Restrukturyzacja

Termin „restrukturyzacja” wywodzący się z języka angielskiego powstał w wyniku połączenia dwóch słów: to reconstruct – znaczy: zbudować od nowa lub w nowej formie i the structure, co odpowiada pojęciu struktury. Według Longman Dictionary of Contemporary English wyraz ten oznacza nadawanie nowej struktury, organizowanie według nowych reguł, wzorców, przebudowywanie. A. Karpiński proces restrukturyzacji utożsamia „ze zmianami strukturalnymi w bazie materialnej społeczeństwa, które prowadzą do zwiększenia roli wszystkich tych elementów tej struktury, które reprezentują nowoczesność i z reguły wyższą efektywność od rozwiązań dotychczasowych. Towarzyszą temu najczęściej bardziej efektywne rozwiązania w sferze systemu funkcjonowania gospodarki, korzystniejsze relacje między nakładami a wynikami gospodarczymi, a w rezultacie postęp w zaspokajaniu potrzeb ludzkich w kierunku rozwiązań bardziej niż dotąd racjonalnych i skutecznych”.Nieco szerzej istotę restrukturyzacji charakteryzuje A. Klasik. Uważa on, że „jest to proces ciągły, obejmujący równocześnie odnawianie ukształtowanej struktury obiektu oraz jej przebudowę. Odnawianie dotyczy tej części struktury obiektu, na którą składają się wartościowe elementy tradycji kulturowej, w tym tradycji technicznej i wytwórczej. Przebudowa odnosi się natomiast do pozostałej części struktury obiektu, która ze względu na cele jego podmiotu i warunki otoczenia ulega likwidacji, przekształceniu bądź zastąpieniu przez nowe elementy. Przerwanie ciągłości procesu restrukturyzacji oznacza cofanie się”.Wielu autorów uważa, że proces restrukturyzacji jest wysoce złożonym, wielowymiarowym procesem przekształcenia struktur regionalnych, w pewnej mierze pod wpływem świadomie ukierunkowanych działań podmiotów gospodarczych i administracyjnych.

Rodzaje restrukturyzacji

Termin restrukturyzacja można rozpatrywać z uwzględnieniem wielu kryteriów odniesienia. A. Karpiński wyodrębnia dwa rodzaje restrukturyzacji. Pierwszym rodzajem restrukturyzacji jest restrukturyzacja w skali gospodarki narodowej czyli makrorestrukturyzacja. W pojęciu tym zawarty jest proces, w którym państwo za pomocą różnych środków aktywnie działa w kierunku przyśpieszenia rozwoju produkcji jednych wyrobów, grup wyrobów czy gałęzi przemysłu lub gospodarki kosztem innych, zmierzając w ten sposób do poprawy ekonomicznych wyników. Towarzyszą temu na ogół zmiany w przeznaczeniu (relokacja) środków kierowanych na rozwój, zwłaszcza środków inwestycyjnych, z gałęzi tradycyjnych do tych, które dzisiaj odgrywają kluczową rolę we współczesnym postępie naukowo-technicznym. O restrukturyzacji w tym znaczeniu można więc mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są trzy warunki: zmiany strukturalne w gospodarce są wynikiem działań państwa, bądź też działań innych podmiotów (przedsiębiorstw, koncernów, zrzeszeń), ale przy aktywnej roli państwa; są rezultatem świadomej realizacji celu i spójnej koncepcji lub programu, a nie czynników przypadkowych; są sterowane, a nie żywiołowe. Tego typu restrukturyzację określa się także mianem restrukturyzacji zewnętrznej. Drugim rodzajem jest restrukturyzacja w skali mikro, nazywana czasem mikrorestrukturyzacją. Dokonuje się ona bezpośrednio w jednostkach produkcyjnych gospodarki i polega na zmianach w asortymencie, bądź profilu produkcyjnym przedsiębiorstwa. Dotyczy więc najniższego, a zarazem podstawowego szczebla gospodarki. Głównym źródłem tak rozumianej restrukturyzacji jest innowacyjność w przedsiębiorstwach. Ten rodzaj restrukturyzacji określany bywa też jako restrukturyzacja wewnętrzna.

W zakresie mikrorestrukturyzacji dokonującej się na poziomie przedsiębiorstw można, w zależności od przedmiotu i rodzaju działań przedsiębiorstwa, wyróżnić restrukturyzację przedmiotową i podmiotową oraz naprawczą i rozwojową. Restrukturyzacja przedmiotowa obejmuje zmiany systemu funkcjonowania przedsiębiorstwa w związku z przekształceniami produktowymi i technologicznymi. Jej inicjatorem jest samo przedsiębiorstwo, a działania wynikają z dążenia do utrzymania lub osiągnięcia dominującej roli na rynku zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej, dopasowania nowych asortymentów do popytu lub aktywnego kreowania popytu na nowy asortyment, wzrostu ilości produkowanych wyrobów, ochrony środowiska naturalnego np. przez ograniczenie zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery, wzrostu rentowności przedsiębiorstwa. Restrukturyzacja podmiotowa obejmuje zmiany w własności i organizacji przedsiębiorstw. Jest związana z dokonującymi się zmianami systemowymi i aktywną polityką gospodarczą państwa. Z. Mikołajewicutożsamia ją zwykle z przekształceniami własnościowymi. Restrukturyzacja naprawcza obejmuje różnorodne działania krótkookresowe, których celem jest poprawa sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa, sprowadzająca się przede wszystkim do osiągnięcia równowagi finansowej. Restrukturyzacja naprawcza nie ma charakteru kompleksowego i najczęściej obejmuje określone obszary działalności przedsiębiorstwa (np. restrukturyzację finansów, restrukturyzację zatrudnienia). Restrukturyzacja rozwojowa to rozmaite działania, prowadzące do przełomu innowacyjnego, a jednocześnie próba realizacji niektórych założeń planu strategicznego przedsiębiorstwa w zakresie strategii technologicznej, ekonomicznej i marketingowej. Za cele priorytetowe uznaje się w nim: wzrost udziału w rynku, wzrost eksportu, udoskonalenie konstrukcji wyrobów i technologii wytwarzania oraz ochronę środowiska.

Oprócz przedstawionych rodzajów restrukturyzacji w literaturze przedmiotu mamy także inne płaszczyzny restrukturyzacji, jak: produktową, technologiczną, organizacyjną i przestrzenną, a także kreatywną, antycypacyjną i adaptacyjną.Restrukturyzacja produktowa obejmuje zespół różnorodnych przedsięwzięć, których zadaniem jest zwiększenie wartości rynkowej produktów, wydajności i nowoczesności procesów wytwórczych oraz obniżka kosztów własnych produkcji. Restrukturyzacja technologiczna przedsiębiorstw to przede wszystkim wprowadzenie do użytkowania i eksploatacji nowych maszyn i urządzeń, warunkujących doskonalenie procesów technologicznych. Restrukturyzacja organizacyjna polega na przystosowaniu przedsiębiorstw do działań w środowisku rynkowym przez wprowadzenie wielu zmian w dotychczasowych strukturach organizacyjnych. Restrukturyzacja przestrzenna to sterowanie procesami rozwoju społeczno-gospodarczego w celu racjonalnego zagospodarowania i użytkowania przestrzeni.

W zależności od sytuacji, która wywołuje zmiany strukturalne w przedsiębiorstwie można wyróżnić:

• restrukturyzację kreatywną, która jest podejmowana w przedsiębiorstwie niezależnie od aktualnych, bądź przewidywalnych zmian otoczenia, a więc polega niejako na samoistnym osiągnięciu określonych celów,
• restrukturyzację antycypacyjną, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy przedsiębiorstwo przewidując zmiany w otoczeniu wyprzedzająco przygotowuje i wprowadza w życie zmiany strukturalne; umożliwia to - przy właściwym rozeznaniu zmian - na uzyskanie przewagi nad konkurentami, z objęciem pozycji lidera włącznie,
• restrukturyzację adaptacyjną polegającą na odpowiednio szybkim i sprawnym przeprowadzeniu restrukturyzacji w przedsiębiorstwie w reakcji na stwierdzenie zmiany w otoczeniu; trafna ocena zakresu zmian i ich głębokości pozwala na utrzymanie pozycji i konkurencyjności, przynajmniej przez pewien czas; ten rodzaj restrukturyzacji najczęściej spotyka się w normalnie funkcjonującej gospodarce rynkowej.

W piśmiennictwie światowym termin restrukturyzacja rzadko definiowany jest wprost, a o sposobie jego pojmowania wnioskuje się jedynie z kontekstu. Główne tendencje procesów restrukturyzacyjnych w świecie to: uelastycznienie produkcji i rynku pracy, internacjonalizacja produkcji i kapitału, wydzielenie się „realnej” produkcji, deregulacja zastanych polityczno-instytucjonalnych mechanizmów kierowania, komercjalizacja coraz szerszych dziedzin, łącznie z funkcjami państwa jako zleceniodawcy, polaryzacja struktur zatrudnienia i struktur społecznych.