Niecka górnośląska
Niecka górnośląska rozciąga się na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, na powierzchni około 6100 km2, z czego 1600 km2 znajduje się po stronie czeskiej. Jest główną jednostką tektoniczną występującą na obszarze województwa śląskiego. Granicę niecki górnośląskiej określa zasięg utworów węglonośnych karbonu górnego, a częściowo także linie uskoków (północno-wschodnia granica przebiega wzdłuż uskoków rowu Sławkowa). Na zachodzie ograniczają ją sfałdowane utwory fliszowe karbonu dolnego (kulmu). Granica północno-wschodnia ukryta jest pod utworami permu i triasu. Granica południowa przebiega pod nasunięciem fliszu karpackiego. Granice niecki górnośląskiej wyznaczają granicę Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.
Niecka górnośląska powstała we wschodniej części basenu morawsko-śląskiego na prekambryjskiej jednostce tektonicznej zwanej blokiem górnośląskim (Kotas 1985). Geneza i ukształtowanie niecki wiążą się z orogenezą waryscyjską.
Podłoże utworów karbonu produktywnego
Podłoże niecki górnośląskiej zbudowane jest z utworów prekambru, kambru, dewonu oraz częściowo z młodszych skał karbonu (Jureczka i Kotas, 1995). Utwory najniższego prekambru reprezentowane są przez skały krystaliczne, głównie paragnejsy i łupki łyszczykowe. Kambr zbudowany jest z utworów klastycznych. Miąższość utworów kambryjskich waha się od 0 do 1100 m. Utwory dewonu w najstarszej części (dewon dolny) to utwory klastyczne. Ich miąższość waha się od 0 do 78 m. Dewon środkowy to ciemnoszare i czarne dolomity o grubości 250-290 m. Dewon górny reprezentowany jest przez wapienie organiczne i detrytyczne. Karbon dolny (środkowy i górny turnej) budują skały węglanowe będące kontynuacją sedymentacji platformowej rozpoczętej w dewonie. Maksymalna miąższość utworów węglanowych dewonu i dolnego karbonu wynosi 1170 m. Skały węglanowe (wapień węglowy) stopniowo przechodzą w klastyczne utwory pochodzenia morskiego (kulm), odpowiadające utworom fliszowym (Kotas, 1995). Miąższość całej serii fliszowej waha się od 200 m do 1500 m. Utwory te charakteryzuje praktycznie całkowity brak pokładów węgla. Powyżej tego poziomu następują znaczne zmiany litologiczne. Morskie osady przechodzą w utwory molasowe zawierające liczne pokłady węgla. Charakterystyka formacji skalnych budujących podłoże karbonu produktywnego zamieszczona jest w części opisującej budowę geologiczną województwa śląskiego.
Serie litostratygraficzne karbonu produktywnego
Formację węglonośną tworzą utwory górnego karbonu (silez), których całkowita miąższość w strefie największej subsydencji basenu wynosi około 8500 metrów. Miąższość tych utworów stopniowo maleje w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim.
Profil osadów węglonośnych karbonu rozpoczyna seria paraliczna zaliczana do namuru A (Tabela 1). Charakterystyczną cechą utworów paralicznych jest cykliczna budowa profilu, zbudowanego ze skał klastycznych i fitogenicznych występujących przemiennie z osadami o wyraźnych wpływach okresowych zalewów morskich, tworzących tzw. poziomy lub horyzonty morskie (Jureczka i Martinec 2005). Na tej podstawie w obrębie serii paralicznej wydzielono cztery ogniwa litostratygraficzne. Są to począwszy od spągu: warstwy pietrzkowickie, gruszkowskie, jaklowieckie i warstwy porębskie (Tabela 1), stanowiące grupę warstw brzeżnych (Gabzdyl i Gorol 2008). Warstwy brzeżne najpełniej rozwinięte są w zachodniej części zagłębia, w pasie od Ostrawy przez Rybnik do Gliwic. Udział skał grubookruchowych w utworach paralicznych wynosi 20-50%. Są to najczęściej piaskowce drobno- i średniookruchowe, rzadziej występują frakcje grubsze. Skały fitogeniczne tworzą około 260 warstw i stanowią 3 – 4% udziału w serii paralicznej. Wśród nich wydzielono ponad 110 pokładów węgla o miąższości rzadko przekraczającej 1,0 - 1,5 metra.
