Chłopstwo

Chłopstwo jest zbiorowością stanowiącą segment struktury społecznej a jako pojęcie wskazuje zarówno na położenie stanowe, jak i na funkcje gospodarcze oraz cechy kulturowe, ludności trudniącej się pracą na roli.

Termin chłopstwo określa społeczność rolniczą, kształtującą swoistą kulturę praktyk życiowych i zachowań zakorzenionych w przestrzeni wsi i lokalności. Życie chłopstwa zdominowane jest rytmem przyrody i wzorcami rolniczego gospodarowania, które różnorodne uprawy zbóż i płodów ziemi, oraz hodowlę udomowionych i dzikich zwierząt, czyni podstawą egzystencji społeczeństwa. Socjologiczne opisywanie sylwetki chłopa traktuje go jako człowieka ziemi, dziedziczącego specyficzne cechy osobowe i wzorce postaw opartych na tradycjonalizmie społecznym oraz więziach z naturą i lokalną kulturą rolniczą. W gruncie rzeczy jest to swoisty model, który abstrahuje od historycznych przemian środowiska społecznego i technik gospodarowania w różnych kulturach agrarnych. Postuluje się traktowanie cech chłopa - człowieka ziemi - jako swoisty model idealny dla kultur tradycyjnego społeczeństwa przedprzemysłowego. Natomiast rolnik i współczesny producent rolny cechują się wieloma atrybutami nowoczesnych osobowości, nie powinni być więc obiektami negatywnych stereotypizacji, akcentujących braki ich podmiotowości, aktywności kulturalnej, bierność wobec losu połączoną z materializmem bytowania, religijny i obyczajowy konserwatyzm a nawet zacofanie.

Zajmując podstawowe miejsce w strukturze społeczeństw agrarnych chłopstwo w szczególnym stopniu przyczyniało się do systematycznego wzrostu ekonomicznej produktywności społeczeństwa stanowego w feudalnej Europie. Dynamika procesów osadniczych na Śląsku w późnym średniowieczu i na progu nowoczesności w szczególnym stopniu lokowała wsie na prawie niemieckim.Sprzyjało to przybywaniu na tereny Śląska, ale i Pomorza, Wielkopolski a nawet Małopolski, zasadźców (późniejszych sołtysów) z krajów zachodnich. Lokatorzy przyciągali nowych osadników oraz mnichów, co wzbogacało strukturę społeczną i aktywizowało zagospodarowanie ziemi. Osadnictwo to uzupełniało skład etniczny rodzimego chłopstwa i ustanawiało reguły prawne gospodarowania oraz zobowiązań danin czynszowych. Chłopi na Śląsku długo zachowywali wolność i dopiero stopniowo obejmowani byli zobowiązaniami do świadczenia służb i pańszczyzny. Ustrój stanowy księstw śląskich, po utracie lennych więzi z krakowskim dworem i praw dziedziczenia korony polskich Piastów, sprzyjał autonomizacji księstw śląskich oraz Zachodniej kulturze gospodarowania ziemią w gospodarstwach folwarcznych i czynszowych.

Kategoria chłopstwa, ze względnie jednolitej zbiorowości kmieci, zamienia się stopniowo - wraz z ustanawianiem nowych typów zobowiązań osadniczych, umów folwarcznych lub czynszowych i form gospodarowania - w liczne kategorie rolników i robotników rolnych, oraz wiejskich rzemieślników, o różnym poziomie samodzielności ekonomicznej. Kolonizacja merkantylna aktywizuje wiejskie osadnictwo i intensyfikuje gospodarkę folwarczo-pańszczyźnianą. W Europie Środkowo-Wschodniej gospodarka rolna oparta na folwarku prowadzi w XVI wieku do ekspansji szlachty wykupującej sołectwa, do powiększania areałów rolnych i koncentracji wielkiej własności ziemskiej w rękach magnatów. Korzystne koniunktury dla eksportu zbóż na Zachód Europy prowadzą do wzrostu obciążeń chłopa pańszczyzną (od 3 dni w XVI w do 5-6 dni w tygodniu od łanu w wieku XVIII).). Chłopstwo pańszczyźniane i czynszowe pracuje na rzecz właścicieli ziemskich. Szlachta żyjąc z dostarczania produktów i surowców naturalnych do industrializujących się miast konsumuje zyski i utrwala agrarną gospodarkę, opartą na łatwym dostępie do taniej wiejskiej siły roboczej. W Polsce od XVI do XVIII wieku, rozkwit oligarchii szlacheckiej i kultury sarmatyzmu, poddaje stan chłopski wykluczeniu z uprawnień obywatelskich a kulturowo przypisuje chłopów do odrębnej linii pochodzenia od biblijnego Chama. Chłop doby Szlacheckiej Rzeczpospolitej Polskiej traktowany był, w opozycji do sarmackiego pana, jako lud podległy, pozbawiony wolności i niegodny praw, przeznaczony do ciężkiej fizycznej pracy, której trudu nie trzeba było umniejszać technicznymi innowacjami. To zrodziło swoistą symbiozę konserwatyzmu dworskiej i zagrodowej szlachty oraz pańszczyźnianego chłopstwa. Wspólne jest im idealizowanie ziemiańsko-patriarchalnej oraz katolickiej dewocyjno-religijnej kultury, pogłębiające ich peryferyjność w obliczu rozwoju mieszczańsko-kapitalistycznych społeczeństw Zachodu. Wraz z centralizacją władzy w monarchiach absolutnych i reorganizacją gospodarki naturalnej w gospodarkę towarowo-pieniężną, chłopstwo w strukturach wczesno-kapitalistycznego rynku różnicuje się na liczne segmenty stanowe. Wolność od zwyczajów i zobowiązań prawa lennego przynosi chłopstwu nowe centralne prawo państwowe, znoszące przymusową i darmową pracę chłopa (pańszczyznę i daniny) na rzecz właściciela ziemskiego, w zamian za uwłaszczenie obciążając go rentą i opłatami od wykupu uprawianej ziemi. Prusy jako pierwsze znoszą pańszczyznę chłopów w 1816 roku, co na terenie Królestwa Polskiego władze carskiej Rosji wprowadzają dopiero w 1864 roku. Chłopstwo śląskie początkowo zyskuje na wspieranej przez pruskie państwo akcji osadniczej oraz polityce wspierającej zmiany w kulturze agrotechnicznej i produkcji rolnej.

Chłopstwo jako zbiorowość obywatelska i klasa społeczna

Republikańskie prawo monarchii konstytucyjnych zamienia chłopów w siłę zaciężną, powoływaną masowo do służby w armii. Przysposobienie do militarnych zadań i doświadczenia wojennego braterstwa różnych stanów społecznych aktywizują świadomość obywatelską chłopstwa a patriotyzm lokalny chłopów, przez szkolenie i edukację, włączany jest w polityczny patriotyzm i imperialno-narodowe doktryny. Od XVIII stulecia europejskie chłopstwo staje się ekonomicznie coraz bardziej samodzielne i tworzy silne społeczności, wokół lokalnych oraz regionalnych rynków. Targowiska i kupcy dostarczając mieszkańcom wsi nowych środków techniki rolnej i dóbr konsumpcji, wyrobów rzemiosła użytkowego i odświętnych strojów, różnicują zamożność chłopstwa i wzbogacają jego zwyczaje. Ludyczne potrzeby i nowe wzorce społecznej rywalizacji wiążą religijne święta i świeckie rytuały, kształtując codzienną oraz uroczystą kulturę chłopską zwaną kulturą ludową.

Dynamizuje się osadnictwo rolnicze w nowych formach gospodarczej w współpracy, a wraz z demograficzną żywotnością wsi i wolnością żywiołu chłopskich najemników - migrujących za pracą do rozwijających się ośrodków przemysłu i manufaktur produkcyjnych. Narasta rozwarstwienie ekonomiczne chłopów. Najubożsi i najaktywniejsi w poszukiwaniu nowych szans bytowania wybierają los emigrantów dążąc, szczególnie w latach nieurodzaju lub wojennych zagrożeń, za "Wielką Wodę". Wyjazdy emigrantów "za chlebem" stają się szczególnie częstą praktyką chłopstwa z najuboższych i najludniejszych regionów, w krajach tracących niepodległość i obciążanych militarnymi kontrybucjami. Szczególnie liczne rzesze chłopskich migrantów wypływają z Małopolski i Galicji, polskich terenów austrowęgierskiego zaboru a także z ziem Polskiego Królestwa Kongresowego, którego rozwój przemysłowy był znacznie ograniczony - z istotnym udziałem uprzemysłowienia ziem Zagłębia Dąbrowskiego.Chłopstwo ponosi główne ciężary gospodarczych kryzysów i politycznych rewolucji w Europie, jak i Ameryce Południowej - dokąd są werbowani jako szczególnie cenny zaczyn rozwoju kolonialnej gospodarki rolniczej m.in. Meksyku, Brazylii czy Argentyny. Chłopi zyskują tożsamość klasową w społeczeństwie industrialnym, które w procesie modernizacji rozbudowuje gospodarkę kapitalistyczną skoncentrowaną w ośrodkach miejskich.

Sołtys - od historii po współczesne role w społeczności wsi

Sołtys jako funkcja stanowa w chłopskim osadnictwie wywodzi się z przywilejów władzy zasadźcy, który w średniowieczu był przedstawicielem pana feudalnego we wsiach lokowanych na prawie niemieckim (magdeburskim) i wywodzącym się z niego prawie średzkim (od Środy Śląskiej). Stosowane od początków XIII w. przez trzy stulecia prawo średzkie (i jego pochodne) stanowiło, że władzę w mieście i we wsi (sołectwie) sprawował sołtys lub wójt z ławnikami. Stąd też osady wiejskie zwano sołectwami, co utrzymuje współczesna polska nomenklatura podziału administracyjnego kraju. I dzisiaj więc sołectwem określa się wieś lub wieś wraz z pobliskimi przysiółkami. W średniowieczu natomiast sołectwo było to także gospodarstwo rolne zwykle o znacznie większym areale niż zagroda kmiecia, czyli chłopa. Często takie sołectwo miało prawo posiadać młyn lub karczmę, ale władza jaką sprawował sołtys nie czyniła go właścicielem owego gospodarstwa (sołectwa) i jego osadniczej infrastruktury.W średniowieczu sołtys miał w swych rękach znaczną władzę ekonomiczną - był uposażony w duże gospodarstwo, w prawo pobierania od mieszkańców wsi czynszów a część tych podatków pozostawała w jego kieszeni - sołtys miał więc udział w dochodach feudała ale także sprawował władzę sądowniczą oraz miał inne specjalne uprawnienia a urząd ten był dziedziczny. Równocześnie z tytułu posiadanych uprawnień i użytkowania dziedzicznego sołectwa sołtys był zobowiązany wyruszać na wyprawy wojenne konno i w odpowiednim rynsztunku a także dostarczać wojsku służbę pomocniczą. W dawnej Polsce, od XIII wieku, sołtys wraz z ławnikami wchodził w skład kolegium orzekającego, tworząc tzw. sądy sołtyskie. Były one kompetentne w orzekaniu wyroków dotyczących chłopów mieszkających we wsiach a zajmowały się lżejszymi występkami ich włościańskich mieszkańców. Cięższe przestępstwa nie podlegały sądom sołtyskim, lecz tzw. sądowi dominalnemu. Istniały też w XVI wieku tzw. sądy rugowe, które zwyczajowo trzy razy do roku zwoływał sołtys lub wójt, jako ogólne zebranie wszystkich dorosłych mieszkańców wsi lub miasta.

Uprawnienia stanowe i sądownicze sołtysów przez XVIII i XIX stulecia stopniowo malały, stają się oni stopniowo głównie nadzorcami prac pańszczyźnianych i pomocnikami właścicieli wsi w pobieraniu danin oraz w organizacji prac folwarcznych. W czasach II Rzeczpospolitej Polskiej sołtys stał się ogniwem administracyjnej władzy terytorialnej, jako pośrednik jej organów gminnych. Funkcję sołtysa utrzymano w Polskiej Rzeczpospolitej i jako organ pomocniczy zarządu gminnego, był on łącznikiem pomiędzy mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową. Natomiast po gierkowskiej reformie administracyjnej lat 70-tych sołtys pośredniczył między sołectwem a gminną radą narodową i naczelnikiem gminy. W warunkach III PR sołtys jest organem wykonawczym w sołectwie, wybieranym na zebraniu przez mieszkańców sołectwa, jako jednostki pomocniczej samorządu terytorialnego w gminie.

Sołectwo posiada własny odrębny od gminnego statut prawny i radę sołecką powoływaną przez zebranie wiejskie zarządzające bezpośrednio mieniem sołeckim wsi. Sołtys reprezentuje sołectwo i jest uprawniony do bezpośredniego udziału w pracach rady gminy i wpływu na kształtowanie oraz wydatkowanie własnych środków budżetowych, służących realizacji zadań sołectwa. Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów zrzesza ok. 1500 osób i działa jako organizacja pożytku publicznego poprzez stowarzyszenia wojewódzkie. W województwach tworzą się Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalne Sołtysów a w województwie śląskim jest ono stosunkowo najsłabsze. Stowarzyszenia sołtysów domagają się m.in. przywrócenia im osobowości prawnej, obligatoryjnych gminnych ubezpieczeń dla osób pełniących funkcję sołtysa, podniesienia rangi sołtysa w dostępie do informacji niejawnych, dotyczących programów inwestycji i rozwoju wsi.