Inteligencja

Inteligencja rozpoznawana jest jako złożona warstwa społeczna, obejmująca członków ponadprzeciętnie wykształconych grup zawodowych, którzy pełniąc intelektualne funkcje w sferach edukacji, kultury i zarządzania, odwołują się do wartości duchowych, oraz do podmiotowych aspiracji społeczeństwa, a swoją pracą przyczyniają się do kształtowania zbiorowego poczucia narodowej i politycznej wspólnoty.

Pierwszą - jak podaje Ryszarda Czepulis-Rastenis- w polskim piśmiennictwie próbą zdefiniowania terminu "inteligencja" jest sformułowanie przedstawione przez Karola Libelta w rozprawie z 1844 pt. "O miłości Ojczyzny". Pisze on tak o inteligencji - Stanowią ją ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych wychowanie, stają na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi zgoła, którzy mu przewodzą wskutek wyższej swojej oświaty. Poza tą klasą leżą masy ludu, niby ogromne pokłady ziemi, z ponad których tamci jako wzgórza się wznoszą.Znajdujemy tu socjologiczne ujęcie struktury społecznej z inteligencją narodu jako jego elitą duchową i równocześnie przewodzącą w ludowi w kształceniu i kierowaniu sprawami życia społecznego. W dalszych historycznych opracowaniach z XIX w. dodawane są oczekiwania dotyczące przymiotów inteligencji: rozumienie sprawy narodowej, obok wypełniania obowiązków i miłości ojczyzny; powinnością inteligenta jest praca ideowa i poświęcanie się dla rozwiązywania problemów swojego narodu w imię ogólnego postępu a nie interesów i uczuć pojedynczych warstw społecznych.

Według analiz historyków i socjologów inteligencja to specyficzna warstwa wyłaniająca się w społeczeństwach Środkowo-Wschodniej Europy a zakorzeniona w historycznych procesach ich transformacji, od tradycyjnych feudalnych do nowoczesnych struktur polityczno-gospodarczych. Szczególnym czynnikiem wyodrębniania się tej warstwy był opór ideowy wykształconych elit wobec tradycjonalizmu autokratycznego i oligarchicznego porządku, oraz wobec obcej politycznej dominacji, w krajach opóźnionych w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Aleksander Gella wyróżnia siedem historycznych przypadków funkcjonowania inteligencji, jako specyficznego segmentu struktury społeczeństw - które socjologicznie można zaliczyć do systemów transformacyjnych. "Są to:

1. historyczna klasyczna inteligencja Polski i Rosji;
2. pewne grupy społeczne w międzywojennych Węgrzech i Czechosłowacji;
3. cześć lepiej wykształconych i zorientowanych humanistycznie członków klasy średniej na Zachodzie wraz z zawodowymi intelektualistami;
4. "inteligencja pracująca" w krajach socjalizmu - zwana też "inteligencją ludową";
5. wykształcona warstwa w nowych narodach Afryki i Azji, która konkuruje z miejscową burżuazją o narodowe przywództwo;
6. grupy dysydenckie i częściowo rewolucyjna inteligencja w społeczeństwach zamożnych podczas ostatnich dwudziestu lat (50-70 lata XX w. - AB);
7. małe grupy dysydentów w ZSRR i Europie Wschodniej, które przypominają klasyczną inteligencję z XIX w.".

Takie podejście identyfikuje inteligencję ze specyficzną kategorią zaangażowanych politycznie i społecznie intelektualistów, którzy tworzą elementy kultury obywatelskiej oraz narodowej a ideowo orientują się ku postępowi i\lub modernizacji. Klasyczna inteligencja polska i rosyjska była społecznie zakorzeniona w ziemiaństwie, ale należąc do zawodów oświeconych wykształceniem - w różnych kręgach towarzyskich i ideowo-politycznych wiązała się ze społecznikowską pracą na rzecz postępu a nawet rewolucji - dążyła do zmian kulturowych zapóźnionego feudalnego ustroju.

W procesie upowszechnienia edukacji, oraz zdobyczy cywilizacyjnych i socjalnych, inteligencja środkowo-europejska stawała się kategorią zyskującą samoświadomość wyróżnionej warstwy społecznej, której wiodącą rolą było przewodzenie masom społecznym. Funkcjonalnie inteligencja wywiera wpływ na aspiracje kulturalne i życiowe różnych warstw a szczególnie wyznacza kierunki oraz zasady awansu edukacyjnego warstw ludowych, włączając je do kultury uniwersalnej i narodowej.