Polski ruch narodowy na Śląsku Austriackim

Geneza polskiego ruchu narodowego na Śląsku Austriackim wpisuje się w ogólne przemiany polityczne i społeczne Wiosny Ludów 1848 r. Podobnie jak na wielu innych pograniczach, także na Śląsku Austriackim siłą napędową aktywizacji politycznej słowiańskich mieszkańców regionu były również nowoczesne procesy narodotwórcze, które w swojej pierwszej fazie charakteryzowały się wzrostem znaczenia języka macierzystego i obejmowały swym zasięgiem początkowo głównie bogate chłopstwo.

Przełom Wiosny Ludów

Po wybuchu rewolucji wiedeńskiej w marcu 1848 r. na Śląsku Austriackim doszło do wystąpień na rzecz równouprawnienia autochtonicznej polskojęzycznej ludności katolickiej i ewangelickiej, przeważającej liczebnie i zamieszkałej prawie wyłącznie we wschodniej części tego regionu, na Śląsku Cieszyńskim. Ruch ten wywodził się w pierwszych kilku latach głównie ze środowisk słowianofilskich, spośród aktywnych już od 1842 r. w propagowaniu literatury polskiej w ramach kółka samokształceniowego „Złączenie Polskie” byłych uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie, przede wszystkim Pawła Stalmacha i Andrzeja Cinciały, a także morawian: Ludwika Kluckiego, Arnošta Plucara, pastora Jana Winklera. Kontakty z ruchem słowiańskim w Preszburgu (Bratysławie) i Wiedniu utwierdziły Stalmacha w chęci podjęcia działań na rzecz likwidacji kulturowych kompleksów ludności chłopskiej wobec Niemców i konieczności rozbudzania wśród niej polskiej świadomości narodowej. W 1847 r. wraz z Cinciałą odbył pieszą wyprawę do Krakowa po polskie książki. W tym samym roku Cinciała założył w gimnazjum ewangelickim „Towarzystwo uczących się języka polskiego”.

Podczas Wiosny Ludów cieszyńscy słowianofile przeciwstawiali się tzw. nurtowi frankfurckiemu, głoszącemu konieczność zjednoczenia ziem niemieckich, do których Niemcy zaliczali również obszar austriackiego Śląska, gwarantując ludności polskiej i czeskiej jedynie uprawnienia językowe w życiu publicznym. 6 V 1848 r. z inicjatywy Stalmacha, Cinciały i Kluckiego- polskich „budzicieli” narodowych, ukazało się pierwsze na Śląsku Cieszyńskim pismo w języku polskim „Tygodnik Cieszyński”, propagujące, wbrew „frankfurtczykom”, koncepcje austroslawizmu. Po pewnym czasie pismo przyjęło opcję narodowo- polską. Głównym celem polskich narodowców stało się pełne równouprawnienie językowe ludności polskojęzycznej z panującymi politycznie i kulturalnie Niemcami. Odpowiedzią obozu frankfurckiego było wydawanie od lipca 1848 r. „Nowin dla ludu wiejskiego”, które w języku polskim zwalczały rodzący się polski ruch narodowy, twierdząc, że o przynależności narodowo-państwowej nie decyduje język, lecz kwestie cywilizacyjne. W czerwcu 1848 r. podczas obradującego w Pradze zjazdu słowiańskiego Stalmach i Andrzej Kotula nie zgodzili się na członkowstwo w zjazdowej sekcji czesko-słowiańskiej i zostali włączeni do sekcji polsko-rusińskiej. Podczas obrad domagali się przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Galicji. W tym samym roku władze wprowadziły język polski do szkół ludowych uczęszczanych przez dzieci polskojęzyczne, usuwając podręczniki czeskie. Większą aktywnością w polskim ruchu narodowym wykazywali się wówczas ewangelicy, posiadający starsze tradycje samorządowości i walki o równouprawnienie wyznaniowe.

Ostateczne zniesienie pańszczyzny w Austrii we wrześniu 1848 r. oraz słabnięcie obozu frankfurckiego sprzyjało polskim narodowcom. W listopadzie 1848 r. z inicjatywy „Tygodnika Cieszyńskiego” delegacja chłopska przedstawiła władzom państwowym postulat wprowadzenia języka polskiego do urzędów i sądownictwa. W tym samym miesiącu powstała w Cieszynie Czytelnia Polska, prowadzona przez „Towarzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim”. W marcu 1849 r. powstała w Cieszynie Biblioteka Polska dla Ludu Kraju Cieszyńskiego.

Zaostrzenie sytuacji politycznej końcem 1849 r. doprowadziło do wstrzymania wydawania „Tygodnika Cieszyńskiego”. Powstałe w lutym 1851 r. nowe polskie pismo „Gwiazdka Cieszyńska” nie publikowało już artykułów o treści politycznej. W okresie bachowskiego absolutyzmu wydano zarządzenie nie uznające języka polskiego i czeskiego za języki urzędowe, a w 1854 r. zlikwidowano polskie organizacje i instytucje. Pomimo tego, po Wiośnie Ludów wzrosła chłopska świadomość na rzecz likwidacji barier uniemożliwiających awans społeczny, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego.

Pierwsze polityczne sukcesy

Wydany przez władze 26 II 1861 r. patent gwarantował w Austrii podstawowe swobody obywatelskie. „Gwiazdka Cieszyńska” zaczęła prowadzić agitację w duchu narodowym. W sierpniu 1861 r. reaktywowano Czytelnię Polską. W tym samym roku w gimnazjum katolickim w Cieszynie wśród polskich uczniów powstało tajne Towarzystwo Narodowe, które 10 lat później połączyło się z powstałym w 1864 r. w gimnazjum ewangelickim podobnym stowarzyszeniem „Wzajemność”. Artykuły w „Gwiazdce Cieszyńskiej” uznawały wówczas przynależność Śląska Cieszyńskiego do Korony Czeskiej i popierały utworzenie państwa czeskiego w ramach monarchii licząc, że pomoże to w realizacji postulatu równouprawnienia. W marcu 1866 r. stanowisko pastora w Cieszynie objął Leopold Otto z Warszawy, który zaangażował się w działalność narodową, skupiając wokół siebie grupkę wywodzących się najczęściej z chłopstwa młodych działaczy takich jak pastor Franciszek Michejda oraz nauczyciel Jan Śliwka, autor pierwszych polskich podręczników dla szkół ludowych.

Walka Polaków o równouprawnienie narodowe nabrała tempa po powstaniu dualizmu austro-węgierskiego w 1867 r. Mimo gwarantowanego w konstytucji austriackiej równouprawnienia wszystkich narodowości, realizacja tych postanowień zależała jednak od zmian ustrojowych także w poszczególnych krajach koronnych, w przypadku Śląska Cieszyńskiego regionu politycznie zdominowanego przez Niemców. Przejawem tego, obok sprzeciwu wobec równouprawnienia, było również blokowanie reform działającego od 1861 r. Sejmu Krajowego w Opawie, do końca monarchii wybieranego kurialnie.

We wrześniu 1868 r. w Ropicy oraz w styczniu 1869 r. w Sibicy odbyły się pierwsze polskie zgromadzenia, tzw. zabawy ludowe. Wyrażano na nich poparcie dla czeskich planów przebudowy monarchii, przejawiano nadzieję na odbudowę państwa polskiego, lecz także powrócono do postulatu przyłączenia regionu do Galicji. W maju 1870 r. działacze polscy wysłali pismo do prezydenta krajowego z postulatem założenia polskiego seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, wprowadzenia obowiązkowej nauki języka polskiego we wszystkich szkołach średnich oraz zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu opawskiego.

W sierpniu 1871 r. podczas wyborów do Sejmu Krajowego obóz polski uzyskał trzy mandaty: dla rolników Jerzy CienciałaJerzego Cienciały, Józefa Dostala oraz adwokata Alojzego Eisenberga. Przyczyniła się do tego agitacja prowadzona przez kler katolicki, niezadowolony z antywatykańskiej polityki niemieckich liberałów oraz agitacja niektórych pastorów ewangelickich przeciwnych, wraz z częścią wiernych, nurtowi liberalnemu w doktrynach protestanckich, których propagatorem był zwłaszcza pastor Theodor Haase. Konserwatyzm cieszyńskiego chłopstwa sprzyjał rozwojowi polskiej tożsamości. Powstały dalsze organizacje: Towarzystwo Rolnicze (1869), Towarzystwo Naukowej Pomocy (1872), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873), Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej (1881). Powiększyło się grono działaczy narodowych o takie osoby jak Hilary Filasiewicz i Antoni Dyboski z Galicji, miejscowy ks. katolicki Ignacy Świeży, pastor Jerzy Badura, nauczyciel i poeta Jan Kubisz, rolnik Jan Glajcar.

W 1873 r., dzięki współpracy przedstawicieli obu wyznań podczas kampanii wyborczej do Rady Państwa, pierwszym polskim posłem w Wiedniu został wybrany ewangelik J. Cienciała. Ustalono także, iż podczas kolejnych wyborów będzie wystawiany na przemian kandydat jednego i drugiego wyznania. Podnoszone przez Cienciałę w Wiedniu kwestie dotyczyły zaprzestania utrakwizacji polskich i czeskich szkół ludowych, wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, a czeskiego w Opawie, przyjmowania przez sądy dokumentów w języku macierzystym petentów.

W tym okresie pojawiły się jednak w obozie polskim nieporozumienia na tle wyznaniowym. Początkowo dotyczyły one sporów między Stalmachem a środowiskiem ewangelickim skupionym wokół Śliwki oraz Czytelni Ludowej na tle zasług dla rozwoju ruchu narodowego, co wpływało na zbliżenie „Gwiazdki Cieszyńskiej” z aktywizującym się politycznie polskim duchowieństwem katolickim. Stalmach wskazywał na ograniczanie działalności narodowej do wiejskiej ludności ewangelickiej, zaprzepaszczenie szansy pozyskania etnicznie polskiej, lecz asymilującej się z Niemcami lub indyferentnej narodowo inteligencji miejskiej, nie branie pod uwagę realiów wyznaniowych ziem zamieszkiwanych przez Polaków. Pod wpływem tych ataków oraz śmierci Śliwki w 1874 r. pastor Otto w następnym roku powrócił do Warszawy. Jego następcą w zborze cieszyńskim został Haase, który w wyborach pokonał kandydata propolskiego odłamu ewangelików Badurę. Jako działacz stronnictwa liberalnego Haase opowiadał się za asymilacją ludności polskojęzycznej w ramach narodowości niemieckiej, ale dystansował się od odgórnej germanizacji. W 1877 r. założył polskojęzyczny „Nowy Czas”, który miał przeciwdziałać polskiej agitacji narodowej. Dalsze osłabienie propolskiego obozu protestanckiego, w którym na czoło wysunął się teraz pastor F. Michejda i w ogóle całego polskiego ruchu narodowego nastąpiło w okresie kampanii wyborczej do Rady Państwa w 1879 r., gdy wielu ewangelików sprzeciwiło się kandydowaniu ks. Świeżego i pragnęło oddać swoje głosy ponownie na Cienciałę, mimo iż ten wezwał do uszanowania porozumienia z 1873 r. Ostatecznie Cienciała nie uzyskał mandatu. Jednak w 1880 r. Cienciała i Świeży skierowali memoriał do rządu, w którym domagali się wprowadzenia nauki języka polskiego w szkołach miejskich i średnich, nauki w tym języku w seminarium nauczycielskim w Cieszynie, a w Bielsku jego obowiązkowej nauki, używania przez urzędy i sądy języka polskiego jako języka zewnętrznego, oraz jego obowiązkowej znajomości przez urzędników. Dopiero rok później, po naciskach prasowych w Galicji, sprawą cieszyńską zajęło się wiedeńskie Koło Polskie umożliwiając delegacji ze Śląska Cieszyńskiego audiencję w radzie ministrów. W październiku 1882 r. minister sprawiedliwości Alois Pražák wydał rozporządzenie językowe dla Śląska Cieszyńskiego, zobowiązujące sądy do przyjmowania pism w języku polskim i czeskim. W opiniach polskich było to jednak pyrrusowe zwycięstwo gdyż język czeski został wprowadzony również na terenach, gdzie ludność czeska nie występowała, co tworzyło korzystne warunki dla migracji z głębi ziem czeskich.