Niziny Środkowopolskie
Niziny Środkowopolskie należą do Niżu Środkowoeuropejskiego – dużej jednostki krajobrazowej, wyróżnionej przede wszystkim na podstawie analizy ukształtowania terenu i jego wysokości nad poziomem morza oraz cech klimatu (Kondracki 1976). Na mapach obrazujących podział regionalny naszego kontynentu w systemie dziesiętnym, zaproponowanym w 1971 roku przez Międzynarodową Federację Dokumentacyjną, Niż Środkowoeuropejski jest opisany symbolem 31 i posiada rangę prowincji (rys. 1).
W obrębie Niżu Środkowoeuropejskiego, przyjmując dodatkowe kryteria, m.in. hydrograficzne, wydzielono cztery podprowincje, są to: Pobrzeża Południowobałtyckie (313), Pojezierza Południowobałtyckie (314/315), Niziny Sasko-Łużyckie (317) i Niziny Środkowopolskie (318) (Kondracki 2002). Wszystkie one znalazły się w obrębie naszego kraju, przy czym jedynie Niziny Środkowopolskie mieszczą się niemal w całości w jego granicach (niewielki fragment leży w obrębie Republiki Czeskiej) (rys.2) (Kondracki 1978).
Niziny Środkowopolskie to w większości bezjeziorne równiny erozyjno-denudacyjne, wymodelowane na polodowcowych i wodnolodowcowych osadach plejstoceńskich. Mają one wysokość od 100 do ponad 200 m n.p.m., choć najwyższa kulminacja usytuowana w południowej części należącego do nich Płaskowyżu Głubczyckiego osiąga ponad 340 m n.p.m.
Niziny Środkowopolskie obejmują rozległe tereny w górnej części dorzecza Odry oraz w dorzeczach środkowej Warty i środkowej Wisły. Charakteryzują się dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną, choć dostrzegalne są różnice w tym zakresie. Na obszarach den pradolin i nisko położonych dolin z trudnoprzepuszczalnym podłożem sieć rzeczna jest bardzo gęsta. Na wysoczyznach i Płaskowyżu Głubczyckim zdecydowanie rzadsza. Rzeki Nizin Środkowopolskich charakteryzują się typowym dla obszaru Polski śnieżno-deszczowym ustrojem zasilania, z wysokimi stanami wiosennymi – związanymi z roztopami i letnimi – opadowymi.
Klimat Nizin Środkowopolskich jest zróżnicowany na co wpływ ma równoleżnikowa rozciągłość tego obszaru. W zachodniej części występuje wczesna wiosna, charakteryzująca się znacznymi opadami, lata są ciepłe, a zimy dzięki wpływom mas powietrza znad Atlantyku krótkie i łagodne. W części wschodniej obserwuje się natomiast zwiększone oddziaływanie mas powietrza kontynentalnego. Roczne amplitudy temperatury powietrza są tam większe, a zimy znacznie mroźniejsze i trwają dłużej niż na zachodzie. Opady roczne wynoszą 500-700 mm, przy czym wyraźnie wyższe są w południowej części obszaru.
Najbardziej uprzywilejowana pod względem klimatycznym jest Nizina Śląska, gdzie średnia temperatura roczna wynosi powyżej 8°C, a okres wegetacyjny trwa do 230 dni i jest najdłuższy w Polsce. Ta wyjątkowość klimatu związana jest nie tylko z silnym oddziaływaniem ogrzanego Golfsztromem Atlantyku, ale i z istnieniem na południowym zachodzie bariery górskiej Sudetów, dzięki której przy wietrze południowo-zachodnim zmniejsza się wilgotność powietrza, spada zachmurzenie i wzrasta temperatura (efekt fenowy), przy wiatrach północno-wschodnich wzrastają z kolei opady i liczba burz.
Obszar Nizin Środkowopolskich zajmują bielice rozwinięte na osadach piaszczystych i piaszczysto-żwirowych, gleby brunatne wykształcone na glinach, miejscami gleby brunatne i czarnoziemy, które powstały na lessach, a także mady w dnach dolin rzecznych i gleby torfowe – w zapełnionych osadami starorzeczach.
Szata roślinna tego przede wszystkim rolniczego obszaru, mimo zróżnicowanych warunków siedliskowych, nie jest obecnie urozmaicona. Spowodowała to intensywna, wielowiekowa agrarna i leśna działalność człowieka, podporządkowana zasadom wysokiej produktywności. Na lepszych glebach uprawia się głównie pszenicę, buraki cukrowe, rzepak i kukurydzę. W lasach, tam gdzie skład gatunkowy drzewostanu wymuszony w przeszłości potrzebami przemysłu, odbiega od układów naturalnych, w których np. w dolinach winna występować dominacja lasów łęgowych, a na wysoczyznach borów mieszanych i borów sosnowych, wprowadzono w ostatnich latach zasady tzw. ekologizacji gospodarki leśnej (powrotu do zgodnego z siedliskiem składu gatunkowego drzewostanów). Niziny Środkowopolskie zajmują 89 tys. km²(około 28,5% obszaru Polski) i podzielone są na osiem makroregionów, są to: Nizina Południowowielkopolska (318.1/2), Obniżenie Milicko Głogowskie (318.3), Wał Trzebnicki (318.4), Nizina Śląska (318.5), Nizina Północnomazowiecka (318.6), Nizina Środkowomazowiecka (318.7), Wyniesienia Południowomazowieckie (318.8) i Nizina Południowopodlaska (318.9). Najdalej na południe wysuniętym makroregionem Nizin Środkowopolskich jest mierząca niemal 13 tys. km² Nizina Śląska. Na południu graniczy ona z Przedgórzem Sudeckim i Sudetami, na południowym wschodzie z Kotliną Ostrawską, a na wschodzie z Wyżyną Śląsko-Krakowską. W obrębie województwa śląskiego położone są fragmenty trzech, spośród jedenastu mezoregionów Niziny Śląskiej, tj. wschodnie części: Równiny Opolskiej, Płaskowyżu Głubczyckiego i Kotliny Raciborskiej (rys. 3). Wszystkie te jednostki charakteryzują się rzeźbą staroglacjalną z silnym piętnem przeobrażenia przez denudację, erozję i akumulację rzeczną oraz procesy eoliczne. W województwie śląskim do Równiny Opolskiej (318.57) należy równoleżnikowe obniżenie rozciągające się pomiędzy Progiem Woźnickim i Garbem Tarnogórskim (oba mezoregiony należą do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej) nazywane Obniżeniem Małej Panwi lub Doliną Małej Panwi. Powierzchnia terenu osiąga tam wysokość 250-300 m n.p.m. Ku zachodowi Dolina Małej Panwi stopniowo rozszerza się i obniża. Dolina ta została wypreparowana w obrębie mało odpornych na erozję iłów górnego triasu. W czwartorzędzie zasypały ją grubą warstwą głównie piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe i glacjalne. Obecnie obszar ów ma charakter piaszczystej równiny z licznymi, wysokimi nawet na 20 m wydmami, nieckami deflacyjnymi i polami eolicznych piasków pokrywowych. W górnym biegu Małej Panwi głównymi jej dopływami są lewobrzeżna Stoła oraz prawobrzeżne Leśnica i Lublinica. Obniżenie Małej Panwi jest jednak bardzo podmokłe, poprzecinane przez licznie małe cieki i gęstą sieć rowów melioracyjnych. Do większych ośrodków osadniczych mezoregionu należą: Lubliniec i Koszęcin położone na pograniczu Równiny Opolskiej i Progu Woźnickiego, Miasteczko Śląskie usytuowane na granicy z Garbem Tarnogórskim, Kalety i Krupski Młyn leżące nad Małą Panwią oraz Tworóg. Przez Dolinę Małej Panwi przechodzą główne szlaki kolejowe („Śląsk – Porty”, Tarnowskie Góry – Kluczbork i Tarnowskie Góry – Opole) oraz drogowe (Gliwice – Częstochowa, Katowice – Poznań). Warunki glebowe i stosunki wodne spowodowały, że na terenie Równiny Opolskiej w województwie śląskim prowadzona jest głównie gospodarka leśna, w tzw. Lasach Lublinieckich. W ich obrębie znajdują się dwa rezerwaty przyrody: leśny „Hubert” koło Dąbrówki i faunistyczny „Jeleniak-Mikuliny” w Piłce w gminie Koszęcin. Najdalej na zachód wysunięta część województwa śląskiego leży na lessowym Płaskowyżu Głubczyckim (318.58). W granicach województwa osiąga on wysokość około 270 m n.p.m. i ma lekko falistą powierzchnię. Pod miąższą nieraz na kilka metrów warstwą lessów zalegają utwory lodowcowe, wodnolodowcowe, jeziorne i eoliczne wieku czwartorzędowego, a niżej ilastopiaszczyste osady mioceńskie zawierające gipsy. Urodzajne gleby i dobre warunki agroklimatyczne są na Płaskowyżu Głubczyckim od kilku tysiącleci podstawą dobrze rozwiniętego rolnictwa i przyczyną jego bezleśności. To tutaj w pradziejach z obszaru współczesnych Moraw wkraczały kolejne kultury agrarne. Główną rzeką odwadniającą Płaskowyż jest lewobrzeżny dopływ Odry – Cyna, zwana od końca lat 40. Psiną i jej dopływ Troja. Płaskowyż, szczególnie w strefie krawędziowej – nad Odrą, np. w okolicach Rudnika i Brzeźnicy, jest głęboko porozcinany suchymi dolinami. Jego powierzchnia przechodzi na południu w Kotlinę Raciborską pochyłymi stopniami, a na północy wyraźną krawędzią. Poza leżącym częściowo na wschodnim skłonie Płaskowyżu Raciborzem do większych jednostek osadniczych należą w okolicy: miasteczko Krzanowice oraz duże wsie Pietrowice Wielkie, Krzyżanowice i Rudnik. Kotlina Raciborska (318.59) obejmuje dolinę górnej Odry, a także dolne odcinki dolin jej prawobrzeżnych dopływów: Rudy, Bierawki i Kłodnicy wraz z ich niskimi międzyrzeczami. Dno Kotliny obniża się od około 240 m n.p.m. na wschodzie, do około 180 m n.p.m. w części zachodniej. Kotlina Raciborska jest fragmentem przedkarpackiego zapadliska tektonicznego, które w neogenie zostało wypełnione głównie iłami i piaskami. Odsłaniają się one dziś lokalnie na zboczach dolin. Głębsze podłoże jest zbudowane z karbońskich piaskowców i łupków. Do utworów powierzchniowych należą przede wszystkim osady czwartorzędowe: gliny zwałowe oraz piaski, żwiry i głazy ze zlodowacenia odry. Na północnym obrzeżu Kotliny, koło Pławniowic, Poniszowic, Byciny i Niewiesza występuje kilka niewielkich płatów lessu z okresu zlodowacenia wisły. Ze schyłku tego zlodowacenia pochodzą liczne wydmy zajmujące terasy w dolinach Rudy, Bierawki i Kłodnicy oraz ich międzyrzecza. Wydmy te utworzone są zarówno z przewianych piasków rzecznych zgromadzonych na terasach, jak i z piasków wodnolodowcowych. W Kotlinie Raciborskiej wyróżniono aż 16 typów morfologicznych tych form.
Południową część mezoregionu tworzy Dolina Odry nawiązująca do istniejącego w podłożu rowu tektonicznego. Ma tam ona południkowy, lekko załamany na wysokości Raciborza przebieg. W obrębie szerokiego na 4-5 km dna doliny, osiągającego 180-220 m n.p.m., a w niektórych miejscach również na jej zboczach, występują poziomy teras i skrawki równin zasypania wodnolodowcowego. Rzeźba Kotliny Raciborskiej wykształciła się w strefie przejściowej między typową niziną a strefą wysoczyzn i wyżyn, stąd część badaczy łączy tą jednostkę nie z Niziną Śląską, a z Kotlinami Podkarpackimi, charakteryzującymi się obecnością gliniastych wysoczyzny i piaszczystych równin.
Piaszczyste obszary Kotliny są poryte lasami. Część z nich, należąca głównie do Nadleśnictwa Rudy Raciborskie, uległa katastrofalnemu pożarowi w 1992 roku. W trakcie odnawiania lasu po pożarze zastosowano tam rewolucyjne technologie nasadzania młodych drzew z tzw. szkółek kontenerowych z mikoryzą (szczepionych grzybami leśnymi), a także nowoczesne systemy ochrony przeciwpożarowej z systemem pasów roślinności odpornej na szybkie rozprzestrzenianie się ognia i lotniskiem strażackim. Północna część mezoregionu wchodzi w skład Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, którego najcenniejszym obiektem przyrodniczym jest rezerwat leśno-stawowy „Łężczok”.
Największym miastem mezoregionu jest Racibórz, kolejne miejsca pod względem liczby mieszkańców zajmują tam Kuźnia Raciborska, Nędza i Rudy.
