Ludność województwa śląskiego
Decydującym czynnikiem zmian ludnościowych zachodzących na obszarze obecnego województwa śląskiego był historyczny proces rozwoju rynku pracy na pograniczu Śląska i Małopolski. Występowanie surowców mineralnych (m.in. rud srebra, ołowiu, cynku) spowodowało, iż osadnictwo rozwijało się tutaj już w średniowieczu. Zalążek obecnej konurbacji katowickiej tworzyły feudalne miasta stref zewnętrznych i obrzeża obecnego rdzenia konurbacji. Natomiast całe centrum konurbacji jeszcze w końcu XVIII w. nie posiadało ani jednego miasta powyżej 3 tys. mieszkańców (Rajman 1977). Intensyfikacja rozwoju osadniczego oraz zaludnienia nastąpiła w drugiej połowie XVIII wieku wraz z rozpoczęciem eksploatacji złóż węgla kamiennego na skalę przemysłową. Do połowy XIX w. w wyniku kapitalistycznej industrializacji w centralnej części dzisiejszej konurbacji powstało luźne skupienie drobnych ośrodków górniczo-hutniczych. W drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem rozwoju transportu kolejowego i postępu technicznego w przemyśle, zaczęły się one przekształcać w potężny kompleks miejsko-przemysłowy (Długoborski 1967, Rajman 1977). Z uwagi na fakt, iż impulsy rozwojowe pochodziły z Zachodu (Prusy, później Niemcy) szybciej wzrastało zaludnienie centralnej i zachodniej części obecnej konurbacji katowickiej, zaś wolniej ‒ ośrodków Zagłębia Dąbrowskiego (Runge 2011). Szybko rozwijający się rynek pracy powodował konieczność uzupełniania niewielkich miejscowych zasobów pracy poprzez imigrację pracowników spoza Górnego Śląska. Skala rozwoju gospodarczego powodowała, iż od końca XVIII wieku aż po lata 80. XX wieku nieprzerwanie trwał napływ ludności na tutejszy rynek pracy.
Nowa sytuacja polityczna w Europie po I wojnie światowej umożliwiła odrodzenie Państwa Polskiego, w skład którego w 1922 roku weszło województwo śląskie.
Historyczne zmiany terytorialne oraz zaludnienia województwa
Województwo śląskie zaczęło formalnie funkcjonować w 1922 roku. Obejmowało ono wschodnią część Górnego Śląska (powiaty katowicki, świętochłowicki, lubliniecki, tarnogórski, rybnicki, pszczyński) oraz Śląsk Cieszyński (powiaty bielski i cieszyński), (Wanatowicz 1996). W 1921 roku ziemie te zamieszkiwało prawdopodobnie 1 145 tys. osób (Serafin 1996). Spis ludności z 1931 roku wykazał 1 295 tys. mieszkańców województwa. Gęstość zaludnienia wynosiła 288 osób na km², a zatem była znacznie wyższa od średniej krajowej (83 osoby na km²). W miastach powiatów katowickiego czy świętochłowickiego gęstość zaludnienia osiągała poziom 2,5 tys. osób na km² , przy czym w Katowicach sięgała 3,0 tys. a w Chorzowie 4,0 tys. osób na km² . Jednak z uwagi na wcześniejszą przynależność poszczególnych części nowo powstałego województwa do różnych organizmów państwowych, charakteryzowało się ono ograniczonym stopniem zintegrowania wielu dziedzin życia społeczno-gospodarczego. Granica stanowiła barierę dla wielu powiązań nie tylko w obrębie województwa ale i w obrębie formującej się konurbacji (Kłosowski, Runge 1999). W latach 1922‒1931 następował szybki wzrost zaludnienia, zarówno wskutek wysokiego przyrostu naturalnego, jak i intensywnego napływu migracyjnego. Wysoki przyrost naturalny, zwłaszcza w latach 1922-1925, spowodowany był kompensatą urodzeń po I wojnie światowej oraz po powstaniach śląskich. Z kolei rozwój przemysłu, w tym zwłaszcza górnictwa węglowego, przyczyniał się do rozwoju atrakcyjnego rynku pracy, na który napływali pracownicy, zwłaszcza z obszarów wiejskich sąsiednich województw. W rezultacie ludność województwa charakteryzowała się młodością demograficzną ‒ w 1931 roku aż 41,5% ogólnej liczby ludności stanowiła grupa dzieci i młodzieży poniżej 20 roku życia, zaś zaledwie 6,9% ludności było w wieku 60 i więcej lat (Serafin 1996). Sprzyjały temu zarówno tendencje demograficzne (wspomniana powojenna kompensata urodzeń, jak i napływ migracyjny, przede wszystkim młodej ludności poszukującej tu pracy), jak i utrzymujący się tradycjonalizm norm społecznych i powszechna religijność społeczeństwa. Tradycyjną śląską rodzinę charakteryzował patriarchat ‒ mężczyzna utrzymywał rodzinę pracując w przemyśle, zaś kobieta generalnie zajmowała się domem i dziećmi nie pracując zawodowo. Sprzyjało to wyższej dzietności kobiet. W 1931 roku ludność w wieku produkcyjnym (18‒59 lat dla kobiet i 18‒64 lata dla mężczyzn) stanowiła 57,4%. Struktura zawodowa ludności w poszczególnych obszarach wchodzących w skład województwa śląskiego wyraźnie się różniła. W części górnośląskiej województwa większość ludności pracowała w górnictwie i przemyśle (54,6% ogółu pracujących w 1931 roku). Natomiast Śląsk Cieszyński wciąż w dużej mierze utrzymywał rolniczy charakter, gdyż w rolnictwie pracowało 36,2% ludności, jednak przy znacznym udziale przemysłu (35,6% pracujących), (Serafin 1996). W latach 1922‒1931 najbardziej dynamicznie wzrastało zaludnienie Katowic ‒ z 50 tys. do 126 tys., tj. 2,5-krotnie. Po wybudowaniu linii kolejowej (1846 r.) Katowice stały się atrakcyjnym miejscem lokalizacji inwestycji przemysłowych (Gwosdz 2004). W rezultacie w 1865 roku uzyskały prawa miejskie, zaś w 1922 roku ‒ status stolicy województwa ‒ przejmując tym samym wiodącą rolę w regionie. Jednak w latach 30. XX wieku dynamika zmian demograficznych w województwie śląskim wyraźnie osłabła, co wynikało zarówno ze stopniowego obniżania się poziomu przyrostu naturalnego, ale także ze zmniejszenia się napływu migracyjnego w warunkach kryzysu gospodarczego. W przeddzień II wojny światowej województwo śląskie liczyło 1 407,7 tys. mieszkańców, przy gęstości zaludnienia 306 osób na km². Stosunkowo krótkim epizodem było funkcjonowanie w latach 1946-1950 województwa śląsko-dąbrowskiego, które obejmowało obszar byłego województwa śląskiego, słabiej zaludnionych zachodnich powiatów byłego województwa kieleckiego oraz rejencji opolskiej. Powierzchnia tego województwa w stosunku do przedwojennego województwa śląskiego była prawie 4-krotnie większa (w 1938 r. 4230 km2, zaś w 1946 r. 15 369 km2), a zamieszkiwało je 2 362 tys. osób, co dawało 154 osoby na km2. Był to jednak okres bardzo złożonych procesów dokonujących się zwłaszcza w części górnośląskiej i opolskiej, związanych z wysiedlaniem ludności niemieckiej i zasiedlaniem tych ziem przez napływającą ludność polską (ok. 420 tys. osób). Proces wysiedleń przeprowadzony został przez władze polskie bardzo nieudolnie, rodząc wiele dramatów osobistych i rodzinnych (Rykiel 1988). Mimo tych intensywnych przemieszczeń wciąż dominowała tu ludność autochtoniczna. Na obszarze Górnego Śląska szybki wzrost zaludnienia następował głównie w miastach, przez co z jednej strony wzrastał poziom urbanizacji tego obszaru (udział ludności miejskiej zwiększył się z 44,4% w 1946 r. do 63,2% w 1950 r.), zaś z drugiej strony wkrótce doprowadził on do wyczerpania pojemności demograficznej miast z uwagi na zbyt słaby rozwój budownictwa mieszkaniowego. Ponad 40% substancji mieszkaniowej pochodziło sprzed 1918 roku a ponadto wzrastała uciążliwość życia w środowisku zdegradowanym przez przemysł (Rajman 1977). Dlatego też w latach 50. XX wieku realizowano plan rozwoju stref zewnętrznych formującej się konurbacji katowickiej. W 1951 roku utworzono województwo katowickie, do którego włączony został okręg częstochowski. W wyniku oddzielenia się województwa opolskiego powierzchnia województwa katowickiego uległa znacznemu zmniejszeniu (do 9400 km²), jednak liczba ludności zwiększyła się do 2 820 tys. osób, przez co gęstość zaludnienia osiągnęła 300 osób na km². Od tej pory nasilał się proces wzrostu demograficznego miast i rozwój złożonych układów osadniczych, takich jak konurbacja katowicka, konurbacja rybnicka, aglomeracja częstochowska oraz aglomeracja Bielska-Białej. Motorem procesów urbanizacji był rozwój przemysłu, stąd też traktowano je raczej jako okręgi przemysłowe (Wrzosek 1972). Najważniejszymi czynnikami różnicowania się dynamiki zaludnienia województwa katowickiego w latach 1950‒1965 były: a. aktywizacja przemysłowa starych ośrodków i okręgów przemysłowych (Bielsko-Biała, Częstochowa, Jaworzno, konurbacja rybnicka, obrzeżna strefa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego; b. rozwój nowych gałęzi przemysłu chemicznego i energetycznego (m.in. Zdzieszowice, Kędzierzyn, Oświęcim, Blachownia Śląska); c. deglomeracja GOP (Nowe Tychy, Pyskowice, Ząbkowice), (Kłosowski, Runge 1999). W 1965 roku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym zamieszkiwało 2 160 tys. osób, w Częstochowskim Okręgu Przemysłowym 538,8 tys. osób, w Rybnickim Okręgu Węglowym 348,1 tys. osób, zaś w Bielskim Okręgu Przemysłowym 204,2 tys. osób. Nasilił się poziom aktywizacji zawodowej ludności w przemyśle, zwłaszcza poza GOP-em, gdyż w Gop-ie poziom ten już był wysoki. W zaludnieniu postępował zatem proces koncentracji przestrzennej, zaś w zatrudnieniu ‒ proces dekoncentracji przestrzennej polegający na wzroście znaczenia rynków pracy poza GOP-em.
Proces niwelowania różnic społeczno-gospodarczych pomiędzy poszczególnymi częściami województwa przebiegał ze słabym nasileniem, bowiem inwestycje przemysłowe lokowane były w obrębie już istniejących okręgów przemysłowych i układów osadniczych. Stopniowo jednak wyrównywał się poziom urbanizacji i industrializacji na obszarze województwa (Berezowski 1980, Dziadek 1988). Wskutek utrzymującego się intensywnego napływu migracyjnego młodej ludności do pracy w rozwijającym się przemyśle oraz dzięki przyrostowi naturalnemu liczba ludności województwa katowickiego w 1973 roku osiągnęła 3 862 tys. mieszkańców. W latach 1950‒1975 najbardziej dynamicznie rozwijały się Jastrzębie Zdrój, Wodzisław Śląski i Tychy (Dziadek 1977). W 1975 roku kolejna reforma podziału administracyjnego kraju zmieniła kształt województwa katowickiego z południkowego na równoleżnikowy zasadniczo zmniejszając jego powierzchnię poprzez odłączenie województw bielskiego i częstochowskiego. W obrębie nowego województwa wyróżniono regiony: katowicki, rybnicki, zawierciańsko-tarnogórski oraz olkusko-jaworznicki (Litewka 1979). W rozwoju demograficznym dostrzeżono wyraźną prawidłowość (Runge 1999), iż południowo-zachodnia część województwa katowickiego cechowała się szybszym rozwojem demograficzno-społecznym (zwłaszcza w konurbacji rybnickiej), zaś północno-wschodnia część wykazywała stagnację zaludnienia bądź nawet spadek liczby ludności (zwłaszcza w regionie zawierciańskim). Ponadto stwierdzono, iż mimo jednolitości funkcjonalnej konurbacji katowickiej poszczególne miasta, w warunkach zróżnicowanej intensywności napływu migracyjnego, charakteryzowały się różnym składem społeczno-zawodowym ludności (Jałowiecki 1985). Zaznaczał się wyraźny podział na miasta „stare” i „nowe”. Różnice społeczne widoczne były nawet w obrębie dzielnic poszczególnych miast. W miastach starych utrzymywał się model społeczności tradycyjnej kultywującej powiązania rodzinne i utrzymującej stosunki sąsiedzkie charakterystyczne dla społeczności lokalnych.
Tak zasadnicze zmiany podziału administracyjnego utrudniają znacznie analizę procesów ludnościowych wykazujących zmienność w czasie i w przestrzeni. W celu umożliwienia porównywalności zmian demograficznych w czasie w dalszej analizie uwzględniono także obszary, które wchodzą w skład obecnego województwa śląskiego.
W latach 1978‒1988 liczba ludności na obszarze województwa śląskiego zwiększyła się z 4 537,8 tys. do 4 900,1 tys. osób tj. o 8,0%. W tym samym czasie w kraju dynamika zaludnienia była podobna i wynosiła 8,1%. Szybko wzrastała liczba ludności miast z 3 625,7 tys. do 3 966,4 tys. osób, tj. o 9,4%, ale wzrost zaludnienia występował także na obszarach wiejskich (o 2,6%). W tym samym czasie liczba ludności wiejskiej w kraju wykazywała spadek o -0,9%. Na obszarze województwa śląskiego spadkiem zaludnienia charakteryzowały się jedynie obszary wiejskie jego północno-wschodniej części. Miasta były motorem napędowym rozwoju demograficznego a poziom urbanizacji na obszarze obecnego województwa śląskiego wyrażający się udziałem ludności mieszkającej w miastach był wysoki i wciąż wzrastał (z 79,9% do 81,0%), (Runge 2010). Zaznaczało się przy tym przestrzenne zróżnicowanie tendencji rozwoju demograficznego: na południe od linii wyznaczonej przez Gliwice i Dąbrowę Górniczą występował rozległy obszar wzrostu demograficznego (poza obrzeżnymi gminami Rudnik, Pietrowice Wielkie, Krzanowice, Gorzyce, Ujsoły, Koszarawa), zaś obszary położone na północ od wspomnianej linii, charakteryzowały się zróżnicowanymi tendencjami przemian demograficznych. Wzrost zaludnienia występował na obszarze pomiędzy Tarnowskimi Górami a Lublińcem i Częstochową oraz spadek zaludnienia na większości pozostałych obszarów (Runge 2010).
Najbardziej rozległy obszar wzrostu demograficznego tworzyły konurbacje katowicka i rybnicka. Te dwa obszary były w latach 70. XX wieku nasycane inwestycjami przemysłowymi przyciągającymi imigrantów. Największymi inwestycjami były kopalnie węgla kamiennego w Tychach, Miedźnej a przede wszystkim w miastach Rybnickiego Okręgu Węglowego, FSM w Tychach, Huta „Katowice” w Dąbrowie Górniczej. Z kolei pełnienie przez wiele miejscowości Beskidu Śląskiego funkcji letniskowych dla mieszkańców konurbacji przy dogodnym połączeniu komunikacyjnym (tzw. „Wiślanką”), a zwłaszcza nadanie niektórym z nich funkcji uzdrowiskowych, co sprzyjało rozwojowi zaludnienia. Wzrost zaludnienia wykazywały też miasta pełniące funkcje administracyjne stolic województw a także rozwijające przemysł (Bielsko-Biała, Częstochowa), czy spełniające funkcje subregionalne (Racibórz, Lubliniec). W okresie tym zarysowały się już jednak obszary depresji demograficznej zwłaszcza na obszarach wiejskich północno-wschodniej części obecnego województwa śląskiego charakteryzujących się silnym odpływem migracyjnym młodej ludności.
W latach 1988‒1998 dynamika procesów demograficznym znacznie osłabła.
W województwie śląskim zanotowano spadek zaludnienia z 4900,1 tys. do 4797,7 tys. osób, tj. o -2,1%, podczas gdy w tym samym czasie w kraju nastąpił wzrost zaludnienia o 2,1%. Wyraźny spadek liczby ludności wystąpił w miastach (o -3,9%), natomiast obszary wiejskie wykazały wzrost zaludnienia o 5,7%. Na tak znaczną dynamikę zaludnienia na wsi wpłynęły dokonujące się głównie w woj. katowickim (wzrost zaludnienia na wsi o 10,2%) zmiany administracyjne polegające na wydzielaniu się obszarów wiejskich w poprzednich okresach włączonych administracyjnie w obręb miast (np. wydzielenie z Tychów gmin wiejskich Bojszowy, Kobiór, Wyry, z Mysłowic gminy Chełm Śląski czy z Wodzisławia Śląskiego gminy Marklowice). W mniejszym stopniu na wzrost zaludnienia obszarów wiejskich wpłynął także napływ migracyjny ludności z miast. W pierwszej kolejności były to osoby, które utraciły miejsca pracy w mieście, zaś w późniejszym okresie napływała ludność zamożniejsza, która przenosiła miejsce zamieszkania na wieś nie tracąc więzi funkcjonalnych z miastem. Obszary wiejskie woj. bielskiego wykazały wzrost zaludnienia o 4,8%. Tu zmiany administracyjne obejmowały wydzielanie się gmin wiejskich z obrębu miast (gmina wiejska Goczałkowice wydzielona z miasta Pszczyna oraz korekta granic administracyjnych w 1998 r. między miastem Pszczyna a gminą wiejską Pszczyna na korzyść wsi). Z kolei wieś woj. częstochowskiego przestała tracić ludność notując stagnację zaludnienia. Działanie ustawy o samorządzie terytorialnym spowodowało procesy kompensacyjne po wielu odgórnie narzuconych zmianach administracyjnych w okresie centralnego sterowania, a także dało możliwość restytucji samodzielności administracyjnej jednostek terytorialnych.
Obszary notujące wzrost zaludnienia uległy znacznemu skurczeniu, ograniczając się do południowej części województwa, w tym głównie do aglomeracji bielskiej i obszarów położonych pomiędzy Bielsko-Białą a konurbacją rybnicką. Z dużym nasileniem regres zaludnienia wystąpił w miastach konurbacji katowickiej od Gliwic przez Katowice po Sosnowiec oraz od Katowic w kierunku północnym aż po gminy wiejskie Łazy i Siewierz. Obszary depresji demograficznej pojawiły się nawet w dawnym obszarze wzrostu demograficznego na wschód i południe od Katowic. Rozległy obszar nieco słabszego spadku zaludnienia otacza konurbację katowicką od zachodu (Zbrosławice, Pyskowice, Rudnik, Wielowieś) i północnego zachodu, obejmując powiat lubliniecki. Przyczyną diametralnej zmiany kierunku rozwoju demograficznego należy upatrywać w silnym osłabieniu rynku pracy, który był magnesem przyciągającym migrantów (Runge 2010).
W 1998 r. utworzone zostało województwo śląskie z obszaru trzech byłych województw:
- katowickiego, za wyjątkiem jego wschodniej części, która znalazła się w obrębie woj. małopolskiego (miasto Bukowno, miasta i gminy: Brzeszcze, Chrzanów, Libiąż, Olkusz, Trzebinia, Wolbrom oraz gminy wiejskie: Babice, Bolesław, Klucze) a także miasto Sławków, które jednak powróciło do woj. śląskiego w 2002 r.
- bielskiego, za wyjątkiem jego wschodniej części, obejmującej cały obecny powiat oświęcimski i wadowicki oraz znaczną część powiatu Suchej Beskidzkiej;
- częstochowskie za wyjątkiem gmin Gidle, Żytno oraz powiatu Pajęczno, które weszły w skład woj. łódzkiego, a także powiatu Olesno, który znalazł się w obrębie woj. opolskiego.
Struktura wewnętrzna województwa śląskiego jest zatem silnie zróżnicowana, gdyż poszczególne jego obszary charakteryzowały się różną gęstością zaludnienia, zróżnicowanym tempem zmian demograficznych oraz nasileniem procesu urbanizacji (Runge 2010). Największy obszar woj. śląskiego stanowi byłe woj. katowickie obejmując 46,9% ogólnej powierzchni, niewiele mniejszy (35,2%) jest udział woj. częstochowskiego, zaś najmniejszy obszar zajmuje byłe woj. bielskie (17,9% powierzchni woj. śląskiego). Jednak większe dysproporcje zaznaczają się w zakresie wielkości wniesionego przez te trzy województwa udziału w zaludnieniu. Wyraźnej dominacji byłego woj. katowickiego obejmującego aż 73,7% ogólnej liczby ludności woj. śląskiego, towarzyszy niewielki i zbliżony do siebie udział dwóch pozostałych województw (12,6% i 13,8%). Wskazuje to jednocześnie jak silna jest koncentracja przestrzenna ludności na obszarze byłego woj. katowickiego, które skupia 3/4 potencjału demograficznego, zajmując mniej niż połowę powierzchni.
Podstawowe cechy współczesnego rozmieszczenia ludności województwa
W 2012 roku województwo śląskie liczyło 4 615,9 tys. mieszkańców, co stanowiło 12,0% ludności kraju. Aż 77,6% ludności województwa zamieszkuje w miastach, zaś na obszarach wiejskich ‒ pozostałe 22,4% ludności. Dla porównania ‒ 60,6% ludności Polski mieszka w miastach. Województwo śląskie jest najgęściej zaludnionym województwem w kraju, gdyż gęstość zaludnienia wynosi tu 374 osoby na 1 km2 i wyprzedza w tym względzie województwo małopolskie (221 osób na 1 km2) oraz średnią krajową (122 osoby na km²).
Rozmieszczenie ludności na obszarze województwa śląskiego jest jednak nierównomierne (ryc. 1). Gęstość zaludnienia waha się w miastach od 4 029 osób na 1 km² w Świętochłowicach i 3 369 osób na 1 km2 w Chorzowie do 63 osób na 1 km² w mieście Woźniki i 92 osób na 1 km² w mieście Koziegłowy, przy średniej gęstości zaludnienia w miastach wynoszącej 945 osób na 1 km². Średnia gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich osiąga 121 osób na 1 km², wahając się od 580 osób na 1 km² w Buczkowicach oraz w gminach Jejkowice 499 i Świerklany 497 osób na 1 km² do poniżej 40 osób na 1 km² w gminach północno-wschodniej części województwa wykazujących najsłabsze zaludnienie: (Koniecpol 34, Szczekociny 37, Żarnowiec 38 oraz Irządze 39 osób na 1 km²). Wiele obszarów wiejskich posiada zatem znacznie wyższą gęstość zaludnienia niż średnia krajowa.
