Północne Podkarpacie
Podkarpacie wchodzi w skład europejskiej jednostki fizycznogeograficznej określanej jako „Karpaty z otaczającymi je zapadliskami” (5) (rys. 1) (Kondracki 1978). Leży ono po zewnętrznej stronie łuku Karpat Zachodnich i Wschodnich. Dzieli się na trzy podprowincje: Zachodnie Podkarpacie (511), Północne Podkarpacie (512) i Wschodnie Podkarpacie (521). Postępując od zachodu, tworzy go pas kotlin tektonicznych o różnych rozmiarach, oddzielający Karpaty (a właściwie podprowincję Zewnętrzne Karpaty Zachodnie) od Sudetów Wschodnich, a następnie od Wyżyny Małopolskiej (Wyżyn Południowopolskich). Na region Zachodniego Podkarpacia (511) składają się kolejno Obniżenie Dyjsko-Swrateckie (511.1), Brama Wyszkowska (511.2), Obniżenie Górnomorawskie (511.3) oraz Brama Morawska 511.4). Dalej usytuowane są kotliny Północnego Podkarpacia (512), leżącego w większości na terenie Polski i zajmującego w jej granicach ponad 16 tys. km2: Kotlina Ostrawska (512.1) z wydzieloną w jej obrębie w Polsce Wysoczyzną Kończycką, Kotlina Oświęcimska (512.2) z trzema mezoregionami, Brama Krakowska (512.3) i Kotlina Sandomierska (512.4/5) z jedenastoma mezoregionami (rys. 2).
Za nimi rozpoczyna się Wschodnie Podkarpacie (521) oddzielające wschodnią część Karpat (Beskidy Wschodnie) od Wyżyn Ukraińsko-Mołdawskich. Kotliny stopniowo przechodzą tam w wąski pas lekko pochylonego przedgórza.
Północne Podkarpacie stanowi obniżenie o założeniu tektonicznym, wypełnione osadami morskimi miocenu zawierającymi pokłady siarki, gipsów, soli kamiennej, solanki, a na wschodzie także gazu ziemnego. W starszych strukturach geologicznych Niecki Górnośląskiej, wchodzącej pod strefę zapadliska przedkarpackiego, występują bogate zasoby węgla kamiennego i metanu. Rzeźba terenu Północnego Podkarpacia była modelowana ostatecznie w czwartorzędzie przez starsze lądolody skandynawskie, które dotarły w te okolice, wody fluwioglacjalne tworzące w tej strefie jedną z najstarszych pradolin, akumulacyjną i erozyjną działalność rzek, procesy stokowe oraz działalność wiatru przynoszącego pyły, tworzące lessy podkarpackie i wydmy. Rzeźbę terenu w regionie można określić jako stosunkowo monotonną, w dużym stopniu nosi ona cechy rzeźby nizinnej. W strefie Północnego Podkarpacia wysoczyzny zbudowane z utworów lodowcowych, a częściej wodnolodowcowych są rozdzielone i podcięte przez szerokie doliny rzeczne z kilkoma poziomami teras i rozległymi starorzeczami, zwanymi w dolinie Wisły „wiśliskami”. U wylotu dolin rzek górskich pojawiają się stożki napływowe. Ich piaszczyste powierzchnie, podobnie jak wyższych teras rzecznych i wysoczyzn wodnolodowcowych, były modelowane przez procesy wydmotwórcze. Interesującym odcinkiem ciągu kotlin jest wąska strefa Bramy Krakowskiej oddzielającej Wyżynę Krakowsko-Częstochowską od Karpat, gdzie występują liczne, na ogół równoleżnikowe uskoki oddzielające zręby, stopnie i rowy tektoniczne. W jej obrębie występuje wiele malowniczych, pionowych ścian skalnych i stromych zboczy.
Dużą część obszaru Północnego Podkarpacia zajmują gleby bielicowe i rdzawe wytworzone z piasków o pierwotnej genezie wodnolodowcowej lub rzecznej. W momencie pojawienia się w składzie skały macierzystej odpowiedniego udziału frakcji pylasto-ilastej, pochodzącej z glin morenowych lub przewianej z den dolin w trakcie tworzenia pylastych pokryw eolicznych, wzrasta tam występowanie gleb brunatnych. Gleby brunatne obok płowych dominują na obszarach lessowych Kotliny Ostrawskiej i Oświęcimskiej, a także w okolicach Rzeszowa i na Płaskowyżu Tarnogrodzkim. W dnach dolin rzecznych powszechne są mady. Obszar Północnego Podkarpacia jest odwadniany z terenu Kotliny Ostrawskiej przez rzeki uchodzące do górnej Odry, a pozostałe kotliny przez podkarpacki odcinek Wisły wraz z dolnymi biegami jej dopływów(Soły, Skawy Raby, Dunajca, Wisłoki, Sanu). Rzeki te mają ustrój śnieżno-deszczowy. Dla rzek górskich (poza Sanem), a zatem kształtujących stany wody górnej Odry i Wisły charakterystyczne jest występowanie letnich (lipiec – sierpień) powodzi opadowych nawalnych i opadowych rozlewnych. Dorzecze Sanu jest bardziej podatne na zjawisko powodzi roztopowych, co uzasadnia wpływ klimatu kontynentalnego na tę część naszego kraju. W dnie nisko położonej i podmokłej Kotliny Oświęcimskiej już w średniowieczu organizowano systemy stawów przeznaczonych przede wszystkim do hodowli karpi. Ten układ akwakulturowy zwany „Żabim Krajem” funkcjonuje do dziś a rozciąga się od okolic Pawłowic i Strumienia na Śląsku po małopolski Zator.
Klimat Kotliny Ostrawskiej jest pod wyraźnym wpływem sąsiedztwa Bramy Morawskiej, otwierającej się na południe. Charakterystyczny jest dla niego długi okres wegetacyjny (około 230 dni) i wysoka średnia roczna temperatura powietrza (8,5 C). Opady wynoszą tam około 700 mm rocznie. Kotlina Oświęcimska wraz z zachodnią częścią Kotliny Sandomierskiej ma okres wegetacyjny osiągający ponad 220 dni w roku, średnia roczna temperatura wynosi tam około 8 C, a średnia suma opadów 700-750 mm. Nieco chłodniejsza jest wschodnia część Kotliny Sandomierskiej, ma ona także krótszy o 10 dni okres wegetacyjny i opady osiągające około 700 mm na rok. Dla Kotliny Sandomierskiej charakterystyczne jest znaczne, jak na warunki naszego kraju, usłonecznienie przekraczające średnio w roku 4,4 h/dobę. W obrębie Północnego Podkarpacia występuje zjawisko określane jako „tarnowska wyspa ciepła”. Chociaż jego centrum jest rzeczywiście tam zlokalizowane, to ów efekt klimatyczny ma nieco szerszy zasięg. Podniesione średnie roczne temperatury, wczesne nadejście wiosny i dłuższa ładna jesień mają związek z korzystnym wpływem fenów i zjawiskiem nazywanym złotą polską jesienią lub babim latem (związanym z częstym wówczas napływem na obszar Podkarpacia zwrotnikowo-kontynentalnych mas powietrza).
Tak korzystne warunki agroklimatyczne Podkarpacia i względnie dobre gleby miały wpływ na rozwój wysokiej kultury rolnej i sadowniczej w regionie. Znamienne są tam dobrze rozwinięte rolnictwo, sadownictwo i uprawy plantacyjne dla przemysłu spożywczego. W dwudziestoleciu międzywojennym przejawem wysokiego statusu społeczno-zawodowego rolnika na Ziemi Tarnowskiej była np. dynamiczna działalność edukacyjna realizowana m.in. w Uniwersytecie Ludowym w Wierzchosławicach. Po części z tymi uwarunkowaniami wiązała się również decyzja o lokalizacji w Tarnowie Zakładów Nawozów Azotowych. Obszary Północnego Podkarpacia o gorszych glebach zajęte są przez rozległe kompleksy lasów, jak: Puszcza Pszczyńska (Lasy Pszczyńsko-Kobiórskie), Puszcza Niepołomicka, Puszcza Sandomierska, Lasy Janowskie czy Puszcza Solska.
Region jest dość gęsto zaludniony, największym jego ośrodkiem osadniczym jest Kraków. Wiele miast Północnego Podkarpacia powstało już w średniowieczu wzdłuż dawnego szlaku komunikacyjnego biegnącego ze Śląska przez Lwów na wschód (Oświęcim, Zator, Wieliczka, Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Jarosław, Przemyśl). Kolejną ważną strefę osadniczą wykreowano w dwudziestoleciu międzywojennym budując Centralny Okręg Przemysłowy w tzw. „obszarze bezpiecznego trójkąta w widłach Wisły i Sanu”. Stworzono i rozwinięto wtedy takie ośrodki miejskie jak: Stalowa Wola, Rozwadów, Mielec, Dębica, Tarnobrzeg, Nowa Dęba, Nisko, Nowa Sarzyna. Dalszy rozwój regionu wiąże się z rozwojem funkcji naukowych i gospodarczych aglomeracji krakowskiej, funkcjonowaniem tyskiej specjalnej strefy ekonomicznej, utrzymaniem wydobycia węgla w rejonie działania Jastrzębskiej i Nadwiślańskiej Spółki Węglowej, działalnością rafinerii należącej do Spółki „Lotos” w Czechowicach-Dziedzicach, utrzymaniem działalności specjalnych stref ekonomicznych w ośrodkach stanowiących węzły komunikacyjne, w tym lotnicze (Mielec, Rzeszów), utrzymaniem wysokoproduktywnego rolnictwa i przetwórstwa płodów rolnych, rozwojem turystyki, m.in. historycznej.
W województwie śląskim znajduje się mały fragment Kotliny Ostrawskiej i większa część Kotliny Oświęcimskiej (rys.3). Na terytorium Polski, na południowo-wschodnim krańcu Kotliny Ostrawskiej (512.1), wyróżniono Wysoczyznę Kończycką (512.11). Dno doliny Olzy i jej dopływów znajduje się w tej części Kotliny Ostrawskiej na wysokości około 200 m n.p.m., podczas gdy dno Bramy Bąkowskiej – dawnej pradoliny z okresu zlodowacenia odrzańskiego, osiąga wysokość 260 m n.p.m., a sąsiedni Płaskowyż Rybnicki i Wysoczyzna Kończycka 280 m n.p.m. Deniwelacja wynosząca 60-80 m sprawia, że występuje w tej okolicy bardzo silne rozdolinienie terenu. Głębokie dolinki o stromych zboczach stały się ostoją dla niewielkich zagajników, ponieważ urodzajne gleby nalessowe i dobry klimat sprzyjają uprawom rolnym. W okolicach Zebrzydowic w dnach dolin funkcjonuje wiele rybnych stawów hodowlanych. Przez region przebiega ważna droga kołowa z Katowic do Cieszyna i kolejowa z Czechowic-Dziedzic do Ostrawy. Szlak kolejowy z Jastrzębia-Zdroju do Cieszyna stracił już znaczenie. Oprócz Zebrzydowic do większych jednostek osadniczych mezoregionu w granicach Polski zaliczyć można Olzę, Łaziska, Godów i Gołkowice.
W obrębie Kotliny Oświęcimskiej (512.2) wyróżniono trzy mezoregiony: Równinę Pszczyńską, Dolinę Górnej Wisły i Podgórze Wilamowickie.
Północno-zachodni fragment Kotliny Oświęcimskiej tworzy Równina Pszczyńska (512.21) osiągająca wysokość 230-260 m n.p.m. Jest to w części północnej piaszczysta równina sandrowa, łagodnie obniżająca się ku wschodowi, zajęta przez bory sosnowe Lasów Pszczyńsko-Kobiórskich – fragmentu dawnej Puszczy Pszczyńskiej. W ich wschodniej części, koło Jankowic znajduje się rezerwat faunistyczny „Żubrowisko” z hodowlą zachowawczą żubra. Na północ od kompleksów leśnych, nad najstarszym w regionie tak dużym przemysłowym zbiornikiem zaporowym – Jeziorem Paprocańskim, leżą Tychy. W południowej części rozciąga się płat lessów wykorzystywanych rolniczo. Tam znajduje się miasto Pszczyna, a w jego sąsiedztwie sztuczny zbiornik zaporowy Łąka. Równinę odwadniają ku wschodowi, do Wisły Pszczynka, Korzeniec i Gostynia. Dolina Górnej Wisły (512.22) oddziela Równinę Pszczyńską – położoną na północ od niej, od Pogórza Śląskiego – usytuowanego na południu. Dno doliny Wisły, szerokiej na 5-6 km, osiąga tam wysokość 220-240 m n.p.m. i ma niewielki spadek. Charakterystycznymi elementami rzeźby terenu są w jej obrębie piaszczyste terasy o załomach wznoszących się 10-20 m nad poziom wody w rzece oraz liczne starorzecza. W niektórych ze starorzeczy znajdują się bogate złoża borowiny wykorzystywanej w balneologii sanatoryjnej w Goczałkowicach Zdroju. W latach 50. na Wiśle utworzono największy zaporowy zbiornik retencyjny w województwie śląskim – Jezioro Goczałkowickie, przeznaczony do zaopatrzenia konurbacji katowickiej w wodę. W mezoregionie dominuje gospodarka rolna oparta na sprzyjających warunkach klimatycznych i dobrych glebach (brunatnych i madach) oraz stawowo-hodowlana. Zamieszkująca go ludność pracuje także w przedsiębiorstwach działających w pobliskich miastach aglomeracji katowickiej, rybnickiej i w Bielsku-Białej. Jedyny większy kompleks leśny, z rezerwatem torfowiskowym „Rotuz”, położony jest na południe od Jeziora Goczałkowickiego. Największe miasto, ośrodek przemysłowy i węzeł kolejowy tego mezoregionu to Czechowice-Dziedzice, przy ujściu Wisły do Zbiornika Goczałkowickiego położone jest miasteczko Strumień.
Na południe od Doliny Wisły rozciąga się równoleżnikowo Podgórze Wilamowickie (512.23). Wznosi się ono 30-70 -metrowym stopniem nad doliną rzeki do wysokości 280-300 m n.p.m. Na cokole zbudowanym z iłów i piasków miocenu, spoczywają tam żwiry karpackie i osady z okresu zlodowacenia sanu 2, a na nich pokrywa utworów lessowatych z okresu ostatniego zlodowacenia. Na utworach pyłowych rozwinęły się urodzajne gleby brunatne sprzyjające uprawom rolnym.
W województwie śląskim znajduje się tylko zachodnia część Podgórza.
Autor:dr Jan Maciej Waga
Bibliografia
Kondracki J., 1978 Geografia fizyczna Polski, PWN. Warszawa. s. 463.
