Księstwo bytomsko-kozielskie

Księstwo istniejące na Górnym Śląsku w okresie rozbicia dzielnicowego. Powstało w 2 poł. XIII w. po śmierci księcia opolskiego Władysława i podziale jego władztwa między synów. Początkowo pod władzą własnej linii Piastów. Po jej wygaśnięciu w poł. XIV w. podzielone księstwo znalazło się przede wszystkim pod władzą książąt z linii Piastów cieszyńskich i oleśnickich. Pod koniec XV w. część zachodnia ziem dostała się pod władzę księcia opolskiego Jana II Dobrego, włączona do księstwa opolsko-raciborskiego. Ziemie wokół Bytomia, uzyskały status państwa stanowego. Ziemie na wschód od Brynicy, jako księstwo siewierskie, znajdowały się pod rządami biskupów krakowskich, poddanych królów polskich.

W 1289 r. książę bytomski Kazimierz złożył hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II Przemyślidzie. Akt ten rozpoczął proces przechodzenia Śląska pod władzę czeską. Zwieńczeniem tego procesu można uznać fakt uznania Śląska w poł. XIV w. za część ziem Korony Świętego Wacława.

Powstanie, granice i główne podziały

W chwili swej śmierci, książę opolski Władysław pozostawił jako spadkobierców czterech synów -Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysła. Początkowo ziemie księstwa opolskiego zostały podzielone na dwie części. Rządy sprawowali dwaj starsi bracia: Mieszko na południu, Kazimierz na północy. Dodatkowo każdy z książąt otrzymał pod opiekę jednego z młodszych braci, tj. Bolesława i Przemysła. W 1284 r. Kazimierz i Bolesław podzielili się swoją częścią. Bolesław otrzymał część północną z Opolem, Strzelcami i Niemodlinem. Kazimierz dostał część południową z Bytomiem i Koźlem. Władztwo księcia Kazimierza sięgało rzek Warta i Czarna Przemsza na wschodzie oraz Stradonia i Odra na zachodzie. Na północy granica księstwa biegła głównie wzdłuż rzeki Mała Panew. Na południu księstwo Kazimierza sięgało rzeki Bierawa obejmując swym terytorium obydwa jej brzegi1).

Księstwo, jako że obejmowało tereny uprzednio znajdujące się w granicach dzielnicy śląskiej i senioralnej, było podzielone pod względem kościelnym. Zachodnia część z Toszkiem, Koźlem i Gliwicami należała do diecezji wrocławskiej, Wschodnia z Bytomiem i Siewierzem znajdowała się pod władzą biskupów krakowskich (podział ten utrzymał się do pocz. XIX w.). Książę Kazimierz jeszcze za swojego życia wydzielił dwóm najstarszym synom osobne dzielnice. Na przełomie 1303 i 1304 r. Bolesław objął rządy w Toszku, a Władysław w Koźlu. Jeszcze przed śmiercią księcia Kazimierza jego kolejny syn Siemowit objął rządy w Bytomiu. Niewykluczone, że już po zgonie księcia osobną dzielnicę z Siewierzem jako siedzibą książęcą otrzymał także Mieszko. Jednak kilka lat później całość ziem księstwa znalazła się faktycznie pod władzą Władysława. W 1334 r. wydzielone księstwo kozielskie Władysław odstąpił za pożyczkę 4 tys. grzywien srebra księciu Leszkowi z Raciborza. W 1336 r. po śmierci Leszka Koźle wróciło pod władzę Władysława. Rok później księstwo to otrzymał najstarszy syn księcia, Kazimierz. W tym samym czasie część wschodnią swego księstwa, tj. ziemie wokół Siewierza odsprzedał księciu Kazimierzowi z Cieszyna. Niewykluczone, że także wówczas lub krótko potem swoją dzielnicę otrzymał Siemowit. W 1342 r. występował z tytułem księcia gliwickiego. W 1352 r. po śmierci Władysława spadkobiercą jego księstwa został jego jedyny żyjący syn Bolesław. Gdy zmarł w 1355 r. księstwo bytomsko-kozielskie jako lenno królów czeskich zostało podzielone i nadane w zdecydowanej większości między dwóch głównych spadkobierców: Przemysła I Noszaka z Cieszyna i Konrada I z Oleśnicy.

Ostatecznie podział księstwa został dokonany w 1369 r. na podstawie umowy zawartej między księciem oleśnickim Konradem II i wcześniej wymienionym księciem cieszyńskim Przemysłem I. Książę cieszyński otrzymał ziemie wokół Toszka, a książę oleśnicki ziemie wokół Koźla. Bytom - stanowiący wcześniej oprawę wdowią księżnej Małgorzaty - został podzielony między obydwu książąt z ustanowieniem granicy pośrodku miasta. Część południową otrzymał Przemysł I Noszak, a północną Konrad II. Również Gliwice wraz z okolicznymi ziemiami uległy podziałowi. Jedna część przypadła książętom cieszyńskim, a druga, po epizodycznym kilkuletnim okresie rządów księcia niemodlińskiego Wacława, dostała się pod władzę książąt oleśnickich. Książęta obydwu linii dokonywali dalszych podziałów swego dziedzictwa, jednakże dziedziczonych księstw nie dzielili na mniejsze części.

W 1443 r. książę cieszyński Wacław I sprzedał ziemie na wschód od Brynicy - księstwo siewierskie - biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. W 1459 r. Wacław dodatkowo pozbył się przynależnej mu części księstwa bytomskiego oraz Bytomia na rzecz księcia oleśnickiego Konrada IX. Ziemie wokół Bytomia oraz same miasto zostały po ok. stu latach ponownie zjednoczone. Gliwice zostały zjednoczone pod koniec XV w. pod władzą zwierzchnią królów czeskich. W tym samym czasie poszczególne księstwa - na które rozpadło się wcześniej księstwo bytomsko-kozielskie - przechodziły pod władzę książąt opolskich, Mikołaja II i ostatniego z tej linii Jana II Dobrego. Poza ich władzą pozostało tylko księstwo siewierskie.

Linia Piastów bytomsko-kozielskich

Na sytuację księstwa bytomsko-kozielskiego jak i panujących tu książąt miał wpływ fakt graniczenia od wschodu z dzielnicą senioralną ze stołecznym Krakowem. Gdy ktokolwiek z zachodu, np. z Dolnego Śląska lub Czech chciał dotrzeć do Krakowa, to najkrótszy szlak prowadził właśnie przez ziemie księstwa. Już wkrótce po przejęciu spadku książę Kazimierz stanął wobec ambicji księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa, który dążył do opanowania dzielnicy krakowskiej. Konkurentem był książę mazowiecki Bolesław II. Henryk IV ożeniony z siostrą księcia bytomsko-kozielskiego dodatkowo obraził księcia, zrywając śluby małżeńskie. W 1289 r. właśnie na ziemiach koło Siewierza doszło do bitwy zwolenników i przeciwników Probusa. Zwyciężyli ci ostatni.

Wobec zagrożenia militarnego swego księstwa Kazimierz zdecydował się na znalezienie protektora, który zapewniłby mu bezpieczeństwo. 10 stycznia 1289 r. uznał siebie lennikiem króla czeskiego Wacława II. Aktowi temu świadkował syn księcia, Władysław. Jako lennik czeski uczestniczył w koronacji swego suwerena w 1297 r. w Pradze.

Gdy kilka lat później linia królewska czeskich Przemyślidów wygasła, książę uznał swe zobowiązania również za wygasłe i związał się z rosnącym w siłę księciem Władysławem Łokietkiem, który przejął władzę w Krakowie. W 1306 r. wydał swą córkę Marię za króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego, sojusznika Łokietka. Wkrótce za córką na Węgry pojechali i synowie Kazimierza: Bolesław i Mieszko. Ten pierwszy później pośredniczył w drugim ślubie Karola Roberta z Elżbietą Łokietkówną. Bolesław, a za nim Mieszko, doszli do wysokich godności kościelnych na Węgrzech. Był to okres największego znaczenia księstwa bytomsko-kozielskiego w jego dziejach.

Pod koniec życia Kazimierz wydzielił swym synom własne dzielnice. Po śmierci księcia w 1312 r. jego synowie początkowo samodzielnie rządzili w swych ziemiach. Wkrótce jednak władzę nad całym księstwem przejął Władysław. Kiedy władzę w Czechach przejął Jan Luksemburski książęta bytomsko-kozielscy pozostali sojusznikami Łokietka. W 1327 r. wybuchła wojna polsko-czeska. W drodze na Kraków król czeski doprowadził do zhołdowania kilku górnośląskich Piastów. 19 lutego w Opawie książę bytomsko-kozielski Władysław złożył hołd lenny. Prawa dziedziczne do księstwa przyznano też braciom księcia, tj. Siemowitowi i Jerzemu. Pięć dni później król Jan Luksemburski przybył do Bytomia. Tutaj hołd lenny złożył mu książę oświęcimski Jan. Wyprawa na Kraków się nie powiodła, ale odtąd część Górnego Śląska znalazła się w granicach Królestwa Czech. Kilka lat później książąt bytomsko-kozielskich spotkały kłopoty finansowe. Aby ich uniknąć, Władysław zdecydował się sprzedać część ziem księstwa. Kupcami był Leszek z Raciborza i Kazimierz z Cieszyna. Swoje księstwa otrzymali brat Siemowit i syn Kazimierz. Ten ostatni za niepłacenie świętopietrza, został w 1342 r. ekskomunikowany. W 1345 r. księstwo zostało wplątane w konflikt polsko-czeski. Wojska czeskie poniosły klęskę w bitwach pod Lelowem i nieopodal Będzina. Książę Władysław, pomimo że był lennikiem Króla Czech, podpisał w lutym 1346 r. układ z polskim królem Kazimierzem Wielkim. Zobowiązywał się nie wpuszczać do swych zamków i miast żadnego z królewskich przeciwników, króla czeskiego w to wliczając. Mimo tej deklaracji, gdy na tron czeski wstąpił nowy monarcha Karol Luksemburski, Władysław stanął po stronie nowego suwerena.

Gdy książę Władysław zmarł przed 8 września 1352 r. jedynym żyjącym spadkobiercą księstwa okazał się młodszy syn księcia - Bolesław. Jako lojalny lennik przebywał na dworze swego suwerena króla Karola. Książę w królewskiej świcie był na początku 1354 r. w Akwizgranie, gdy księżniczka świdnicka Anna, została koronowana na królową niemiecką. Na początku kolejnego roku był w Mediolanie świadkiem jej koronacji na królową Włoch, a wiosną na cesarzową rzymską. Wracając z tych uroczystości zmarł w Venzone. Został pochowany w tamtejszej katedrze.

Wraz ze śmiercią Bolesława wygasła bytomsko-kozielska linia Piastów. Księstwo stało się przedmiotem przetargów sukcesyjnych. Do spadku uprawnione były książęce córki i siostry. Głównymi sukcesorami okazali się książęta Przemysł I Noszak z Cieszyna i Konrad I z Oleśnicy, ożenieni z bytomskimi księżniczkami.

Księstwo pod rządami Piastów z linii cieszyńskiej=

Książę cieszyński Kazimierz wystąpił z pretensjami do spadku po Piastach bytomsko-kozielskich jako opiekun córek zmarłego księcia Bolesława. Fakt, że przebywał w otoczeniu króla czeskiego, zapewne sprzyjał jego dążeniom. Król Karol IV Luksemburski uznał prawa księcia cieszyńskiego do bytomskich ziem. Po śmierci Kazimierza, jego syn Przemysł I Noszak kontynuował politykę ojca. Aby wzmocnić swe plany między 1360 a 1363 r. pojął za żonę księżniczkę bytomsko-kozielską Elżbietę, córkę Bolesława. Ostatecznie podział spadku dokonał się w 1369 r. Przemysł otrzymał Toszek, Pyskowice i Siewierz oraz część Bytomia i Gliwic. Mieszkańcy Bytomia nie chcieli przyjąć za swego pana księcia cieszyńskiego, ale decyzję królewską ostatecznie uznali. Przemysł przebywający na praskim dworze mógł skupić się na swych działaniach jako dyplomaty, bo w takim charakterze służył Karolowi IV. W służbie królewskiej odwiedził wiele krajów europejskich, m.in.: cesarstwo, Francję, Anglię, Polskę. Największe jego znaczenie przypada na okres gdy pełnił funkcję „wikariusza”, czyli zastępcy i reprezentanta cesarza świętego cesarstwa rzymskiego na kraje niemieckie. Pod koniec życia władał największą częścią Górnego Śląska. Zmarł w 1410 r. w trakcie wojny polsko-krzyżackiej, której prowadząc rokowania z obydwiema stronami konfliktu usiłował zapobiec, a potem zakończyć.

Następca Przemysła I Noszaka, syn Bolesław, jeszcze za życia ojca objął władzę nad Toszkiem i Oświęcimiem. W 1414 r. podzielił się spadkiem ze swym bratankiem, księciem Kazimierzem, któremu oddał Oświęcim, Zator, Toszek. Sobie pozostawił przede wszystkim Cieszyn a ze spadku bytomskiego Siewierz oraz południową część Bytomia. Książę Kazimierz przebywał na dworze króla Zygmunta Luksemburga. Bolesław tuż po śmierci ojca ożenił się z siostrzenicą króla Władysława Jagiełły, księżniczką mazowiecką Eufemią. W 1424 r. razem z bratankiem Kazimierzem byli w Krakowie na koronacji królowej Zofii, ostatniej żony Jagiełły. Pod koniec życia obu książąt, ziemie dawnego księstwa bytomsko-kozielskiego zostały najechane przez husytów, którzy w Gliwicach założyli swoją główną siedzibę. Bolesław zmarł w 1431 r., a Kazimierz w 1434 r. W pierwszych latach rządów kolejnego pokolenia w obu księstwach rządy sprawowali regenci. W części oświęcimskiej, najstarszy z braci Wacław, a w części cieszyńskiej księżna wdowa. Ten okres zakończył się w 1442 r. oddaniem władzy w Cieszynie Wacławowi, synowi Bolesława II. Otrzymał on także rządy na księstwem siewierskim i południową częścią Bytomia. Trzy lata później Wacław z linii oświęcimskiej uznał, że młodsi bracia już osiągnęli pełnoletniość. Jan IV otrzymał Oświęcim i część Gliwic, a Przemysł Toszek.

W 1443 r. Wacław cieszyński zdecydował się sprzedać księstwo siewierskie biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Choć uzyskał zgodę swych najbliższych krewnych, legalność tej decyzji kwestionowali Piastowie z linii oświęcimskiej. Skutkiem była kilkuletnia wojną z Polską. Ponadto książęta oświęcimscy tolerowali napady na swych ziemiach na kupców zdążających do Krakowa. Konflikt ten skończył się przegraną Piastów, którzy nie tylko uznali się za pokonanych, ale w 1447 r. byli obecni na koronacji Kazimierza IV Jagiellończyka w Krakowie i zobowiązali się złożyć hołd polskiemu władcy. W 1454 r. Jan IV dopełnił zobowiązaniu, trzy lata później sprzedał księstwo oświęcimskie polskiemu królowi, a sam przeniósł się do Gliwic. Tam rezydował do 1482 r. W 1459 r. książę Wacław pozbył się swojej części Bytomia na rzecz Konrada z Oleśnicy.

Książę Jan IV i Przemysł odtąd już współpracowali z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Brali udział w wojnie trzynastoletniej po polskiej stronie, a w 1471 r. byli w orszaku Władysława Jagiellończyka, który jechał na koronację na króla Czech do Pragi. Pomimo tego obydwaj uznali władzę króla Macieja Korwina nad Śląskiem i w sierpniu 1479 r. złożyli mu w Ołomuńcu hołd lenny. Jan IV sprzedał w 1482 r. swoją część Gliwic Janowi Bielikowi, staroście śląskiemu. Zmarł w 1495 r. Księstwo

Księstwo pod rządami Piastów z linii oleśnickiej

Książę Konrad I z Oleśnicy w 1329 r. uznał się lennikiem królów czeskich. Rok później pojął za żonę księżniczkę Eufemię bytomsko-kozielską. Gdy spłacił dług książąt bytomskich wobec księcia Leszka z Raciborza, wzmocniła się jego pozycja w zabiegach o spadek po Piastach bytomsko-kozielskich. Po śmierci księcia Bolesława, wystąpił także w imieniu sióstr swej żony. Jego pretensje zostały uznane przez króla czeskiego i ostatecznie w 1369 r. Konrad II (Konrad I zmarł w 1366 r.) otrzymał Koźle i północną część Bytomia i okolicznych ziem. Dodatkowo wykupił od księżniczki Eufemii, córki Bolesława, jej część Gliwic. Skupiając w swych rękach władze także nad innymi ziemiami w całym Śląsku, stał się jednym z bogatszych Piastów na tym terenie. Jego pozycję wzmacniała współpraca z królem Węgier Ludwikiem Andegaweńskim. Wraz z nim wyprawiał się na Ruś Halicką. Po jego śmierci w 1403 r. dobre kontakty z polskim dworem kontynuował Konrad III. Syn Konrada III, Konrad VII Biały nabywał doświadczenia politycznego na dworze króla Władysława Jagiełły. Służył jako paź królowej Anny. Później rzemiosło rycerskie poznawał u Krzyżaków. Konrad III dał się poznać jako znakomity rozjemca i doprowadził do zgody w kilku konfliktach, jakie miały miejsce na Śląsku. Skutkiem jego negocjacji w 1409 r. w początkowej fazie wojny polsko-krzyżackiej była, niestety krótkotrwała, przerwa w walkach. Po śmierci Konrada III, krótko rządziła wdowa, księżna Guta. Po podziale spadku przez synów zmarłego, część górnośląska przypadła Konradowi VII Białemu. Książę ten w czasie wielkiej wojny z zakonem oraz w bitwie pod Grunwaldem walczył po stronie Krzyżaków. W 1421 r. Konrad VII podzielił się władzą z starszym bratem Konradem V. W 1430 r. na Górny Śląsk wkroczyli husyci i ich łupem padły Gliwice, które stały się ich główną bazą na tym terenie. Rok później książę odzyskał miasto. W 1439 r. po śmierci Konrada V przejął pełnię władzy nad całym dziedzictwem książąt oleśnickich oraz sprawował opiekę nad synami Konrada V.

W 1450 r. Konrad IX i Konrad X, zbuntowali się przeciwko władzy stryja i po uwięzieniu go, przejęli rządy. Konrad VII Biały zgodził się ustąpić i osiadł we Wrocławiu, gdzie zmarł w 1452 r. Książęta postanowili nie dzielić księstw, dzieląc się jedynie dochodami. W 1459 r. Konrad IX odkupił od książąt cieszyńskich drugą część Bytomia. Przed śmiercią przekazał prawo do księstwa kozielskiego Henrykowie I Starszemu z rodu Podiebradowiczów. Gdy zmarł w 1471 r. młodszy brat Konrad X chciał przejąć wszystkie ziemie po nim, jednakże bez skutku. W 1480 r. uznał władzę króla Macieja Korwina. Rok później został pozbawiony przez króla swych księstw. Zmarł w 1492 r. nie odzyskawszy dziedzictwa.

Przejęcie ziem księstwa przez księcia opolskiego Jana II Dobrego

Książę opolski Jan II Dobry, wzorem wielu swoich krewnych skupił się podczas swych długich rządów na łączeniu ziem Górnego Śląska. Choć nie udało mu się skupić całości ziem niegdyś będących we władaniu księcia opolskiego Władysława I, podporządkował sobie dużą ich część, m.in. prawie całe dawne księstwo bytomsko-kozielskie.

Król Maciej Korwin po pozbawieniu władzy miejscowych książąt, często osadzał w ich miejscu możnowładców całkowicie sobie oddanych, tak np. Toszek otrzymał Jan Sokołowski, a Bytom Jan z Żerotina. Choć posiadali władzę nad przyznanymi sobie terenami, nie posiadali tytułu książęcego, ani też nie wywodzili się z żadnego rodu dynastycznego, a tym bardziej z dawnych książąt śląskich, Piastów czy Przemyślidów.

Jan II Dobry w 1477 r. odkupił od Konrada z Oleśnicy Prudnik. Dziesięć lat później od księcia legnickiego Fryderyka I wziął w zastaw Brzeg. Z dawnego księstwa bytomsko-kozielskiego jako pierwsze przeszły pod władzę książąt opolskich Gliwice nabyte od Wilhelma z Pernsztejnu. Na początku 1497 r. księżna Barbara karniowska, wdowa po Janie IV oświęcimskim sprzedała księstwo toszeckie. Kilka miesięcy później książę Mikołaj II zginął w tragicznych okolicznościach w Nysie. Dzieło zbierania ziem kontynuował Jan II. W następnym roku odkupił od Jana z Żerotina Bytom. W tym samym czasie uzyskał Niemodlin. Jako ostatnie w tym regionie, dostało się w ręce Jana II Koźle od Wilhelma, syna Puty z Riesenbergu i Swekowa. W 1521 r. po śmierci siostrzeńca księcia raciborskiego Walentego, włączył do swej domeny także jego ziemie. Księstwo opolsko-raciborskie Jana II było największym kompleksem ziem górnośląskich, jakie od śmierci księcia Władysława znalazły się w ręku jednego z jego potomków.

Książę Jan II wobec braku potomków w 1512 r. zawarł układ o przeżycie z księciem karniowskim Jerzym von Ansbach z dynastii Hohenzollernów. W 1526 r. przekazał mu władzę nad Bytomiem. Wprawdzie w 1528 r. nowy król czeski Ferdynand I Habsburg doprowadził do unieważnienia traktatów Jerzego z Janem II, ale wobec ciągłych kłopotów finansowych trzy lata później zgodził się na przejęcie ziem księstwa opolsko-raciborskiego (i bytomskiego) w zastaw za pożyczki, jakie wcześniej od Jerzego uzyskał. Stan taki trwał przez kilkadziesiąt lat, w przypadku Bytomia Hohenzollernowie rządzili miastem prawie sto lat.

Autor:dr Arkadiusz Kuzio-Podrucki

Bibliografia

1. Drabina Jan, Historia miast śląskich w średniowieczu, Kraków 2000.
2. Horwat Jerzy, Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV w., Gliwice 1990.
3. Książęta i księżne Górnego Śląska, pr. zb. pod red. Antoniego Barciaka, Katowice 1995.
4. Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999.