Rzeźba wyżynna terenu
Autor: dr hab. Renata Dulias
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 1 (2014)
Termin wyżyna nie jest dokładnie sprecyzowany. Nazywa się w ten sposób jednostki regionalne wyższe od nizin i zbudowane ze skał starszego podłoża geologicznego. W odniesieniu do wyżyn polskich kryterium hipsometryczne, nie daje się w pełni zastosować, ponieważ prowadziłoby to do wielu niekonsekwencji w postaci „wyżyn” na niżu i „nizin” w obrębie wyżyn, toteż ważniejsze jest kryterium budowy geologicznej[1]. W obrębie wyżyn wyróżnia się części wypukłe, takie jak masywy, płaskowyże, działy, grzędy, progi, pagóry, oraz części wklęsłe – niecki, kotliny, rowy, padoły, obniżenia, bramy i doliny rzeczne. P. Migoń (2006), stosując kryteria hipsometryczno-morfograficzne, czyli uwzględniające zarówno wysokość bezwzględną, jak i ukształtowanie powierzchni wyróżnia wyżyny płaskie, wyżyny falisto-pagórkowate i płaskowyże. Według M. Klimaszewskiego (1994) w skład wyżyn wchodzą: 1/ płyty, 2/ obszary o rzeźbie krawędziowej, 3/ płaskowyże i płaskowzgórza, 4/ obszary pagórkowate i pogarbione oraz 5/ obszary o budowie zrębowej. Nie ustalono hipsometrycznej granicy między wyżynami a górami – rozróżnia się je na podstawie kryteriów genetycznych – góry powstały wskutek ruchów górotwórczych, a wyżyny w wyniku epejrogenicznego podniesienia obszarów zrównanych oraz obszarów o budowie płytowej i monoklinalnej. Wyżyny zajmują znaczną część województwa śląskiego – według podziału fizycznogeograficznego niemal dwie trzecie jego powierzchni, a zgodnie z podziałem geomorfologicznym - około połowy obszaru. Występują w północnej i centralnej części województwa na zróżnicowanych wysokościach - od 220 do 504 m n.p.m. (Góra Aleksandra Janowskiego), zatem nie wszędzie są to wysokości przekraczające hipsometryczną granicę między nizinami a wyżynami (300 m n.p.m.). W granicach województwa jest położona znaczna część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, która pod względem geologicznym należy do monokliny śląsko-krakowskiej (część północna) oraz zapadliska górnośląskiego (część południowa). Rzeźba tego obszaru ma charakter strukturalny, czyli nawiązuje do stylu budowy geologicznej i odzwierciedla zróżnicowanie litologiczne i odpornościowe podłoża. Generalnie można wyróżnić trzy typy rzeźby wyżynnej w granicach województwa śląskiego: krawędziową, zrębową i krasową.
Rzeźba krawędziowa
Północna część województwa śląskiego (Wyżyna Śląska Północna i Wyżyna Krakowska Północna w podziale geomorfologicznym, a Wyżyna Woźnicko-Wieluńska i Wyżyna Krakowsko-Częstochowska w regionalizacji fizycznogeograficznej), pod względem tektonicznym jest monokliną. Tworzą ją skały mezozoiczne z okresu triasu i jury. Warstwy skalne nachylone są pod kątem kilku stopni ku północnemu wschodowi, czyli do powierzchni terenu dochodzą ukośnie. Skały te różnią się odpornością na procesy erozyjno-denudacyjne, dlatego w wyniku ich selektywnego działania w skałach mało odpornych, szybciej niszczonych powstały obniżenia, a wychodnie skał odpornych utworzyły progi strukturalne – inaczej kuesty. Rzeźba tego typu, a więc składająca się z naprzemiennie występujących progów i obniżeń jest nazywana krawędziową. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują 4 progi – ich nazwy geomorfologiczne pochodzą od wieku budujących je skał i nie pokrywają się z nazwami fizycznogeograficznymi. Są to, wymieniając z południowego-zachodu na północny-wschód: Próg Środkowotriasowy (Garb Tarnogórski), Próg Górnotriasowy (Próg Woźnicki), Próg Środkowojurajski (Próg Herbski) oraz Próg Górnojurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Im dalej na północny-wschód tym progi zbudowane są z coraz młodszych skał. Skałami progotwórczymi są wapienie, dolomity i piaskowce. Najbardziej wyrazistymi kuestami są obie zewnętrzne – środkowotriasowa i górnojurajska. Wysokość tej drugiej dochodzi do 100 m. Niszczone czoła kuest cofając się nierównomiernie pozostawiły na swym przedpolu tzw. góry świadki. Formy te świadczą o dawnym zasięgu kuesty. Na przedpolu Progu Środkowotriasowego takimi ostańcami są Góra Św. Doroty i Góra Gołonoska, a na przedpolu Progu Górnojurajskiego – ostańce w Niegowonicach, Wysokiej czy Rokitnie Szlacheckim. Takim ostańcem jest też np. wzgórze Jasnogórskie w Częstochowie. Między progami, w skałach mało odpornych na niszczenie, głównie w iłach, łupkach i marglach powstawały rozległe obniżenia subsekwentne wykorzystywane przez rzeki - Małą Panew, Liswartę i Wartę. Nazwy obniżeń pochodzą od nazw wymienionych rzek. W plejstocenie w obniżeniach tych zostały złożone osady polodowcowe o znacznej miąższości[2].
Rzeźba zrębowa
Południowa część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, położona na południe od dyslokacji będzińsko-krakowskiej charakteryzuje się podłożem silnie potrzaskanym uskokami. Wzdłuż tych nieciągłości jedne części podłoża zapadały się, a inne ulegały wyniesieniu, co doprowadziło do dużego morfologicznego zróżnicowania tej części Wyżyny. Rozwinęła się tu rzeźba zrębowa, której wyróżniającymi elementami są pagóry, garby i płaskowyże zrębowe np. Pagóry Imielińskie, Garb Mikołowski, Płaskowyż Murckowski, przedzielone rowami tektonicznymi i kotlinami zapadliskowymi np. Rowem Kłodnicy czy Kotliną Mlecznej. Wzgórza zrębowe mają wysokości względne rzędu kilkudziesięciu metrów i zbudowane są ze skał karbońskich z czapą utworów triasowych. Obniżenia tektoniczne wypełnione są natomiast osadami plejstoceńskimi, a w niektórych rejonach - mioceńskimi i plejstoceńskimi.
Rzeźba krasowa
Na wyżynach zbudowanych ze skał węglanowych, głównie wapieni i dolomitów dominującą rolę w kształtowaniu rzeźby mają procesy krasowe. Szczególnie intensywnie zachodziły one w trzeciorzędzie, w warunkach wilgotnego i ciepłego klimatu. Procesy krasowe wspomagane procesami erozyjnymi i denudacyjnymi prowadziły do stopniowego obniżania powierzchni lądu i nadania mu charakterystycznych rysów. Powstała lekko falista powierzchnia zrównania, „podziurawiona” lejami i kotłami krasowymi, a ponad tę powierzchnię wystają najróżniejszych kształtów skałki wapienne z licznymi jaskiniami. Wiek spłaszczeń wierzchowinowych początkowo określano na paleogeński, obecnie częściej jest wiązany z neogeńskim okresem degradacyjnym. Do największych form należą mogoty - wielkie, skaliste wzgórza o kopiastym lub stożkowym kształcie np. wzgórza zamkowe w Ogrodzieńcu i Olsztynie, czy Góra Zborów koło Kroczyc. Polja - płaskie obniżenia wyścielone osadami rzecznymi i otoczone skałami wapiennymi, których dnem, od wywierzyska do ponoru, przepływa rzeka, na Wyżynie są rzadkie, np. zniszczone polje w Kroczycach. Do mniejszych form krasu powierzchniowego zaliczane są leje krasowe i skałki. Leje krasowe to najczęściej małe okrągłe formy wklęsłe o średnicy i głębokości kilku metrów. W północnej części Wyżyny Częstochowskiej np. w okolicach Srocka i Kusiąt, lejki krasowe są reprodukowane w czwartorzędowych osadach polodowcowych. Na Wyżynie Śląskiej (Płaskowyż Bytomski) leje krasowe są wypełnione materiałem zwietrzelinowym, dlatego mimo dużych rozmiarów (do 30 m głębokości i 100 m średnicy), są słabo zauważalne w terenie. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby wyżyny krasowej są tzw. skałki, powszechne na wierzchowinie, ale występujące też w dolinach. Przybierają one oryginalne kształty maczug, iglic, wież, baszt i murów. Powstają w wyniku współdziałania procesów wietrzenia chemicznego i fizycznego oraz procesów denudacyjnych. Skałki zbudowane są z bardzo odpornych wapieni skalistych, dlatego mają charakter twardzielców. Ich głównym budulcem były biohermy - budowle węglanowe przypominające rafy, utworzone ze szkieletów obumarłych gąbek i sinic. Skałki szczególnie licznie występują w okolicach Kroczyc, Olsztyna, Złotego Potoku, Ryczowa. Powierzchnie skałek naznaczone są drobnymi formami krasowymi typu ospy i żłobków krasowych. Poza biohermą, czyli w otwartym morzu, powstawały wapienie płytowe, zdecydowanie mniej odporne na niszczenie, o widocznym warstwowaniu i zawierające liczne skamieniałości m.in. amonity, belemnity, małże. Skały te budują łagodne, faliste wzniesienia. Wynikiem współdziałania procesów krasowych i fluwialnych (rzecznych) są doliny krasowe – ich wyróżniającą cechą są częściowo skaliste zbocza i wąskie dna. Przykładem może być dolina Wiercicy, której początek dają obfite wywierzyska krasowe w Złotym Potoku, ale po kilku kilometrach, przepływ zanika i pojawia się dopiero po kolejnych kilku kilometrach biegu doliny. Jaskinie jurajskie są liczne, ale raczej niewielkich rozmiarów. Najdłuższą jaskinią położoną w granicach województwa śląskiego, a zarazem najdłuższą na całej Wyżynie Krakowskiej jest Jaskinia Wierna w dolinie Wiercicy – ma ona 1027 m długości. Najgłębsza jaskinia to Studnisko w Sokolich Górach (75,5 m). Największe systemy jaskiniowe rozwijały się w obrębie wapieni skalistych oraz na ich kontakcie z wapieniami płytowymi. Nacieki w jaskiniach jurajskich zostały w znacznym stopniu zniszczone przez turystów i podczas eksploatacji szpatu. Przeważają formy martwe, obecnie nie powiększające się. Procesy krasowe nawiązują do dolin rzecznych, dlatego obecnie jaskinie tworzą się właśnie w poziomie den dolin, a śladem dawnego przepływu rzek w jaskiniach są suche korytarze w skałkach i ich charakterystyczne wyloty tzw. okienniki, w tym najbardziej znany - Okiennik Wielki w Skarżycach[3]. Na Wyżynie Wieluńskiej rzeźba krasowa maskowana jest grubą pokrywą osadów plejstoceńskich.
Bibliografia
- Dulias R., Hibszer A. 2004. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice.
- Dylikowa A. 1973. Geografia Polski. Krainy geograficzne. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.
- Gilewska S. 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] M. Klimaszewski (red.). Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i wyżyny. PWN, Warszawa.
- Karaś-Brzozowska C. 1960. Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Biul. Komitetu do Spraw GOP PAN, nr 37, Warszawa.
- Klimaszewski M. 1994. Geomorfologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
- Kondracki J. 1969. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. PWN, Warszawa.
- Kondracki J. 1978. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
- Migoń P. 2006. Geomorfologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
- Starkel L., Kostrzewski A., Kotarba A., Krzemień K. (red.) 2008. Współczesne przemiany rzeźby Polski. Stow. Geomorfologów Pol., IGiGP UJ, IGiPZ PAN, Kraków.
- Szaflarski J. 1955. Zarys rozwoju ukształtowania Wyżyny Śląskiej. [w:] A. Wrzosek (red.) Górny Śląsk. Prace i materiały graficzne. Wyd. Literackie, Kraków.
- Tyc A. 2001. Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zespół Parków Krajobrazowych województwa śląskiego, Dąbrowa Górnicza.
