Szkolnictwo
Geopolityczne umiejscowienie Górnego Śląska, jego społeczne i kulturowe zróżnicowanie niewątpliwie zdeterminowało modele wychowania i edukacji dzieci i młodzieży, wpłynęło na obowiązujący na jego terytorium system szkolnictwa. Nowożytna historia szkolnictwa na Górnym Śląsku jest silnie związana z dziejami państwa pruskiego. To w jego terytorialnym i politycznym obrębie w XVIII i XIX wieku znalazł się w zdecydowanej większości Górny Śląsk. Ponadto pruskie reformy szkolnictwa powszechnie w Europie uznawane były za nowatorskie i godne naśladowania. W mniejszym lub większym stopniu były one powielane przez sąsiadujące z monarchią pruską państwa.
Szkolnictwo w epoce średniowiecza i renesansu
Pierwsze, nieliczne szkoły na Górnym Śląsku działały w XII-XIII wieku w archidiakonacie nyskim. Pod koniec średniowiecza ich liczba znacznie wzrosła. Były to szkoły przykościelne, parafialne. W szkołach tych edukowano głównie chłopców. Część z nich, decydując się na profesję duchownego lub zakonnika kontynuowała naukę i kończyła studia wyższe. Ponieważ na Śląsku w owym czasie nie działały uniwersytety młodzież męska swoją edukację mogła kontynuować na uniwersytetach w Bolonii, Sorbonie, Padwie, Pradze, Krakowie, Wiedniu, Lipsku.
Edukacja młodzieży była na wysokim poziomie nauczania. To, oraz dobrze rozwinięta sieć szkół spowodowało, iż średniowieczny Śląsk charakteryzował wysoki poziom kultury umysłowej i rozwój cywilizacyjny. W średniowieczu szkolnictwo podlegało biskupowi, którego reprezentował kanonik scholastyk (jeden z członków kapituły biskupiej). W gestii kanonika scholastyka był nadzór nad procesem nauczania, powoływanie szkół oraz mianowanie nauczycieli i rektorów. Od XII wieku świeckie władze śląskich miast wspomagały funkcjonowanie parafialnych szkół, wyposażały je w niezbędne urządzenia, opłacały nauczycieli, podejmowały próby obsady kadry pedagogicznej. Pod koniec średniowiecza funkcjonujące w śląskich miastach szkoły realizowały program trivium tzn. podstawowy, elementarny poziom edukacji. Trivium obejmowało naukę łaciny (tzw. gramatyki), dialektyki (czyli logiki) oraz retorykę (sztukę układania mów). Trivium było na ogół wstępem do kolejnego etapu nauki quadrivium, które przygotowywało do studiów filozoficznych i teologicznych. W ramach tego poziomu edukacji uczono: arytmetyki, muzyki, astronomii i geometrii[1].
Ówczesny system nauczania opierał się głównie na mechanicznym zapamiętywaniu wykładanych treści i karach cielesnych. Z czasem uznano, że tę formę nauczania należy skorygować. Pierwsze próby zmiany sposobu nauczania w szkołach pojawiły się w XV wieku. Promowano wprowadzenie w miejsce kar cielesnych różnorodnych form zachęty i napomnień, usunięto z programów szkolnych m.in. astronomię i elementy medycyny jednocześnie zostawiając łacinę, retorykę, filozofię i logikę. Systematycznie wprowadzano podział uczniów na klasy (od najniższej do najwyższej), który miał być odzwierciedleniem nabytej przez nich wiedzy i kompetencji. Pojawienie się pracy drukarskiej, a wraz z nią licznie działających drukarni pozwoliło uczniom korzystać w trakcie procesu dydaktycznego z własnych podręczników.
Renesansowy humanizm, hołdujący idei wszechstronnego kształtowania osobowości jednostki wymógł kolejne zmiany w systemie kształcenia. W epoce odrodzenia zadaniem szkoły stało się powiązanie treści nauczania z życiem. Zadania tego nie mógł spełnić średniowieczny, dwupoziomowy model kształcenia (trivium i quadrivium). Zmodyfikowano go więc wprowadzając do systemu edukacji tzw. szkołę średnią (gimnazjum, liceum), która miała stanowić uzupełnienie już istniejącego systemu szkolnictwa. Ten trójczłonowy model edukacji stał się bardzo popularny również i na ternie Górnego Śląska. Niebagatelne znacznie dla poziomu i charakteru nauczania śląskiej młodzieży miała reformacja protestancka, która w całej Europie pośrednio wymogła kolejne zmiany w procesie nauczania (nauczanie w języku ojczystym, zajęcia z przyrody i historii).
Szkolnictwo w monarchii pruskiej
Do połowy XVIII wieku Śląsk miał wieloetniczny charakter a zamieszkujący go Polacy i Niemcy, niewątpliwie różniący się kulturowo, zgodnie dzielili ze sobą wspólne terytorium. Sytuacja ta uległa zmianie w konsekwencji trzech wojen śląskich. W latach 1740-1763 Austria Habsburgów wdała się w konflikt zbrojny z Prusami Hohenzollernów. Jego powodem była chęć panowania nad Śląskiem. Spór ten zakończył się zwycięstwem Cesarstwa Niemieckiego. Hohenzollernom przypadła w udziale większa część Śląska. Wydarzenie to niewątpliwie zaważyło na losach Górnego Śląska. Region ten stracił swoją autonomię, a ludność pochodzenia polskiego przez lata była poddawana przemyślanej polityce germanizacyjnej.
Dla organizacji nowożytnego szkolnictwa śląskiego ważne były postanowienia prawne z 1765 i 1906 roku. Pierwsze z nich to zatwierdzenie przez Fryderyka II przygotowanego przez żagańskiego opata Jana Felbigera nowego regulaminu szkolnego dla Śląska. Główną jego nowością było wprowadzenie nieznanego dotychczas obowiązku szkolnego, obejmującego wszystkie dzieci (bez względu na płeć) pomiędzy 7 a 13 rokiem życia. W 1906 r. natomiast weszła w życie ustawa – zapowiadana już w 1850 r. – o utrzymaniu publicznych szkół ludowych[2]. Niemiecka polityka oświatowa oraz przemiany gospodarcze, jakim w XVIII i XIX wieku podlegał Śląsk znalazły swoje odzwierciedlenie w systemie szkolnictwa. W szkołach elementarnych (w których uczyły się dzieci najuboższych) zmiany te zachodziły niezwykle wolno, ale w pozostałych typach szkolnictwa ich tępo było zdecydowanie szybsze. Szkoły elementarne uczyły podstaw czytania i posługiwania się piórem. Uczęszczające do nich dzieci, z różnych przyczyn, rzadko nabywały tych umiejętności w stopniu zadowalającym[3]. Sytuacja ta miała ulec poprawie dzięki wprowadzonej w 1825 roku i uzupełnionej w 1845 roku ustawie o obowiązku szkolnym. Dzięki nowym rozporządzeniom zostały zmodyfikowane programy nauczania. Edukację poszerzono o zajęcia z geografii, historii, przyrody, historii nauczania, rysunków. W szkołach dwuklasowych został wprowadzony podział na klasę niższą i wyższą, z których każda dzieliła się na trzy oddziały. Nauka w każdym z nich trwała rok, a dzieci, które opanowały materiał przewidziany programem nauczania, przechodziły, po zdaniu egzaminu, do oddziału wyższego[4].
- ↑ zob. Marek Derwich, Uwagi nad genezą i miejscem edukacji obywatelskiej w polskim szkolnictwie średniowiecznym. [w:] red. Alicja Szerląg Historyczne konteksty edukacji obywatelskiej w społeczeństwie wielokulturowym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 9.
- ↑ Halina Kowalczyk-Dudała, Edukacja historyczna mieszkańców Górnego Śląska w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, Wydawnictwo Societas, Warszawa 1998, s. 128.
- ↑ zob. Wieslawa Korzeniowska, Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815-1914), Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Opole 1993, s. 144.
- ↑ Wiesława Korzeniowska, Edukacja różnych warstw społecznych na Górnym Śląsku - koniec wieku XIX i XX. Analiza porównawcza [w:] red. Maria Lędzińska, Grażyna Rukowska, Leszek Wrona, Osoba – Eduakcja – Dialog, Tom 2, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002, s. 211.
