zmienne. Stałość tożsamości jednostkowej to efekt tradycji ustanowionej przez Erika Eriksona - amerykańskiego psychoanalityka i psychologa niemieckiego pochodzenia, który analizował rozwój człowieka - czyli poczucie bycia tym samym człowiekiem. Tymczasem element zmienności, to tradycja interakcjonistyczna, czyli modyfikacja tożsamości poprzez kontakt z innymi ludźmi.

Kim jestem? To pytanie sformułowane niegdyś przez Immanuela Kanta, nabiera współcześnie wyjątkowego znaczenia. Ta wyjątkowość to rezultat dzisiejszych procesów globalnych, które wymuszają redefinicję tożsamości tak indywidualnej, jak i społecznej. Konieczność zmiany postrzegania tożsamości konfrontuje się z historią samego terminu, który wywodzi się od łacińskiego idem (identyczność i ciągłość) i już Arystoteles w „Metafizyce” pisał, iż […] tożsamość jest pewną jednością wielości rzeczy bądź jednością jednej rzeczy pojmowanej jako wielość. Tożsamość od wieków pozostaje ważkim problemem egzystencjalnym, który staje w obliczu kolejnych wyzwań związanych z tym, co Ryszard Kapuściński określił, jako świat na rozdrożu. Tożsamość nie jest wyłącznie biologicznym trwaniem człowieka, ale wprowadza zasadę porządku społecznego, w którym istniejemy my i nasza kultura. Pogłębiając tę kwestię o słowa Manuela Castellsa, że tożsamość jest najważniejszą kategorią porządkującą relację człowieka ze światem, jako istotne staje się pochylenie nad poszukiwaniem harmonii jednostki z różnicującym się kulturowo światem, w który jest uwikłana.

Tożsamość to jeden z podstawowych procesów socjologicznej analizy, a […] Jednostka – pisał Jürgen Habermas - musi zdobyć się na świadomość własnej indywidualności i wolności […]. To świadomość własnej świadomości, czyli świadomość siebie. W ramach najczęściej pojawiających się odniesień do tożsamości pojawia się […] zbiór wyobrażeń, sądów, przekonań, które konstruuje podmiot wobec samego siebie, czyli układ autodefinicji aktora społecznego. Właśnie w tym duchu przyjęło się w literaturze socjologicznej określać zarówno tożsamość indywidualną, jak i społeczną. W pierwszym przypadku jest to uwikłanie aktora społecznego w sieci różnorodnych powiązań, które znajdują twarde podłoże z jednej strony w interakcjonistycznej tradycji socjologicznej, z drugiej zaś w przywoływanej już psychologii rozwojowej E. Eriksona, czyli opisywaniu tożsamości osoby w wymiarze biograficznym, jako ciągłość doświadczenia jednostkowego, jego swoistość i niepowtarzalność. Dzięki interakcjonizmowi natomiast, jednostka kształtuje subiektywnie uszeregowaną hierarchię wartości według stopnia ich ważności. Interakcja tworzy i podtrzymuje tożsamość, ponieważ: Jednostka nie jest strukturą trwałych właściwości, cech, lecz dynamicznym, zmieniającym się aktorem wyposażonym w powoływane interakcyjnie autodefinicje, stanowiące […] zasadniczy czynnik ewoluujących perspektyw. Tożsamość jest zjawiskiem zasadzającym się na procesie identyfikacji, czyli utożsamiania się z pewnymi konfiguracjami wartości, faktów historycznych i wzorów kulturowych. Tożsamości kształtujące się poprzez identyfikację realizują się pośrednio poprzez dyskurs. Współczesny świat uwikłany w globalne procesy redefiniuje proces kształtowania się tożsamości przydając mu, wraz z dyskursywnym charakterem, walor elastyczności i otwartości na społeczną przestrzeń odniesień. Współcześnie ludzie żyją w różnych światach kulturowych, wymuszając równocześnie ciągłą modyfikację jednostkowej tożsamości, czyli uzgadniania relacji z samym sobą, i światem zewnętrznym. Zatem tożsamość nie jest gotowym konstruktem, ale staje się w określonym momencie i przestrzeni społecznej. Tak twierdzi m.in. Anthony Giddens: […] tożsamość jednostki nie jest po prostu czymś danym, jako wynik ciągłości jej działania, ale czymś, co musi być rutynowo wytwarzane i podtrzymywane przez refleksyjnie działającą jednostkę. W kontekście tożsamości jednostki pojawia się tożsamość społeczna, która nie redukuje się prosto do my self aktora społecznego, chociaż bywa rozumiana jako zwielokrotniona tożsamość indywidualna oparta o wspólne lub zbliżone dla wszystkich, albo większości aktorów systemu wartości, norm, obyczajów, zwyczajów, języka, gospodarki czy określonego terytorium. Ujmując rzecz lapidarniej: tożsamość społeczna to przeżywanie i przyswajanie tradycji, teraźniejszości i wspólnym dla grupy definiowaniu przyszłości. Tożsamość jednostkowa i społeczna nie są jednak odrębnymi bytami, ale splatają się ze sobą w różnych aspektach. Człowiek widzi siebie poprzez cechy społeczne, czyli uwikłanie w struktury społeczne i kulturowe, które potwierdzają tożsamość jednostkową w aktualnym jej kształcie. Zmiana struktur wymusza przeobrażenia tożsamości. To ważne z punktu widzenia współczesności, która akcentuje ciągłość zmiany i modyfikację tożsamości indywidualnej, wynikającej z wchodzenia jednostek w dyskurs z wciąż zmieniającą się społeczną rzeczywistością. To rozumienie tożsamości zupełnie odmienne od podejścia tradycyjnego, które gloryfikowało stałość więzi międzyludzkich i przywiązanie do konkretnego miejsca zarówno w rozumieniu wertykalnym, jak i horyzontalnym. Rzeczywistość ową charakteryzowała idea status quo, która w znacznym stopniu była przypisana także jednostkowej tożsamości. Jak podkreślali między innymi Bronisław Malinowski czy Claude Lévi-Strauss, dominowała wówczas zasada wzajemności, czyli reguła symetryczności świadczeń. Współczesny świat, który gloryfikuje zwycięstwo indywidualizmu nad kolektywizmem, zmienił sposób budowania tożsamości aktora społecznego, który przybrał formę powinności. Współczesny człowiek myśli, działa, a więc i kształtuje własną tożsamość w środowisku wielowymiarowym – kulturowo i społecznie zróżnicowanym. Zachowanie to ma charakter intencjonalny i opiera się na idei konstruktywizmu, który zmusza człowieka do aktów transgresji, czyli ciągłego tworzenia i modyfikowania jednostkowej identyfikacji, jak również tworzenia i wymyślania subiektywnych światów. Kształtowanie tożsamości aktora społecznego odbywa się w konkretnej rzeczywistości społecznej, którą współcześnie charakteryzuje wzajemne współistnienie i przenikanie się różnych kultur. W związku z powyższym rodzi się problem jednostkowej tożsamości w wielokulturowej rzeczywistości społecznej. Myśląc o tożsamości współczesnej jednostki musimy pamiętać, że wciąż w globalnym świecie żyje wiele społeczności i wspólnot, które tworzą tradycyjną tożsamość opartą przede wszystkim na wspólnie podzielanym terytorium oraz nacjonalistycznym charakterze struktur społecznych i kulturowych. Jest to tradycyjne rozumienie tożsamości, które odnosi się przede wszystkim do więzi międzyludzkich i związane jest z przynależeniem do konkretnego miejsca.

Płaszczyzny i wymiary tożsamości regionalnej

Górny Śląsk to ważny region Rzeczypospolitej, którego tożsamość społeczna opiera się na przeżywanej i zaakceptowanej tradycji, teraźniejszości i wspólnym definiowaniu przyszłości. W tym znaczeniu jest ona bliska durkheimowskim konceptom świadomości zbiorowej, zbiorowym przedstawieniom i wyobrażeniom. Tożsamość regionalna jest szczególnym przypadkiem tożsamości społecznej (zbiorowej) i kulturowej opartej zarazem na tradycji regionalnej, odnoszonej do wyraźnie zdefiniowanego i delimitowanego terytorium, regionu (miejsca), jego specyficznych cech społecznych, kulturowych (symbolicznych), gospodarczych czy nawet topograficznych, wyróżniających go spośród innych regionów (miejsc). W tym znaczeniu tożsamość regionalna bywa łączona, przynajmniej w niektórych przypadkach, z tożsamością etniczną (grupą etnograficzną, grupą etniczną). Tak na przykład dzieje się w odniesieniu do Górnoślązaków czy Kaszubów. Tożsamość regionalną, która jest kompetencją wyróżniającą mniej lub bardziej historycznego regionu jest dziesięć fundamentalnych płaszczyzn, które tworzą spektakularne uniwersum symboliczne konkretnego regionu. Są to:

1. Wymiar psychologiczny – jest to indywidualna identyfikacja ze społecznością lokalną, regionem, jego społecznością i kulturą. Identyfikacja ta wyraża się gotowością do działań altruistycznych w imię owej społeczności. Brak zindywidualizowanej identyfikacji to postawa wyniosłej izolacji oraz tożsamość poza- i ponadregionalna.
2. Wymiar socjologiczny – funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni oraz towarzyszące mu poczucie odrębności. Tożsamość regionalna w wymiarze socjologicznym to odwoływanie się do małych ojczyzn heimatów.
3. Wymiar ekonomiczny – nabiera szczególnego znaczenia w warunkach gospodarki rynkowej i transformacji ustrojowej. To wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna w wymiarze ekonomicznym w skali kraju, kontynentu i systemu światowego. Globalny charakter kooperacji gospodarczej, przepływy kapitałów ludzi, idei i wzorów osłabiają zazwyczaj utrwalone formy tożsamości oparte na regionalnym rynku. Lekceważenie procesów globalizacji, i to nie tylko w wymiarze gospodarczym, ale także społecznym, kulturowym, politycznym czy ekologicznym, oznaczać może próby budowy skansenowego regionalizmu i folklorystycznych form tożsamości, pozostających bez związku z realnymi przeobrażeniami.
4. Wymiar politologiczny – formy aktywności politycznej, dominujące partie polityczne, preferencje wyborcze, historyczne i nowe instytucje polityczne. Poziom uczestnictwa mieszkańców regionu w życiu politycznym, a w tym przede wszystkim frekwencje wyborcze, deklarowane zainteresowanie aktorami życia politycznego, publicznymi i zakulisowymi zjawiskami związanymi ze sprawowaniem władzy. Najwyraźniej wymiar polityczny wyraża się poprzez uczestnictwo mieszkańców regionu w wyborach wszystkich szczebli, poczynając od poziomu lokalnego, a na elekcji prezydenckiej i głosowaniu na kandydatów do Parlamentu Europejskiego kończąc.
5. Wymiar historyczny – wyraża się poprzez indywidualny (psychologiczny) i społeczny (zbiorowe przeżywanie) związek z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi. Przy opisywaniu tego związku nieodzowne zdaje się odwołanie do perspektywy „długiego trwania”, terminu wprowadzonego przez Fernanda Paula Braudela, współtwórcy historycznej Szkoły Annales . Sformułowany przez F.P. Braudela imperatyw metodologiczny stosować należy w badaniach nad tożsamością regionalną, gdzie uczeni z zakresu nauk społecznych winni opisywać struktury i instytucje opierające się w znacznym stopniu fluktuacjom historycznym i rzutujące na współczesne przeobrażenia. Sam autor, analizując proces powstawania zintegrowanej Europy, odwoływał się, np. do wydarzeń, instytucji i struktur z „długiego wieku XVI” (1450-1640).
6. Wymiar antropologiczny i etnograficzny – istotnym wyznacznikiem identyfikacji lokalnej i regionalnej jest tutaj świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli kultury materialnej oraz jej korelatów. Jest to wyrażanie swojej identyfikacji w stroju, zwyczaju, obyczaju. Ważnym elementem kreacji tożsamości regionalnej stają się tutaj język, dialekt, gwara oraz lokalna i regionalna literatura, pisana bądź ustna.
7. Wymiar geograficzny – przypisanie do terytorium, a dokładniej do „miejsca” i „przestrzeni”. Szczególną formą przestrzeni, którą opisywał Yi-Fu Tuan, jest mieszkanie, symbolem miejsca jest dom, zwłaszcza dom rodzinny. Mieszkanie kupujemy lub wynajmujemy, dom natomiast to element ojczyzny prywatnej wielu ludzi, czasami wielu pokoleń. Tworzy też – poprzez socjalizację i wychowanie – jeden z filarów kreujących tożsamość regionalną. Dom miejski to z kolei miejsce narodzin mieszczaństwa, umarłej w czasach realnego socjalizmu klasy, ważnej w podtrzymywaniu i utrwalaniu owej tożsamości. Mieszkanie rzadziej pełni takie funkcje, stanowi raczej przestrzeń współtworzącą społeczną kategorię mieszkańców miasta niźli mieszczan. W dużych zespołach mieszkaniowych, blokowiskach, takie prywatnoojczyźniane, pierwotne i szczególnie istotne dla trwałości tożsamości regionalnej, traktowanie mieszkania jest utrudnione, ale możliwe. Często jest to bowiem budownictwo o skromnych treściach kulturowych utrudniających głębszą z nimi identyfikację, ale równocześnie w wielu przypadkach stanowiące, dla wielu ludzi, oznakę awansu cywilizacyjnego i życiowego. W wielkich zespołach mieszkaniowych najczęściej spotykamy kategorię ludzi określanych mianem ludzi bez ojczyzny prywatnej. Genus loci, duch miejsca, który jest zawsze decydującym elementem składowym ojczyzny prywatnej został z blokowisk-sypialni wyrugowany. Można zatem przyjąć, iż dostrzeżenie jej wartości będzie w nich poważnie utrudnione, choć z pewnością możliwe.
8. Wymiar urbanistyczno-architektoniczny – istnienie pewnych szczególnych dla obszaru – układu regionu – form budownictwa, układu planistycznego. Mowa jest przede wszystkim o tradycyjnych i ludowych formach budownictwa, gdyż nowe i najnowsze zespoły urbanistyczne charakteryzuje albo daleko idąca uniformizacja w skali kraju, bez wyraźnych różnic regionalnych, albo też szczególna indywidualizacja, uniemożliwiająca tworzenie typów regionalnych czy nawet lokalnych .
9. Wymiar światopoglądowy – wymiar związany z postawą religijną i etyczną, wspólną dla danego kręgu kulturowego. Postawa przejawiająca się w kultywowaniu bądź nie określonych praktyk religijnych, wyznawaniu tożsamych wartości, słowem tworzenie wspólnego kręgosłupa moralno-światopoglądowego danej społeczności. To przynależność do wspólnot wyznaniowych i kościołów.
10. Wymiar ekologiczny – samoświadomość parametrów środowiska przyrodniczego.

Tak więc tożsamość regionalna to uniwersum symboliczne odczytywane w perspektywie powyższych wymiarów. To identyfikacja z konkretnym regionem, poczucie odrębności poprzez świadomość „my” – „oni”, aktywność polityczna i preferencje wyborcze, przypisanie do przestrzeni i miejsca, świadomość dziedzictwa kulturowego – tradycji, obyczajów, zwyczajów, języka, literatury i sztuki, związek z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi, wspólnota gospodarowania wyrażająca się m.in. konkurencją międzyregionalna, występowanie charakterystycznych dla regionu form budownictwa i architektury, szczególnie tradycyjnych, wspólnota religijno-moralna wyrażana poprzez przynależności do wspólnot wyznaniowych i kościołów oraz świadomość ekologiczna. Ale tożsamość regionalna to również działania na rzecz utrzymania wartości, struktur i układów regionalnych, które uwzględniając regionalne dzieje nie odrzucają wymogów współczesnego świata.

Tożsamościowe konteksty Górnego Śląska

Tożsamość Górnego Śląska od dziesiątków lat stanowiła ważny element namysłu wielu przedstawicieli świata naukowego. Nie powinno więc dziwić, że od ponad dwóch dekad jesteśmy kolejny raz świadkami renesansu sporu o śląską tożsamość w rodzimej debacie publicznej. Dyskusja jest istotna, ponieważ dotyczy ważnego regionu Polski, a wcześniej Prus i Niemiec. Górny Śląsk był sceną na której zmagały się geograficzne, ekonomiczne i historyczne siły tworzące nowoczesną Europę. To miejsce […] gdzie krzyżowały się topograficzne i intelektualne szlaki wędrówek między regionami i narodami Europy, nauka stawała się ponadgraniczną fascynacją, religia jawiła się jako źródło przeżycia Transcendencji, na śląskich bogactwach naturalnych zbudowano podstawy wielkiego przemysłu […].