Źródła województwa śląskiego

Źródło jest samoczynnym, naturalnym i skoncentrowanym wypływem wód podziemnych na powierzchni terenu lub w dnie zbiornika wodnego. Źródło występuje w miejscu, gdzie powierzchnia terenu przecina warstwę wodonośną lub statyczne zwierciadło wody podziemnej. Źródło jest przejawem naturalnego drenażu wód podziemnych. Źródła występują pojedynczo lub grupowo, tworząc linię źródeł lub zespół źródeł wchodzący w skład obszaru źródliskowego (Słownik hydrogeologiczny, 2002).

Klasyfikacja źródeł oraz środowiska stref ich drenażu

Tabela 1. a) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. b) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. c) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. d) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. e) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. f) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. g) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. h) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. i) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Tabela 1. j) Zestawienie wybranych źródeł w obszarze województwa śląskiego według Arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000

Pod względem genezy wód rozróżniamy źródła meteoryczne (zasilane poprzez infiltrację wód opadowych) i juwenilne, a pod względem genezy skał zbiornikowych: źródła morenowe, sandrowe, stożkowe, aluwialne, skalne, pokrywowe (rumoszowe, zwietrzelinowe), deluwialne i inne.

Biorąc pod uwagę siłę motoryczną, która powoduje wypływ wody podziemnej wyróżniamy źródła descenzyjne i ascenzyjne. Do źródeł descenzyjnych woda dopływa pod wpływem siły ciężkości - od obszaru zasilania w dół poprzez środowisko wód podziemnych do miejsca wypływu. W źródłach ascenzyjnych następuje wypływ pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego. Siłą motoryczną powodującą wypływ mogą być także gazy lub pary. Źródła mogą wypływać z różnego rodzaju ośrodka skalnego. Z ośrodkiem porowym są związane źródła warstwowe, z ośrodkiem szczelinowym – źródła szczelinowe i dyslokacyjne, z ośrodkiem krasowym – źródła krasowe. Źródła warstwowe drenują wody z warstw zbudowanych z utworów porowatych. Wśród źródeł warstwowych wyróżnia się: kontaktowe – wypływające na granicy warstwy wodonośnej z utworami nieprzepuszczalnymi, erozyjne – wypływające z nadciętej warstwy wodonośnej, zaporowe – wypływające wskutek podziemnego spiętrzenia wód na skutek zmniejszającej się miąższości warstwy wodonośnej lub zmiany przepuszczalności zawodnionych utworów. Źródła szczelinowe drenują wody krążące w szczelinach skał litych, a woda jest wyprowadzana na powierzchnię przez szczelinę zbiorczą, do której dopływa z systemu współpracujących szczelin. Charakteryzują się one dużymi wahaniami wydajności warunkowanymi zasilaniem meteorycznym i szybkim przepływem wód w zbiorniku. Źródła dyslokacyjne wypływają wzdłuż płaszczyzny uskokowej, często w postaci linii źródeł. Charakteryzują się stałością wydatku, temperatury i składu chemicznego wód. Źródła krasowe są zasilane wodami krążącymi w skrasowiałych masywach skalnych, w których szczeliny i próżnie krasowe stanowią komunikujący się ze sobą system hydrauliczny. Wody są wyprowadzane na powierzchnię poprzez kanał zbiorczy. Ze względu na kształt przewodu doprowadzającego wodę do źródła wyróżnia się źródła krasowe: kanałowe, jaskiniowe szczelinowo – krasowe. Źródła intermitujące są związane z lewarowym kształtem przewodów krasowych, z których woda wypływa z przerwami. W terminologii hydrogeologicznej wydajne źródła krasowe są nazywane wywierzyskami. Są to źródła stałe lub okresowe wyprowadzające wody podziemne głównie na drodze głębokiej i dalekiej cyrkulacji. Źródła krasowe wykazują szybką reakcję na wzmożone zasilanie z powierzchni (Słownik hydrogeologiczny, 2002).

Według kryterium morfologicznego wyróżniamy źródła: grzbietowe, podgrzbietowe, zboczowe, stokowe, krawędziowe, tarasowe, przykorytowe, korytowe, dolinne i inne.

Według kryterium tektonicznego rozróżnia się m.in. źródła: antyklinalne, synklinalne, monoklinalne, upadowe, przeciwupadowe.

Źródła mogą być stałe, w którym woda wypływa bez przerwy w stałych lub zmiennych ilościach, lub okresowe, które co pewien czas zanikają w okresie niskich stanów wód podziemnych. Te ostatnie drenują mało zasobne zbiorniki wód podziemnych.

Wydajność źródła określa się ilością wody wypływającej ze źródła w jednostkach objętości na jednostkę czasu. O. Meinzer na podstawie wydajności podzielił źródła na 8 klas, obejmujących wartości od <0,01 dm³/s do >10000 dm³/s. Wydajność źródeł zależy od pojemności wodnej drenowanej części zbiornika, przepuszczalności hydraulicznej skał zbiornikowych, odległości źródła od obszaru zasilania, wielkości zasilania meteorycznego i jego rozkładu w czasie, ciśnienia hydrostatycznego. Wskaźnik zmienności źródła (R) jest wyrażony stosunkiem wydajności maksymalnej (Q_max) do minimalnej (Q_min) w danym okresie. E. Maillet wprowadził pojęcie wskaźnika zmienności wieloletniej i jednorocznej. Według wskaźnika zmienności R źródła dzielimy na: stałe (R=1-2), mało zmienne (R=2-10), zmienne (R=10-50), bardzo zmienne (R>50).

Źródła wody słodkiej charakteryzują się mineralizacją ogólną do 1000 mg/dm3, natomiast źródła wody mineralnej charakteryzuje mineralizacja ogólna powyżej 1000 mg/dm³. Wody źródeł, które spełniają określone kryteria fizykochemiczne, mogą być zaliczone się do wód leczniczych. W tej grupie mogą występować m.in. źródła: żelaziste (zawartość jonu żelazawego 10 mgFe/dm3 w wodzie i wyżej), siarczkowe (1 mg/dm³ siarki dwuwartościowej w wodzie i wyżej), kwasowęglowe i szczawy (zawartość niezwiązanego CO2 w wodzie odpowiednio 255-999 mg/dm³, 1000 mg/dm³ i wyżej), radonowe (woda wykazuje aktywność promieniotwórczą 74 Bq/dm³ i wyżej) (Rozporządzenie Rady Ministrów z 2006r.). Ze względu na temperaturę wód wyróżnia się źródła zimne, zwykłe (temp. do 20°C), termalne i gorące. Źródła termalne wyprowadzają na powierzchnię terenu wody głębokiego krążenia infiltracyjne lub juwenilne o temperaturze powyżej 20°C. Źródła gorące występują często w obszarach czynnego lub wygasającego wulkanizmu. Szczególnym rodzajem tych źródeł są gejzery – źródła cyklicznie wyrzucające gorącą wodę i parę wodną.

Reżim źródeł to zespół parametrów i cech charakteryzujących środowisko hydrogeologiczne źródła: jego wydajność, ciśnienie hydrostatyczne, skład chemiczny wody i jej właściwości fizyko – chemiczne oraz zmienność tych cech pod wpływem czynników zewnętrznych.

Strefy źródliskowe są także obiektem badań ekologów. Efektywna współpraca hydrogeologów i ekologów wód podziemnych dała początek hydrogeoekologii (Hancock i in., 2005). W 1970r. H.B.N Hynes przedstawił uproszczoną klasyfikację hydrobiologiczną źródeł, wyróżniając: reokreny, limnokreny i helokreny. Nowoczesną klasyfikację źródeł, nie traktowanych tylko jako punkt drenażu wód podziemnych, ale jako złożony ekosystem hydrologiczno - biotyczny, zaproponowali A.E. Springer i L.E. Stevens (2009), wyróżniając 12 typów źródeł w oparciu o charakterystyki ich wypływów i stref drenażu. Badania stref drenażu źródłami powinny być prowadzone w odniesieniu do warunków hydrogeologicznych, ich mikrośrodowisk biologicznych i ekosystemów, które podtrzymują.

Reokreny są to źródła przepływowe, występujące w jednym lub w większej ilości kanałów strumieniowych. Jest to specyficzne środowisko biologiczne wody płynącej w warunkach relatywnie stałej temperatury i zasilania potoku wodami podziemnymi o niskiej zawartości tlenu. Stabilne środowisko biologiczne tych źródeł umożliwia ewolucyjną mikroadaptację wytrzymałych gatunków. Zróżnicowanie typów kanałów strumieniowych warunkuje typy występującego w nich mikrośrodowiska biologicznego. Limnokreny są to wypływy ze swobodnego lub napiętego poziomu wodonośnego w rozlewiskach. Ich relatywnie stała temperatura i chemizm są przyczyną obecności bardziej różnorodnych gatunków w porównaniu z sąsiadującymi zbiorowiskami wód. Helokreny występują w obszarach podmokłych, często jako niewyraźne lub rozproszone wypływy sączące się z płytkich, swobodnych poziomów wodonośnych. Helokreny prowadzące słodką wodę, ale o małej zawartości tlenu, sprzyjają rozwojowi gatunków typowych dla obszarów podmokłych, a w przypadku wód termalnych – rozwojowi bakterii (Springer, Stevens, 2009).

Występowanie źródeł na obszarze województwa śląskiego

Województwo Śląskie jest położone w zasięgu fizyczno – geograficznych podprowincji: Wyżyny Śląsko – Krakowskiej (341), Wyżyny Małopolskiej (342), Północnego Podkarpacia (512) i Karpat Zachodnich (513), fragmentarycznie Nizin Środkowopolskich (318). Przez opisywany obszar przechodzi dział wód powierzchniowych I rzędu Wisły – Odry. Położenie obszaru w strefie wododziałowej wpływa na jego środowisko wodne, które zwłaszcza w zasięgu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, charakteryzuje się małą zasobnością wodną. Warunki hydrogeologiczne w obszarze województwa śląskiego przedstawiono w haśle „Wody podziemne województwa śląskiego”. Występowanie źródeł na obszarze województwa omówiono w nawiązaniu do podziału fizyczno – geograficznego Polski J. Kondrackiego. Występowanie źródeł w obszarze województwa śląskiego jest najlepiej udokumentowane w literaturze krenologicznej w odniesieniu do makroregionu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej (341.3) łącznie z mezoregionem Wyżyny Wieluńskiej (341.21), tworzących Wyżyny Krakowsko – Wieluńską, oraz Karpat Zachodnich. Zestawienie ważniejszych źródeł, zinwentaryzowanych przy realizacji arkuszy Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000, przedstawiono w tab. 1, a wykorzystane arkusze Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 – w Bibliografii.

Wyżyna Śląsko-Krakowska

• Wyżyna Krakowsko – Wieluńska (WKW)

Z poziomem górnojurajskim, głównym użytkowym poziomem wodonośnym WKW, związane jest występowanie licznych źródeł typu szczelinowo - krasowego. Większość źródeł należy do typu zboczowego, podrzędnie tarasowego, przykorytowego i korytowego (Dynowska 1979, Drzał, Dynowska 1981). I. Dynowska zinwentaryzowała na Wyżynie Częstochowskiej 75, a na Wyżynie Wieluńskiej 42 większych źródeł, w tym: w zlewni Białej Przemszy 33 źródła, Czarnej Przemszy 2 źródła, Pilicy 25 źródeł, Warty 69 źródeł. W Kromołowie koło Zawiercia, na wysokości ok. 380 m n.p.m., znajdują się źródła rzeki Warty. Wydajność źródeł jest zróżnicowana w granicach 0,5-187 dm³/s. Źródła o dużej wydajności mają charakter wywierzysk i są położone wzdłuż stref dyslokacji uskokowych. Wszystkie źródła wykazują znaczną zmienność wydajności i nawet wydajne mogą okresowo zanikać (Kleczkowski, 1972). Wody źródeł WKW należą do wód słodkich typu hydrochemicznego HCO3–Ca. Temperatura źródeł wynosi 8-10,5°C. Zaznacza się przestrzenne zróżnicowanie rozmieszczenia źródeł, a także ich ilości, wielkości i stałości wydajności. Na Wyżynie Wieluńskiej źródła występują niemal wyłącznie w zasięgu dolin rzek: Warty, Liswarty i Sękowicy. Charakteryzują się one małą wydajnością (na ogół 2-7 dm³/s), niską mineralizacją (40-280 mg/dm³). Nieliczne, ale bardzo wydajne źródła (zwykle 40-187 dm³/s) występują na Wyżynie Częstochowskiej w poziomie litostratygraficznym wapieni skalistych. Są one zlokalizowane w dolinach rzek Warty, Wiercicy, Pilicy i Białej Przemszy. Wydajność zespołu źródeł w Juliance („Błękitne Źródła”) w dolinie Wiercicy przekracza 400 dm³/s. Mineralizacja źródeł Wyżyny Częstochowskiej wynosi 120-380 mg/dm³ (Dynowska 1979, A. Różkowski 1991, J. Różkowski 2009). Wskaźnik zmienności rocznej (R) mniejszych źródeł wynosi 4-6, większych 1,3-2,4. Występują także źródła bardzo zmienne w ciągu roku (R=15-130). Wskaźnik zmienności wieloletniej wynosi 2-10 (Pacholewski, A. Różkowski 1990, Kleczkowski 1991).

Badania środowiska biotycznego w niszach źródliskowych odnoszą się do flory, mszaków, okrzemek i fauny bentonicznej (Dumnicka 2006, Dumnicka et al. 2007, Wojtal 2006, Okoń 2012 i inni). Według badań D. Okoń (2012) 8 wybranych źródeł z Wyżyny Częstochowskiej i 2 z Wyżyny Przedborskiej - w niszach źródliskowych dominują gatunki należące do zbiorowisk: klasy Phragmitetea (zwłaszcza zespołu Sparganio-Glycerion fluitans) oraz klasy Molinio-Arrhenatheretea, które tworzą większe płaty zbiorowisk. Mniejszy jest udział gatunków klasy Montio-cardaminetea charakterystycznej dla źródeł. W miejscach wypływu źródeł stwierdzono niski udział krenofitów obligatoryjnych (gatunków występujących tylko w źródłach). Najwyższy udział krenofitów obligatoryjnych stwierdzono w źródle Centurii. Najniższy jest udział krenofitów fakultatywnych (gatunków, które znajdują najlepsze warunki do rozwoju na obszarach źródliskowych). Wśród nich stwierdzono: Brachythecium rivulare należący do mchów oraz miętę długolistną Mentha longifolia. W niszach źródliskowych wśród mszaków dominuje źródliskowy mech Cratoneuron filicinum. W źródle „Rozlewisko” w Białej Wielkiej występuje Brachythecium rutabulum, a w „Błękitnych Źródłach” mech Fontalis antipyretica. Spośród roślin naczyniowych w niszach źródliskowych najpowszechniej występującymi gatunkami są: potocznik wąskolistny Berula erecta oraz przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga. Gatunkiem charakterystycznym dla klasy zbiorowisk źródliskowych Montio-cardaminetea jest rzeżucha gorzka Cardamine amara (źródła w Pilicy – Piaski, Centurii, „Zygmunta” w Złotym Potoku). Charakterystycznym gatunkiem występującym w niszy źródła Centurii jest endemit warzucha polska Cochlearia polonica. Fauna bentoniczna w badanych źródłach reprezentowana jest głównie przez przedstawicieli: obunogów (kiełże zdrojowe Gammarus fossarum), wypławków, chruścików, skąposzczetów, muchówek. Gatunki, które posiadają najlepsze warunki rozwoju w źródłach to m.in. relikt glacjalny - wypławek alpejski Crenobia alpina, chruściki Potamophylax nigricornis, Plectrocnemia conspersa, ślimak źródlarka karpacka Bythinella austriaca (Okoń, 2012). W źródłach można obserwować zarówno krenobionty, występujące w wodach powierzchniowych, jak i stygobionty, związane z interstycjałem. Badania przeprowadzone na obszarze WKW (źródła w dolinie Prądnika, m.in. „Źródło Zygmunta” w Złotym Potoku) wykazały obecność studniczka Niphargus tatrensis Wrześniowski, związanego ze środowiskiem wód podziemnych. Dwa gatunki stygobiontycznych skąposzczetów oligochaetes znaleziono w źródłach w Mstowie nad Wartą Trichodrilus cernosvitovi Hrabĕ i Gianius aquedulcis Hrabĕ (Dumnicka, 2005, 2009).

Poziomy wodonośne trzeciorzędu i kredy Wyżyny Śląsko – Krakowskiej, zasilane na swych wychodniach głównie przez wody występujące w utworach czwartorzędowych, są drenowane głównie przez źródła występujące na ogół w dolinach rzek (A. Różkowski, 1991).

• Wyżyna Śląska

W obrębie niecki górnośląskiej źródła zostały zdrenowane w znaczącym stopniu przez aktywność górniczą (węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, odkrywki piasku podsadzkowego) oraz dużą ilość ujęć wód podziemnych. W północnej części Wyżyny Śląskiej występują źródła drenujące zawodnione piaski i żwiry czwartorzędu, leżące na iłach trzeciorzędowych, o wydajnościach przeważnie 1-5 dm³/s. Źródła związane z czwartorzędowymi utworami Pustyni Błędowskiej miały wydajność 5-15 dm³/s (Kleczkowski, 1991). Badania prowadzone w ramach zadania „Ochrona hydrosfery podziemnej obszaru aglomeracji miejsko – przemysłowej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia z uwzględnieniem działalności górnictwa” (A. Różkowski, Chmura red., 1996a) zinwentaryzowały m.in. źródła wypływające ze szczelinowo – porowego górnokarbońskiego UPWP Rogoźnik w Psarach i Malinowicach, o wydajności 2 dm³/s, eksploatowane dla potrzeb wodociągów wiejskich. Dużą gęstość występowania źródeł obserwuje się w NW części szczelinowo – krasowego węglanowego GZWP Olkusz – Zawiercie. Do największych źródeł w tym rejonie należą źródła wypływające z węglanowego kompleksu triasu w Sławkowie (168 dm³/s), Górze Siewierskiej (25 dm³/s), Rogoźniku (22 dm³/s), Dąbrowie Górniczej – Strzemieszycach (21 dm³/s), Przeczycach (18 dm³/s). W Przeczycach zlokalizowano 5 znaczących źródeł, ponadto w Siemonii, Górze Siewierskiej, Toporowicach, Goląsze Dolnej, Warężynie, Kuźnicy Warężyńskiej, Wojkowicach Kościelnych i w Dąbrowie Górniczej, o wydajnościach od 1 do 8,5 dm³/s (A. Różkowski, Chmura red., 1996a). Wody eksploatowane w omawianym obszarze z kompleksu wodonośnego triasu węglanowego są typu HCO3-SO4-Ca-Mg, a ich mineralizacja mieści się w granicach 330-800 mg/dm3 (A. Różkowski, Chmura red., 1996b).

Wyżyna Małopolska

W granicach województwa śląskiego znajdują się zachodnie fragmenty mezoregionów Progu Lelowskiego (341.13) i Niecki Włoszczowskiej (342.14), wchodzące w skład makroregionu Wyżyny Przedborskiej (342.1). Źródła drenujące zbiornik margli górnej kredy występują najczęściej w dnach dolin oraz pod zboczami. Przykrycie utworów szczelinowych aluwiami piaszczystymi powoduje powstawanie źródeł pulsujących. Źródła zarejestrowane w obrębie Niecki Miechowskiej o powierzchni 3291 km², wykazują dużą rozpiętość wydajności od 1 do ponad 100 dm³/s, przy czym ok. 30% populacji nie przekracza 5 dm³/s, 25% populacji charakteryzuje wydajność 5-20 dm³/s. Wydajność źródeł wypływających z zawodnionych piasków czwartorzędowych nie przekracza 5 dm³/s (Kleczkowski, 1991). W poziomie wodonośnym kampanu, w strefie brzeżnej Wyżyny Krakowskiej i Częstochowskiej oraz Niecki Nidziańskiej zarejestrował A.S. Kleczkowski (1972) około 50 źródeł wypływających z margli i wapieni, z których 60% populacji nie przekraczało wydajności 2 dm³/s, 35% populacji 2-7 dm³/s, 7% populacji 7-20 dm³/s. Dwa największe źródła drenujące zbiornik górnokredowych margli w granicach województwa śląskiego, o wydajnościach 168 i 50 dm³/s, znajdują się w Łanach Wielkich koło Żarnowca (A. Różkowski, Chmura red., 1996a). Wody badanych źródeł wypływających ze zbiornika górnokredowego są typu HCO3-Ca, a ich mineralizacja wynosi 300-480 mg/dm³ (A. Różkowski, Chmura red. 1996b, Okoń 2012).

• Karpaty Zachodnie

Źródła w obrębie utworów fliszowych są liczne, przeważnie mało wydajne (zwykle od 0,05-0,1 dm³/s), o bardzo zmiennej wydajności; znaczna część źródeł ma charakter okresowy. Są to w większości źródła pokrywowe, w dalszej kolejności skalne – szczelinowe. W Karpatach Zachodnich na obszarze ok. 9 tys. km2 zarejestrowano tylko ok. 90 źródeł o wydajności powyżej 1 dm³/s, z czego tylko 3 wykazują wydajność powyżej 10 dm³/s. Wydajniejsze źródła są związane m.in. z piaskowcami magurskimi, godulskimi, inoceramowymi. Występują w rejonach, gdzie kompleksy piaskowcowe przegradzają kompleksy łupkowe (Kleczkowski, 1991). Do rejonów o największej gęstości występowania źródeł należy źródłowa część zlewni Wisły w paśmie Baraniej Góry, zbudowanym z kredowych warstw istebniańskich i piaskowców godulskich, pokrytym silnie rozwiniętą pokrywą rumoszów i zwietrzelin. Na powierzchni 53,4 km² występuje tu 1995 źródeł, ponadto duża ilość wycieków, wysięków i młak. Wskaźnik krenologiczny wynoszący 37,3 jest prawdopodobnie najwyższy w Polsce (Pazdro, 1977). Źródła o małych wydajnościach związane są także z zawodnionymi utworami czwartorzędowymi. Źródła o większych wydajnościach (1-5 dm³/s) wypływają z piasków i żwirów w kotlinach i dolinach rzecznych oraz z utworów zboczowych (Kleczkowski, 1991). W piętrze wodonośnym czwartorzędu dominują wody typu HCO3–Ca o mineralizacji przeciętnie 250-600 mg/dm³, w źródłach drenujących wody poziomów wodonośnych fliszu karpackiego dominują wody typu HCO3–Ca–Mg o mineralizacji przeciętnie 130-550 mg/dm³ (Chowaniec, 2009). Według danych z 2001r. w obszarze karpackim eksploatowanych było kilka ujętych źródeł: w Dzięgielowie Mołczyna źródło „Pod Dębem” (przez Kombinat Spółdzielczy w Goleszowie), w Koniakowie źródła Z-1, Z-2, Z-3 (przez Zarząd gminy Istebna), w Ustroniu studnie Us-1, Us-2 wespół ze źródłami „Czantoria I”, „Czantoria II” (przez „Społem” Powszechna Spółdzielnia Spożywców.)

• Źródła wód mineralnych

W Soli obserwuje się na powierzchni współwystępowanie wód mineralnych i zwykłych, przeważnie w pobliżu dużych stref dyslokacyjnych. Solanki w Soli są według J. Chowańca (2009) pochodzenia dehydratacyjnego. Solanki utworów fliszowych zawierają wodę diagenetyczną, a jedynie ich zasolenie jest pozostałością wody sedymentacyjnej. Wędrując do powierzchni ziemi tworzą wody mieszane. W Złatnej występuje małe źródło wyprowadzające wody siarczkowe. Temperatury wody źródeł siarczkowych, wyższe o kilka stopni od średnich rocznych temperatur powietrza, oraz stałe wydatki źródeł sugerują głęboką infiltrację wody do kilkudziesięciu lub ponad 100 m, gdzie występują warunki redukcyjne. W tej strefie jony siarczanowe podlegają redukcji do siarkowodoru, który pojawia się w wypływach (Chowaniec, 2009). W Soli (gmina Rajcza) znajdują się dwa obudowane źródła chlorkowe - „Słanica” i "Warzelniane” o typie hydrochemicznym Cl-Na, Br, I, B, położone na prawym brzegu potoku Słanica. W źródle „Warzelniane” stwierdzono spadek mineralizacji wód z 36,5 g/dm³ w 1894r. do 11,6 g/dm³ w 2003r. Wysłodzenie związane jest z dopływem wód infiltracyjnych do szybu o głębokości 14,5 m, wybitego w miejscu źródła. Źródło „Słanica” charakteryzuje się w populacji źródeł karpackich najsilniej zmineralizowanymi wodami (40 g/dm³). Jej skład chemiczny jest zbliżony do wód z głębokich wierceń (Ustroń, Wysowa). Obserwuje się w nich wysoką zawartość: K - 182,2; Li - 7,5, Ba - 143,4; Sr -138,8; Br - 142,9 i 1 - 59,3 (mg/dm³). Woda ze źródła jest wykorzystywana do celów balneoterapeutycznych przez ludność miejscową i przyjezdnych.Źródła wzmiankowane były od 1664r. Warzenie soli na bazie wspomnianych źródeł odbywało się w latach do 1671r. oraz od 1712 do 1824 (K. Labus, M. Labus, 2000). W Złatnej (gmina Ujsoły), na lewym brzegu potoku Śmierdzący, znajduje się obudowane źródło siarczkowe zwane „Śmierdząca Woda”, o niewielkiej, ale stałej wydajności.

Autor:dr hab. inż. Jacek Różkowski

Bibliografia

1. Chowaniec J., 2009 – Studium hydrogeologii zachodniej częśc Karpat polskich. Biuletyn PIG nr 434. Hydrogeologia z. VIII. PIG – PIB. Warszawa, 98 s.
2. Chowaniec J., Gierat – Nawrocka D., Karwan K., Witek K., 1984 - Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 arkusz Bielsko – Biała, Tatry Zachodnie. Wyd. Geol. Warszawa, 108 s.
3. Chowaniec J., Gierat – Nawrocka D., Karwan K., Witek K., 1984 - Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 arkusz Cieszyn. Wyd. Geol. Warszawa, 48 s.
4. Drzał M., Dynowska I., 1981 – Cenne przyrodniczo źródła na Wyżynie Krakowsko – Wieluńskiej. W: Studia Ośr. Dok. Fizjograf. PAN Kraków t 8, 327-381
5. Dumnicka E., 2005 - Stygofauna associated with spring fauna in southern Poland. Subterranean Biology 3, 29-36 ● Dumnicka E., 2006 - Composition and abundance of Oligochaetes (Annelida: Oligochaeta) in springs of Kraków-Częstochowa Upland (Southern Poland): effect of spring encasing and environmental factors. [w:] Polish Journal of Ecology. 54.2, 231-242
6. Dumnicka E., 2009. New for Poland Tubificid (oligochaeta) species from karstic springs. Polish Journal of Ecology. No 57.2, 395-401
7. Dumnicka E., Galas, J. & P. Koperski, 2007. Benthic invertebrates in karst springs: does substratum or location define communities? International Review of Hydrobiology 92: 452-464.
8. Dynowska I., 1979 - Charakterystyka źródeł Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej. W: Studia Ośr. Dok. Fizjograf. PAN Kraków t 7, 391-421
9. Hancock P.J., Boulton A.J., Humphreys W.F., 2005. Aquifers and hyporheic zones: Towards an ecological understanding of groundwater. Hydrogeol. J., 13,1, 98 – 111
10. Hynes H.B.N., 1970 – The ecology of running waters. Liverpool University Press, 555 s
11. Jóźwiak A., Kowalczewska G., 1986 – Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 arkusz Kraków. Wyd. Geol. Warszawa, 139 s.
12. Kleczkowski A.S., 1972 – Wody powierzchniowe i podziemne Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej. W: Studia Ośr. Dok. Fizjograf. PAN Kraków t 1, 31-67
13. Kleczkowski A.S., 1991 – Źródła. W: I. Dynowska, M. Maciejewski (red.) Dorzecze górnej Wisły, cz. I. Wyd. PWN. Warszawa – Kraków, 297-298
14. Kotlicka G., Wagner J., 1987 - Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 arkusz Gliwice. Wyd. Geol. Warszawa, 118 s.
15. Labus K., Labus M., 2000 – Wody mineralne I lecznicze Górnego Śląska. Przyroda Górnego Śląska nr 21, 4-5
16. Musiał T., 1988 - Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200000 arkusz Częstochowa. Wyd. Geol. Warszawa, 116 s.
17. Okoń D., 2012 – Przyrodnicze I antropogeniczne uwarunkowania reżimu źródeł Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej. Praca doktorska. Archiwum Uniw. Śląskiego Wydz. Nauk o Ziemi. Sosnowiec, 335 s
18. Pacholewski A., Różkowski A., 1990 – GZWP jury górnej regionu krakowsko – wieluńskiego. Charakterystyka hydrogeologiczna. W: A. Różkowski (red.) Szczelinowo – krasowe zbiorniki wód podziemnych Monokliny Śląsko – Krakowskiej i problemy ich ochrony, 51-59.
19. Pazdro Z., 1977 – Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geol. Warszawa, 506 s.
20. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006r. (Dz. U. Nr 32 poz. 220 z 27.02.2006r.) w sprawie złóż wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych.
21. Różkowski A., 1991 – Region śląsko – krakowski. W: J. Malinowski (red.) Budowa Geologiczna Polski t. VII Hydrogeologia. Wyd. Geol. Warszawa, 157-177
22. Różkowski, Chmura red., 1996a – Mapa dynamiki zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. PIG. Warszawa (z objaśnieniami 62 s.)
23. Różkowski, Chmura red., 1996b – Mapa chemizmu i jakości zwykłych wód podziemnych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia. PIG. Warszawa (z objaśnieniami 39 s.)
24. Różkowski J., 2009 - The Upper Jurassic fissured-karst-porous quifer of the Kraków-Częstochowa Upland. [In:] K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha (Eds), Karst of the Częstochowa Upland and of the Western Sudetes: palaeoenvironments and protection. Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, No. 56, Sosnowiec-Wrocław, 161-172
25. Słownik hydrogeologiczny, 2002 – Praca zbiorowa. Wyd. PIG. Warszawa, 461 s.
26. Springer A.S., Stevens L.E., 2009 - Spheres of discharge of springs. Hydrogeol. J., 17,1, 83 – 94
27. Wojtal A.Z., 2006 - Use diatoms for monitoring springs in Southern Poland. [W:] 6th International Symposium on Use of algae for monitoring rivers. Hungary. Balatonfured, 12 – 16 Sept. 2006. Ed. by E. Acs, K. T. Kiss, J. Padisak and K. E. Szabo.

Źródła on-line

Pobór i zużycie wody

Wody mineralne z Soli