Szkolnictwo

Geopolityczne umiejscowienie Górnego Śląska, jego społeczne i kulturowe zróżnicowanie niewątpliwie zdeterminowało modele wychowania i edukacji dzieci i młodzieży, wpłynęło na obowiązujący na jego terytorium system szkolnictwa. Nowożytna historia szkolnictwa na Górnym Śląsku jest silnie związana z dziejami państwa pruskiego. To w jego terytorialnym i politycznym obrębie w XVIII i XIX wieku znalazł się w zdecydowanej większości Górny Śląsk. Ponadto pruskie reformy szkolnictwa powszechnie w Europie uznawane były za nowatorskie i godne naśladowania. W mniejszym lub większym stopniu były one powielane przez sąsiadujące z monarchią pruską państwa.

Szkolnictwo w epoce średniowiecza i renesansu

Pierwsze, nieliczne szkoły na Górnym Śląsku działały w XII-XIII wieku w archidiakonacie nyskim. Pod koniec średniowiecza ich liczba znacznie wzrosła. Były to szkoły przykościelne, parafialne. W szkołach tych edukowano głównie chłopców. Część z nich, decydując się na profesję duchownego lub zakonnika kontynuowała naukę i kończyła studia wyższe. Ponieważ na Śląsku w owym czasie nie działały uniwersytety młodzież męska swoją edukację mogła kontynuować na uniwersytetach w Bolonii, Sorbonie, Padwie, Pradze, Krakowie, Wiedniu, Lipsku.

Edukacja młodzieży była na wysokim poziomie nauczania. To, oraz dobrze rozwinięta sieć szkół spowodowało, iż średniowieczny Śląsk charakteryzował wysoki poziom kultury umysłowej i rozwój cywilizacyjny. W średniowieczu szkolnictwo podlegało biskupowi, którego reprezentował kanonik scholastyk (jeden z członków kapituły biskupiej). W gestii kanonika scholastyka był nadzór nad procesem nauczania, powoływanie szkół oraz mianowanie nauczycieli i rektorów. Od XII wieku świeckie władze śląskich miast wspomagały funkcjonowanie parafialnych szkół, wyposażały je w niezbędne urządzenia, opłacały nauczycieli, podejmowały próby obsady kadry pedagogicznej. Pod koniec średniowiecza funkcjonujące w śląskich miastach szkoły realizowały program trivium tzn. podstawowy, elementarny poziom edukacji. Trivium obejmowało naukę łaciny (tzw. gramatyki), dialektyki (czyli logiki) oraz retorykę (sztukę układania mów). Trivium było na ogół wstępem do kolejnego etapu nauki quadrivium, które przygotowywało do studiów filozoficznych i teologicznych. W ramach tego poziomu edukacji uczono: arytmetyki, muzyki, astronomii i geometrii.

Ówczesny system nauczania opierał się głównie na mechanicznym zapamiętywaniu wykładanych treści i karach cielesnych. Z czasem uznano, że tę formę nauczania należy skorygować. Pierwsze próby zmiany sposobu nauczania w szkołach pojawiły się w XV wieku. Promowano wprowadzenie w miejsce kar cielesnych różnorodnych form zachęty i napomnień, usunięto z programów szkolnych m.in. astronomię i elementy medycyny jednocześnie zostawiając łacinę, retorykę, filozofię i logikę. Systematycznie wprowadzano podział uczniów na klasy (od najniższej do najwyższej), który miał być odzwierciedleniem nabytej przez nich wiedzy i kompetencji. Pojawienie się pracy drukarskiej, a wraz z nią licznie działających drukarni pozwoliło uczniom korzystać w trakcie procesu dydaktycznego z własnych podręczników.

Renesansowy humanizm, hołdujący idei wszechstronnego kształtowania osobowości jednostki wymógł kolejne zmiany w systemie kształcenia. W epoce odrodzenia zadaniem szkoły stało się powiązanie treści nauczania z życiem. Zadania tego nie mógł spełnić średniowieczny, dwupoziomowy model kształcenia (trivium i quadrivium). Zmodyfikowano go więc wprowadzając do systemu edukacji tzw. szkołę średnią (gimnazjum, liceum), która miała stanowić uzupełnienie już istniejącego systemu szkolnictwa. Ten trójczłonowy model edukacji stał się bardzo popularny również i na ternie Górnego Śląska. Niebagatelne znacznie dla poziomu i charakteru nauczania śląskiej młodzieży miała reformacja protestancka, która w całej Europie pośrednio wymogła kolejne zmiany w procesie nauczania (nauczanie w języku ojczystym, zajęcia z przyrody i historii).

Szkolnictwo w monarchii pruskiej

Do połowy XVIII wieku Śląsk miał wieloetniczny charakter a zamieszkujący go Polacy i Niemcy, niewątpliwie różniący się kulturowo, zgodnie dzielili ze sobą wspólne terytorium. Sytuacja ta uległa zmianie w konsekwencji trzech wojen śląskich. W latach 1740-1763 Austria Habsburgów wdała się w konflikt zbrojny z Prusami Hohenzollernów. Jego powodem była chęć panowania nad Śląskiem. Spór ten zakończył się zwycięstwem Cesarstwa Niemieckiego. Hohenzollernom przypadła w udziale większa część Śląska. Wydarzenie to niewątpliwie zaważyło na losach Górnego Śląska. Region ten stracił swoją autonomię, a ludność pochodzenia polskiego przez lata była poddawana przemyślanej polityce germanizacyjnej.

Dla organizacji nowożytnego szkolnictwa śląskiego ważne były postanowienia prawne z 1765 i 1906 roku. Pierwsze z nich to zatwierdzenie przez Fryderyka II przygotowanego przez żagańskiego opata Jana Felbigera nowego regulaminu szkolnego dla Śląska. Główną jego nowością było wprowadzenie nieznanego dotychczas obowiązku szkolnego, obejmującego wszystkie dzieci (bez względu na płeć) pomiędzy 7 a 13 rokiem życia. W 1906 r. natomiast weszła w życie ustawa – zapowiadana już w 1850 r. – o utrzymaniu publicznych szkół ludowych. Niemiecka polityka oświatowa oraz przemiany gospodarcze, jakim w XVIII i XIX wieku podlegał Śląsk znalazły swoje odzwierciedlenie w systemie szkolnictwa. W szkołach elementarnych (w których uczyły się dzieci najuboższych) zmiany te zachodziły niezwykle wolno, ale w pozostałych typach szkolnictwa ich tępo było zdecydowanie szybsze. Szkoły elementarne uczyły podstaw czytania i posługiwania się piórem. Uczęszczające do nich dzieci, z różnych przyczyn, rzadko nabywały tych umiejętności w stopniu zadowalającym. Sytuacja ta miała ulec poprawie dzięki wprowadzonej w 1825 roku i uzupełnionej w 1845 roku ustawie o obowiązku szkolnym. Dzięki nowym rozporządzeniom zostały zmodyfikowane programy nauczania. Edukację poszerzono o zajęcia z geografii, historii, przyrody, historii nauczania, rysunków. W szkołach dwuklasowych został wprowadzony podział na klasę niższą i wyższą, z których każda dzieliła się na trzy oddziały. Nauka w każdym z nich trwała rok, a dzieci, które opanowały materiał przewidziany programem nauczania, przechodziły, po zdaniu egzaminu, do oddziału wyższego. Modyfikacje te nie przyniosły oczekiwanych skutków. Zajęcia w szkołach odbywały się w języku niemieckim, dzieci rozpoczynające naukę nie znały go (w domach polskich rodzin mówiono po polsku). Fakt ten nie mógł pozostać bez wpływu na niski poziom kształcenia w szkołach elementarnych.

W 1872 roku rząd niemiecki opracował i wprowadził w życie ustawy szkolne (Allgemeine Bestimmungen). Szkoła przestała być miejscem, w którym kształceniu podlegać miał tylko umysł, miała stać się miejscem, gdzie uczeń będzie mógł ćwiczyć zarówno ducha jak i ciało. W związku z tym uczniowie uczestniczyli w zajęciach gimnastycznych (dziewczęta stopniowo od 1875r.). Dla podniesienia sprawności fizycznej uczniów przy szkołach budowano sale gimnastyczne i boiska szkolne. Każda szkoła powinna była dysponować pomocami naukowymi: mapami, podręcznikami, liczydłami, globusem, cyrklem, linijką itp. Uczeń we własnym zakresie powinien był się zaopatrzyć w elementarz, tzw. ćwiczebnik do rachunków, biblię, katechizm, śpiewaczek, zeszyty, ołówek, pióra itp. Dzieciom z biednych rodzin pomoce naukowe fundowała szkoła. Centralne miejsce w edukacji uczniów zajmowała nauka języka niemieckiego (czytanie i pisanie). Ponadto ważnym elementem procesu nauczania były tzw. realia, czyli zgłębianie wiedzy z zakresu przyrody, historii i geografii. Przedmioty te traktowano jako narzędzie w procesie patriotycznego (germańskiego) wychowania. Całość uzupełniały zajęcia z religii, rachunków, rysunku, śpiewu i prac ręcznych. Wszyscy uczniowie w całej monarchii podlegali temu samemu programowi nauczania. Nadzór nad szkołami znalazł się w gestii państwa i jego przedstawicieli w postaci inspektorów lokalnych i powiatowych (do tej pory szkoły miały wyznaniowy charakter). Kościołowi pozostawiono jedynie merytoryczne kierowanie nauką religii i nadzór nad jej nauczaniem. Z czasem i ta część kształcenia uczniów przeszła pod kontrolę państwa. Szkoły jednoklasowe zmieniono na trzyklasowe. Obowiązującym językiem w ośmioklasowych szkołach elementarnych stał się język niemiecki (w języku polskim, uczono jedynie religii; od 1901 roku religii również zaczęto uczyć po niemiecku). Rodzice, którzy nie dopełnili obowiązku szkolnego wobec swoich dzieci (w wieku 6-14 lat) podlegali karze (włącznie z wiezieniem).

Ustawa pozwoliła na nieograniczony rozwój szkół elementarnych, umożliwiła uczniom edukacje na poziomie średnim, spowodowała znaczny spadek analfabetyzmu na Śląsku. Jednocześnie w jej konsekwencji, nastąpiła germanizacja instytucji szkoły - kształcenie uczniów na wszystkich poziomach edukacji opierało się na idei antypolskiego i antykatolickiego kulturkampfu. Często poziom kształcenia i infrastruktura szkół ludowych, do których uczęszczali niemieccy uczniowie był wyższy niż tych, w których przeważali uczniowie narodowości polskiej. Podstawowym zadaniem nauczycieli stało się „wzmocnienie i krzewienie narodowego i pruskiego poczucia świadomości państwowej, poprawa bytu narodu, niemieckiego kształcenia i kultury”. Nauczyciele, którzy wyróżnili się na polu upowszechniania języka i kultury niemieckiej byli dodatkowo wynagradzani.

Dzieci z warstw niższych swoją edukację najczęściej kończyły na szkole elementarnej. Niektórzy z chłopców podejmowali próby nauki rzemiosła. Tego typu edukacja formalnie powinna trwać trzy lata. Najczęściej jednak nauka pod okiem majstra trwała znacznie dłużej. Po zdaniu egzaminu czeladniczego chłopcy udawali się na tzw. wander. Wander polegał na wizytowaniu mistrzów rzemiosła określonej specjalności w celu ugruntowania i poszerzenia swojej wiedzy i umiejętności. Po odbyciu wanderu można było założyć swój własny warsztat i rodzinę. W miastach zawodu można się było nauczyć w jeszcze inny sposób. Otóż w codziennej prasie ukazywały się ogłoszenia, w których rzemieślnicy informowali, iż poszukują uczniów w zawodach piekarza, rzeźnika, szewca, kupca, cyrulika, sprzedawcy sklepu kolonialnego, drukarza. Jak więc widać nauka zawodu miała wyłącznie praktyczny charakter.Sytuacja zmieniła się w 1891 roku. Wtedy to władze oświatowe monarchii zobowiązały wszystkich majstrów do posyłania swoich uczniów do dokształcającej szkoły zawodowej. Nauka w niej trwała od 2 października do 1 kwietnia – w każdy wtorek i piątek, od godz. 18 00 do 20 00 oraz w każdą niedzielę od godz. 13 00 do 14 00 (zwolnieni z tego obowiązku byli jedynie kupcy i aptekarze). Warto przypomnieć, że w okresie tym funkcjonowały także liczne szkoły zawodowe (rolnicze, górnicze, hutnicze, rzemieślnicze, kupiecki i inne).

Oprócz szkół zawodowych po ukończeniu szkoły elementarnej młodzi Ślązacy mogli kontynuować swoją edukację w szkołach średnich. Ukończenie gimnazjum pozwalało na kontynuowanie nauki na studiach wyższych. Niezamożni Górnoślązacy, którzy zakończyli naukę na poziomie średnim najczęściej decydowali się na naukę zawodu nauczyciela lub duchownego. Ich edukację wspierały finansowo liczne fundacje i darczyńcy, bez wsparcia których nie mogliby oni kontynuować swojej nauki.

Dzieci elity Górnośląskiej, posiadaczy ziemskich, inteligencji, urzędników wyższego szczebla, przedsiębiorców nie uczęszczały do szkół elementarnych. Wiedza na poziomie podstawowym była im przekazywana przez domowych nauczycieli. Ich edukacja obejmowała zajęcia z zakresu literatury, matematyki, rysunku, historii, geografii, wiedzy ogólnej o świecie oraz naukę co najmniej jednego języka obcego (angielskiego lub francuskiego).

Kolejnym etapem edukacji było gimnazjum lub szkoła realna (najczęściej renomowane) a następnie studia wyższe. Monarchia pruska swojej młodzieży oferowała niezwykle rozbudowaną i nowoczesną ofertę kształcenia na poziomie średnim. Gimnazjum w systemie szkolnictwa pruskiego zajmowało miejsce szczególne. Twórcami klasycznego gimnazjum pruskiego byli Wilhelm von Humboldt oraz Jan Fryderyk Herbart.

Pod ich kierunkiem opracowano szczegółowy program edukacji na poziomie gimnazjalnym, który przez cały XIX wiek ulegał modyfikacjom. W „humboltowskim” gimnazjum edukacja trwała 10 lat, opierała się na nauce łaciny, greki, matematyki, języka niemieckiego. Nauka w gimnazjum kończyła się egzaminem maturalnym, a jego pozytywne zaliczenie było warunkiem wstępu na uniwersytet. Gimnazja przygotowywały męską młodzież z najwyższych warstw społecznych, były one intelektualną kuźnią śląskich elit nauki, polityki i kultury. Szkoły te z czasem stały się popularną formą edukacji młodego pokolenia. Pierwsze z nich na Górnym Śląsku powołano w Nysie (1624 r.), następne w Opolu (1668 r.), Głubczycach (1752 r.), następne na fali humboltowskich reform otworzono w: Gliwicach (1816 r.), Raciborzu (1819 r.), Bytomiu (1867 r.), Katowicach (1871 r.), Pszczynie (1872 r.) i innych śląskich miastach.

Gimnazja nie były jedyną formą kształcenia na poziomie średnim oferowaną młodzieży. Dużą popularnością wśród mieszczańskiej młodzieży męskiej, która nie zamierzała kontynuować nauki uniwersyteckiej, cieszyły się szkoły realne, kładące nacisk na zdobywanie przez uczniów praktycznych umiejętności. Ich powstawaniu sprzyjał rozwój kapitalizmu. Autorem idei szkół realnych był Jan Juliusz Hecker, który w 1774 roku w Berlinie utworzył „ekonomiczno-matematyczną szkołę realną”. Szkoły tego typu gwarantowały zdobycie wiedzy teoretyczno-zawodowej. W związku z tym cieszyły się zainteresowaniem wśród przyszłych kupców, artystów, przemysłowców, czy gospodarzy rolnych. Uczniowie szkół realnych przyswajali wiedzę z matematyki, przyrodoznawstwa, fizyki, historii, geografii, języków obcych i przedmiotów technicznych (np. budownictwa, rolnictwa, tokarstwa, szlifowania szkła). Edukacja w tego typu szkołach kończyła się egzaminem końcowym. Pozytywne jego zaliczenie dawało prawo do służby wojskowej, pracy w urzędach pocztowych i administracji, pełnienia stanowisk w budownictwie, leśnictwie itp. Pierwszą szkołę realną na Górnym Śląsku otworzono w Nysie (1832 r.), kolejne działały w Kluczborku (1836 r.), Raciborzu (1878 r.), Tarnowskich Górach (1870 r.), Gliwicach (1828 r.).

Młodzi przedstawiciele klasy średniej i wyższej po ukończeniu gimnazjum najczęściej wybierali studia ekonomiczne, prawnicze, rolnicze, przemysłowe, czy górniczo-hutnicze. Były to kierunki praktyczne. Rzadziej wybierali studia, które pozwalały poszerzać swoje zainteresowania, a nie dawały praktycznych umiejętności. Studia miały przygotowywać młodych Górnoślązaków do kontynuowania rodzinnych profesji a nie rozwijać ich mało praktyczne zainteresowania. Ważny element edukacji bogatej górnośląskiej młodzieży stanowiły podróże. Wizyty w różnych miejscach Europy i świata zaopatrywały podróżujących w wiedzę dotyczącą kultury, obyczajów, gospodarowania charakterystyczną dla odwiedzanych krajów. Podróże te należy traktować jako swego rodzaju dopełnienie edukacji młodej śląskiej elity.

Opisany powyżej model edukacji z niewielkimi zmianami przetrwał do 1945 roku, kiedy to Górny Śląsk znalazł się w granicach Polski i zaczął realizować socjalistyczny system edukacji.

Edukacja dziewcząt

System edukacji na Górnym Śląsku tak, jak w całej Europie, przeznaczony był głównie dla młodych mężczyzn. Do momentu wprowadzenia obowiązku szkolnego dla dzieci i młodzieży obojga płci, dziewczęta rzadko korzystały z możliwości kształcenia się. W konsekwencji zmian jakie państwo pruskie wprowadzało w systemie szkolnego kształcenia w XVIII wieku swoją edukację kończyły najczęściej na szkole elementarnej. Ale przemiany społeczne i gospodarcze, jakie miały miejsce w XVIII stuleciu, spowodowały pilną potrzebę przygotowania kobiet z rodzin chłopskich i robotniczych do pracy zarobkowej. Powoływano wiec tzw. szkoły industrialne, w których dziewczęta uczono tkactwa, funkcjonowały szkoły handlowe, prywatne szkoły gospodarstwa domowego. W 1791 roku w Opolu powołano Królewski Instytut dla Akuszerek, a od 1850 roku we Wrocławiu mogły kształcić się pierwsze śląskie nauczycielki.

Inna forma kształcenia była zagwarantowana dla córek ziemiaństwa i kształtującej się śląskiej klasy średniej. Podstawową edukację pobierały one w domach. Matki lub guwernantki uczyły je czytania, pisania, tańca, muzyki, sztuki, etykiety, religii, historii, przyrody, geografii, języków obcych, jazdy konnej zasad prowadzenia gospodarstwa domowego, rachunkowości, administracji, robótek ręcznych. Po przejściu edukacji domowej rodziny zamożnych i wykształconych Górnoślązaczek swoje córki posyłały do prywatnych elitarnych placówek (höhere Töchterschule), by tam pogłębiały one swoją wiedzę. Taka forma edukacji dawała młodym dziewczętom kompetencje do prowadzenia domu swojego przyszłego męża. Przypuszcza się, ze najstarsza szkoła dla dziewcząt na Górnym Śląsku została otworzona w 1828 roku w Raciborzu. Z czasem zaczęły one powstawać w innych śląskich miastach. Szkoły te kształciły głównie dziewczęta pochodzenia niemieckiego i żydowskiego.

W 1894 roku zostało wydane pierwsze państwowe zarządzenie dotyczące średniego szkolnictwa żeńskiego (höhere Mädchenschulen). Zgodnie z wytycznymi zawartymi w tym dokumencie szkoły średnie dla dziewcząt miały być szkołami 9-klasowymi o 10-letnim okresie edukacji. Wśród obligatoryjnie wykładanych przedmiotów znalazły się dwa języki obce (angielski i francuski). Wiedzę uczennic uzupełniać miały tzw. przedmioty fakultatywne dopasowywane do indywidualnych zapotrzebowań uczennic. W ramach tych przedmiotów wykładano: literaturę niemiecką, historią sztuki, buchalterię, stenografię, rysunek itp. Szkoły tego typu nie przygotowywały dziewcząt do podjęcia studiów, nie gwarantowały uniwersyteckiej matury. Edukacja na poziomie uniwersyteckim nadal była zagwarantowana dla mężczyzn. W 1908 roku przeprowadzono w monarchii pruskiej kolejną reformę szkolnictwa żeńskiego. Wprowadziła ona zmiany w kształceniu średnim dziewcząt. Część szkół średnich miała działać w oparciu o stare zasady (höhere Mädchenschulen). Z pozostałych utworzono zakłady naukowe (Studienanstalt), dające możliwość matury i wstęp na uniwersytet oraz licea wyższe (Oberlyzeum), gdzie dziewczęta przygotowywano do wykonywania tradycyjnych obowiązków w rodzinie lub do zawodu nauczycielki. Sytuacja dziewcząt, które chciały kontynuować edukację na studiach wyższych realnej poprawie uległa dopiero w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to kolejne uniwersytety zaczęły otwierać swoje podwoje dla żeńskiej części społeczeństwa.