Niecka Nidziańska – region geomorfologiczny

W podziale geomorfologicznym Niecka Nidziańska jest podprowincją Wyżyny Śląsko-Małopolskiej i stanowi rozległe obniżenie pomiędzy Wyżyną Śląsko-Krakowską a Wyżyną Kielecką. Geologicznie przynależy do młodokimeryjskiej synkliny miechowskiej.Zachodnia część Niecki Nidziańskiej, wyróżniana jako makroregion o nazwie Niecka Włoszczowska, wchodzi w obręb północno-wschodniej części województwa śląskiego. Na ogół cechują ten makroregion monotonna rzeźba i małe deniwelacje. Budową i ukształtowaniem Niecka Włoszczowska przypomina misę o płaskim dnie i uniesionych ku górze brzegach. Do "śląskiej" części Niecki Włoszczowskiej należą dwa regiony – Próg Kredowy i Równina Pilicy.

Próg Kredowy

Próg Kredowy, nazywany także Progiem Lelowskim, w podziale geomorfologicznym stanowi zachodnią część Niecki Włoszczowskiej. W całości jest położony w granicach województwa śląskiego, w jego północno-wschodniej części. Biegnie on wzdłuż subsekwentnej bruzdy górnej Wiercicy – Białki Lelowskiej i Żebrówki, od Krasic nad Wartą do Żarnowca. Na północy dalszy jego ciąg stanowi monoklinalny garb Kruszyny. Próg jest zbudowany z utworów kredy – margli, wapieni i piasków, zapadających pod niewielkim kątem 3 - 6° ku północo-wschodowi. Monoklinalna budowa geologiczna stworzyła warunki dla rozwoju progu strukturalnego typu kuesty. Tworzą go zwięzłe wapienie i margle, zaś obniżenie na jego przedpolu rozwinęło się w obrębie piasków oraz mniej odpornych odmian skał wapienno-marglistych. Kuesta kredowa ma wysokość 15 - 35 m, jest więc niższa niż kuesty Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, ciągnie się z północnego-zachodu na południowy-wschód. W odcinku północnym próg wyróżnia się zwartością i występowaniem miniaturowych, strukturalnych progów marglisto-wapiennych oraz licznych kopulastych pagórków zbudowanych z piasków, konkrecji kwarcytowych oraz piaskowców. W okolicach Julianki wieńczą one skrasowiały garb wapienny odgrzebany spod osadów kredowych . W rzeźbie zaznacza się także odcinek kuesty między Sierakowem a Wygiełzowem – ma charakter spłaszczonego garbu o przeciętnej wysokości 15 – 20 m. Na jego przedpolu występują inwersyjne pagóry świadki, a u podnóży liczne zagłębienia bezodpływowe, związane z odnawianiem się starego krasu w wapieniach jurajskich pod pokrywą piasków kredowych i czwartorzędowych (miąższości do 40 m). W okolicach Wygiełzowa Próg Lelowski zatraca swoją morfologiczną wyrazistość ze względu na występowanie pokrywy lessowej maskującej starszą rzeźbę – ma ona tu miąższość 10 – 15 m i nazywana jest lelowską wyspą lessową. Lessy wiązane są głównie z okresem zlodowacenia Wisły, ale w spągu występują również odwapnione lessy zlodowacenia Warty. Dalej na południowy-wschód, Próg Kredowy wyłania się ponownie spod utworów czwartorzędowych jako asymetryczny garb monoklinalny o wysokości 20 - 35 m. Próg Lelowski jest rozczłonkowany na trzy części dolinami rzek - Białki Lelowskiej i Krztyni – Żebrówka, wykorzystujących poprzeczne uskoki tektoniczne. W części północno-zachodniej pasmo kredowe sięga 280 m n.p.m., a na południowym-wschodzie wznosi się do 340 m n.p.m. Północna część Progu Kredowego stanowiła granicę maksymalnego zasięgu zlodowacenia Odry.

Równina Pilicy

Równina Pilicy to największy region Niecki Włoszczowskiej. W granicach województwa śląskiego znajduje się jej zachodnia i północno-zachodnia część. Pod względem geologicznym jest to płyta, którą budują niemal poziomo ułożone margle z okresu górnej kredy. Na utworach starszego podłoża spoczywają osady czwartorzędowe. Ta część Równiny Pilicy, która wchodzi w obręb województwa śląskiego była w zasięgu zlodowacenia Sanu I oraz zlodowacenia Odry. Osady glacigeniczne, które pozostawił po sobie starszy lądolód zostały w większości usunięte przez późniejszą erozję. Lądolód Odry, a w zasadzie jeden z jego jęzorów, nazywany lobem koniecpolskim, wniknął w obręb Niecki Włoszczowskiej aż po okolice Szczekocin i zatamował odpływ wód górnej Pilicy. W powstałym zastoisku koniecpolskim osadziły się iły warwowe – miejscami są one reprezentowane przez dwie serie szarych iłów rozdzielone piaskami i mułkami z torfem. Na powierzchni utworów zastoiskowych leżą gliny zwałowe i piaski sandrowe. Zabarykadowanie północnej części Niecki Włoszczowskiej przez lądolód spowodowało przelewanie się wód Pilicy na zachód do zlewni Warty i na wschód do zlewni Nidy. W granicach województwa śląskiego pozostałością po tym odpływie jest martwa dolina koniecpolsko-przyrowska. Nieliczne wychodnie skał mezozoicznych można obserwować głównie w okolicach Starzyn, Brzostka i Koniecpola, a także gdzie niegdzie między Kruszyną, Borownem i Rzerzęczycami. Na tym ostatnim obszarze skały górnokredowe wystają spod większego płata gliny zwałowej. Równina Pilicy odznacza się bardzo monotonną rzeźbą. Dominują tu rozległe równiny denudacyjne rozcięte dolinami rzek – Pilicy, Warty, Wiercicy i ich dopływów. Dna dolin są podmokłe, lokalnie zatorfione i charakteryzują się ogólnie niewielkim spadkiem. Zbocza dolin są sterasowane. Deniwelacje są nieznaczne, rzędu 10 - 30 m i w dużej mierze związane z występującymi tu licznie wydmami ze schyłkowego okresu ostatniego zlodowacenia. Szczególnie dużo wydm występuje na wschód od Koniecpola, Dąbrowy Zielonej i Soborzyc. Niektóre formy wydmowe osiągają wysokość 15 - 20 m.

Autor:dr hab. Renata Dulias

Bibliografia

• Dulias R., Hibszer A. 2004. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice.
• Flis J. 1956. Szkic fizycznogeograficzny Niecki Nidziańskiej. Czasopismo Geograficzne, t. 27, z. 2.
• Gilewska S. 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa.
• Lewandowski J. 2011. „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza. Przegląd Geologiczny, vol. 59, nr 11: 732 - 738.
• Nowak W. 1965. Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej. Czasopismo Geograficzne, t. 34.
• Różycki S.Z. 1982. Czwartorzęd okolic Lelowa. Biuletyn Geologiczny Uniw. Warsz., T. 26: 10 – 58.