Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (1769-1945) (Oberbergamt zu Breslau)

Autor: prof. zw. dr hab. Ryszard Kaczmarek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Wyższy Urząd Górniczy w Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau) został utworzony w 1769 roku jako pruski urząd administracji rządowej, którego zadaniem był nadzór nad zakładami górniczymi, hutami i salinami na Śląsku oraz w Hrabstwie Kłodzkim (Grafschaft Glatz).

Powstanie Urzędu na Śląsku (1769 rok)

W 1723 roku król pruski Fryderyk Wilhelm I utworzył tzw. Generalne Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen (General Ober-Finanz-Kriegs- und Domänendirektorium) jako centralny organ administracji państwowej, który znajdował się jednak nadal pod całkowitą kontrolą monarchy. Po wstąpieniu na tron pruski w 1740 roku Fryderyka II w Dyrektorium utworzono nowy departament, zajmujący się produkcją przemysłową i handlem (Departement für Fabriken, Commercien und Manufakturen), który później przekształcono w ministerstwo handlu i przemysłu (Ministerium für Handel und Gewerbe).

Zajęcie większości Śląska po pokonaniu Austrii przez Prusy w pierwszych dwóch wojnach śląskich (1740–1745) spowodowało wprowadzenie nowej administracji gospodarczej. Kolejna wojna prusko-austriacka (toczyła się jako część tzw. wojny siedmioletniej, w latach 1756-1763) opóźniła ten proces tylko na pewien czas, kiedy prowincją śląską zarządzały kolejne komisariaty wojenne, a potem specjalnie w tym celu utworzone ministerstwo do spraw Śląska. Państwo pruskie nie ingerowało jeszcze w tym czasie w proces wydobycia kopalin i hutnictwo, poza produkcją uzbrojenia, szczególnie armat w hutach państwowych.

Zmiany nastąpiły po powstaniu owego Departamentu Górnictwa i Hutnictwa (Departement für Bergwerks- und Hütten). Jego znaczenie było w pierwszych latach niewielkie. Stali wówczas na jego czele mało znaczący urzędnicy: 1768–1771 – Freiherr vom Hagen; 1771–1774 – Friedrich Wilhelm hrabia von der Schulenburg-Kehnert; 1774–1777 – Freiherr Waitz von Eschen. Dopiero kiedy król mianował na to stanowisko Freiherr Friedricha Antona von Heynitza (1777–1802), nowy departament aktywnie zaangażował się w industrializację wybranych regionów Królestwa Prus. Prusy podzielono na cztery dystrykty, w których koncentrowało się górnictwo i hutnictwo: 1) Brandenburgia, Prusy Zachodnie i Wschodnie; 2) Magdeburg, Halberstadt, Hohnstein, Mansfeld; 3) Śląsk, Hrabstwo Kłodzkie; 4) Westfalia. W każdym z dystryktów utworzono odrębny wyższy urząd górniczy, dla realizacji zadań wyznaczanych przez Departament Górnictwa i Hutnictwa w Berlinie.

9 grudnia 1769 roku na rozkaz króla Fryderyka II utworzono także pruski Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu dla prowincji śląskiej (Provinz Schlesien) i Hrabstwa Kłodzkiego.

Organizacja Urzędu (1769-1779)

Zadanie zorganizowania nowego urzędu we Wrocławiu otrzymali dwaj urzędnicy królewscy: tajny radca finansowy Heinrich Wilhelm Reichardt i tajny radca górniczy Carl Abraham Gerhard. Najpierw siedzibą Urzędu stał się Złoty Stok (Reichenstein), znany już od średniowiecza ośrodek górnictwa kruszcowego, gdzie wcześniej, do wojen śląskich, mieścił się austriacki urząd górniczy.

Po przystąpieniu Prus do kolejnej wojny z monarchią habsburską (wojny o sukcesję bawarską 1778–1779), mając na uwadze, że Złoty Stok był zbyt blisko granicy z Austrią, siedzibę przeniesiono (chociaż na krótko) do Dzierżoniowa (Reichenbach).

Już w 1779 roku minister Friedrich Anton von Heinitz nakazał kolejne przeniesienie siedziby Urzędu, tym razem do Wrocławia, ponieważ podjęto wtedy kluczową decyzję o rozwoju państwowego przemysłu górniczego i hutniczego na terenie prowincji śląskiej, zarówno w jej części południowo-zachodniej, jak i na wschodzie. Umieszczenie Urzędu w stolicy prowincji miało usprawnić także sprzedaż coraz ważniejszego dla produkcji hutniczej węgla kamiennego i dlatego utworzono przy tej okazji centralę handlu węglem (Oberbergamt Bergwerks-Produktenkontor), podległą dyrekcji urzędu górniczego. W merkantylnej gospodarce absolutystycznej monarchii pruskiej państwo posiadało monopol na handel kopalinami i ich sprzedaż kontrolowało właśnie za pośrednictwem urzędów górniczych, jednocześnie nie dopuszczając do ich importu i powstania konkurencyjnego rynku.

Urząd od początku zajmował się jednak przede wszystkim nadzorem nad wydobyciem kopalin. Król w 1769 roku wydał w tym celu specjalne prawo górnicze dla Śląska i Hrabstwa Kłodzkiego (Reviedierte Bergordnung fuer das souvereine Herzogthum Schlesien und fuer Grafschaft Glatz). Na mocy tego prawa kopaliny, z wyjątkiem rudy żelaza, uznano za część regale królewskiego. Do zadań Urzędu należał, oprócz zarządu tym regale, także nadzór nad państwowymi hutami żelaza, początkowo tylko tymi na zachodzie prowincji (m.in. w Bolesławcu i Szprotawie), a później także na Górnym Śląsku, najpierw w Małej Panwi, a potem i innych miejscowościach tworzącego się dopiero okręgu górnośląskiego.

Urząd szybko uzyskał duże znaczenie z powodu należącego do niego prawa wydawania zgody na prowadzenie poszukiwań kopalin, a ponadto, już po przyjęciu zgłoszenia o rozpoznaniu złoża, od jego urzędników zależało nadanie pola górniczego i prowadzenie eksploatacji. Problem własności pól rozwiązano kompleksowo. Zarejestrowana kopalnia dzielona była na 128 tzw. kuksów (udziałów), których właściciele tworzyli rodzaj spółki zwanej gwarectwem (Gewerkschaft) i tak byli wpisani do księgi hipotecznej. Początkowo tylko niewielką część kuksów uzyskiwał z mocy prawa właściciel gruntu, na którym znajdowało się złoże (od 2 do 4 kuksów). Pod koniec XVIII wieku właścicielom gruntów udzielono, by zainteresować ich poszukiwaniami, prawo do zaangażowania się kapitałowego w poszukiwania i wydobycie. Od tej pory po rozpoznaniu złoża mogli w ciągu trzech miesięcy uzyskać z tego tytułu prawo do prawie połowy kuksów (61). Pozostawiano zawsze w każdym gwarectwie niewielką liczbę kuksów (tzw. wolnych), która zabezpieczała potrzeby społeczne górników. Po dwa kuksy uzyskiwała specjalna Kasa Bracka, zapewniająca opiekę społeczną oraz specjalny fundusz dla budowy i zabezpieczenia finansowego lokalnego kościoła i szkoły ludowej dla górników. Inwestycje w infrastrukturę tworzoną wokół kopalni potem jeszcze wzmocniono przez utworzenie w 1778 roku Kasy Pomocy dla Górnictwa Węglowego (Schlesische Steinkohlenbergbauhilfskasse), w której gromadzono środki przeznaczone na budowę: dróg, sztolni, osiedli robotniczych (potem także wsparcie dla budowy własnych domów w osiedlach robotniczych) oraz zakładanie i utrzymanie szkół górniczych. Gwarkowie mieli także specjalną opiekę zdrowotną i zabezpieczenie rentowe finansowane z dochodów uzyskiwanych z wolnych kuksów i wpłat górników na tzw. kasy brackie (Knapschaften). Ich zadaniem była także opieka nad chorymi górnikami oraz wdowami i sierotami po górnikach.

Właściciele kuksów (gwarkowie) nie mieli, oprócz prawa do inwestowania i czerpania zysków, wpływu na kierowanie kopalnią. Całkowity nadzór nad wydobyciem i zbytem kopalin znajdował się w rękach Wyższego Urzędu Górniczego, działającego w imieniu państwa. Ten bezpośredni zarząd kopalni przez Urząd oznaczał wprowadzenie tzw. zasady dyrekcyjnej. Wyżsi urzędnicy odpowiedzialni za wydobycie musieli mieć wykształcenie zdobyte w akademiach górniczych i odpowiednią praktykę. Do ich kompetencji należało mianowanie organizującego pracę kopalni kierownika - szychtmistrza (Schichtmeister) - do którego uprawnień należało zatrudnienie górników, nadzór nad ich pracą oraz gospodarka finansowa. Techniczną część pracy na kopalni nadzorował sztygar (Steiger), a wszelkie prace w zakładach górniczych musiały być wcześniej zgłaszane do Urzędu.

Urząd działał w okresie nadal istniejącej gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Z tego powodu przywilej górniczy z 1769 roku (Privilegium für die Bergleute in dem souverainen Herzogthum Schlesien und der Grafschaft Glatz), który zapewniał pracującym w kopalniach uzyskanie wolności osobistej i zwolnienie z pańszczyzny, tworzył z tej grupy zawodowej odrębną warstwę społeczną. Odznaczała się także swym ubiorem. Należący do stanu górniczego mieli prawo do noszenia munduru górniczego, którego wzór był oparty na mundurach wojskowych. Ich projekty przygotował, a potem nadzorował wszelkie zmiany w jego wyglądzie, Urząd we Wrocławiu. Mundur składał się z czarnej kurtki - z przodu sięgającej do pasa, z tyłu dłuższej. Na guzikach i na stojącym kołnierzu znajdowało się godło górnicze (dwa skrzyżowane narzędzia/młotki: żelazko i pyrlik).

Wilhelm Reden na czele Urzędu

21 października 1779 roku w wieku 27 lat na komisarycznego dyrektora śląskiego Urzędu we Wrocławiu mianowany został Friedrich Wilhelm von Reden. Stanowisko uzyskał dzięki poparciu swojego wuja, szefa departamentu górnictwa i hutnictwa ministra Heinitza. Reden już wtedy był po swojej podróży studyjnej do Anglii i Francji oraz po krótkich studiach w saksońskiej Akademii Górniczej we Freibergu, a więc posiadał wystarczające przygotowanie do pełnienia urzędu. Latem 1779 roku odbył razem z Heinitzem podróż po Śląsku, podczas której, posługując się swoimi spostrzeżeniami z podróży do Anglii, zaproponował plan wykorzystania zasobów surowcowych Górnego Śląska dla produkcji hutniczej. Plan Redena był kompleksowy. Nie polegał tylko na tworzeniu nowych hut i kopalń państwowych, ale zakładał także towarzyszące tym inwestycjom zakrojone na szerszą skalę badania geologiczne, wykonanie map górniczych oraz rozpoczęcie kształcenia fachowych kadr mających stworzyć nowe pruskie zagłębie przemysłowe, obok już istniejących w Westfalii, Saksonii i Harzu.

Mianowanie Redena początkowo nie spotkało się z życzliwym przyjęciem ze strony starszych urzędników Urzędu we Wrocławiu, szczególnie jego poprzednika, radcy górniczego Krusemarka. Niechętny mu był także minister do spraw Śląska Karl Georg Heinrich von Hoym, który traktował Redena jako konkurenta i pozostał mu wrogi do końca urzędowania.

Za czasów Redena urząd nadal mieścił się we Wrocławiu, najpierw w budynku na ówczesnej Taschengasse, a po przeniesieniu w 1793 roku w budynku na Weidenstrasse. Reden rozbudował struktury terenowe Urzędu. Już wcześniej, w 1778 roku, minister Heinitz utworzył w zachodniej części prowincji deputacje górnicze (Bergdeputationen): w starym zagłębiu kruszcowym w Złotym Stoku, dla nadzoru wydobycia rud cyny w Gierczynie (Giehren) oraz w Wałbrzychu (Waldenburg), gdzie szybko rozwijało się zagłębie węglowe. Dla kariery Redena kluczowe było założenie w 1779 roku nowej górnośląskiej deputacji w Tarnowskich Górach, mieście posiadającym jeszcze, podobnie jak Złoty Stok, tradycje czeskiej i austriackiej administracji górniczej. Siedziba deputacji (później urzędu górniczego) znajdowała się przy Rynku.Tam było centrum, gdzie realizowano zaproponowany przez Redena plan industrializacji Górnego Śląska.

Nowy szef Urzędu potrafił przy wdrażaniu swojego projektu zgromadzić wokół siebie osoby utalentowane i specjalistów w swojej dziedzinie. Byli to m.in.: John Baildon, Salomon Isaac, Johann Friedrich Wedding, August Boscamp, Ferdinand von Einsidel, Heinrich Heintzmann i August Friedrich Wilhelm von Holtzhausen. Niektórzy z nich, mimo że w otoczeniu Redena byli tylko krótko, stali się później znani w całej Europie, jak późniejszy kanclerz Prus Freiherr Karl August von Hardenberg czy Aleksander Humboldt, który wprawdzie nie zdecydował się zostać na Śląsku, ale prawdopodobnie był pomysłodawcą utworzenia szkoły górniczej w Tarnowskich Górach (Oberschlesisiche Bergschule in Tarnowitz), w której nauczanie rozpoczęto w 1803 roku. Szkoła odegrała potem olbrzymią rolę w industrializacji Górnego Śląska, ponieważ stanowiska sztygarów od połowy XIX wieku obsadzano już tylko osobami z wykształceniem górniczym (wcześniej wystarczała tylko praktyka).

Po trzecim rozbiorze Polski Reden zaangażował się także w plany industrializacji zajętego Zagłębia Dąbrowskiego (w monarchii pruskiej prowincji znanej pod nazwą Nowy Śląsk), gdzie znajdowały się bogate złoża węgla kamiennego, rudy żelaza, galmanu i wapienia. W planach Urzędu zamierzano stworzyć w Zagłębiu Dąbrowskim dodatkowe zaplecze surowcowe dla już dobrze rozwijającego się przemysłu hutniczego na Górnym Śląsku. W latach 1796-1797 urząd górniczy w Tarnowskich Górach przejął eksploatację pokładw węgla w Dąbrowie, gdzie otwarto dwie rządowe pruskie kopalnie węgla kamiennego: „Reden” w Dąbrowie (1796 rok) i „Hoym” w Strzyżowicach (1797 rok).

Reden na swoim stanowisku pozostał do 1802 roku. Po śmierci ministra Heinitza wyjechał do Berlina i zastąpił swojego wuja na stanowisku ministra departamentu górnictwa i hutnictwa. Po dymisji odszedł ze służby w pruskiej administracji państwowej w czasie wojen napoleońskich w 1808 roku. Zmarł w 1815 roku w swoich dobrach w Bukowcu na Dolnym Śląsku.