Województwo katowickie w Polsce Ludowej

Autor:dr Adam Dziuba

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

W czerwcu 1950 r. województwo śląskie rozciągało się na obszarze 15,4 tys. km². Na jego terenie funkcjonowało 36 powiatów, spośród których 13 miało status powiatów miejskich, 61 miast i 289 gmin. .

Terytorium i podziały administracyjne województwa katowickiego

Województwo katowickie w 1950 roku

Województwo katowickie w 1975 roku

Województwo katowickie, z nową nazwą i zmniejszonym terytorium, powstało 6 lipca 1950 r. na mocy ustawy sejmu zmieniającej częściowo kształt administracyjny państwa. Utworzono wówczas m.in. województwo opolskie, do którego włączono zachodni rejon województwa śląskiego: dziewięć powiatów wraz z trzema miastami wydzielonymi. Do katowickiego włączono część województwa kieleckiego: powiat częstochowski wraz ze stanowiącym powiat miejski miastem Częstochowa . Obszarowo duży powiat częstochowski był jednocześnie poważnym ośrodkiem przemysłu hutniczego i metalowego. Związek z województwem katowickim/śląskim okazał się trwały, wyłączając lata 1975-1998.

Po reformie w województwie katowickim znalazły się 24 powiaty (wśród nich 11 miejskich): będziński miejski, będziński, bielski miejski, bielski, bytomski miejski, bytomski, chorzowski miejski, cieszyński, częstochowski miejski, częstochowski, dąbrowski, dobrodzieński, gliwicki miejski, gliwicki, katowicki miejski, katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, sosnowiecki miejski, tarnogórski, zabrzański miejski, zawierciański miejski i zawierciański. W powiatach istniało łącznie 190 gmin .W latach 1950-1975 województwo katowickie graniczyło z województwami: opolskim, łódzkim, kieleckim i krakowskim, a na południu przebiegała granica państwowa z Czechosłowacją. Z obszarem 9 tys. km² (od 1955 r. – 9,4 tys. km²) było jednym najmniejszych terytorialnie województw – mniejsze były tylko województwa miejskie: warszawskie, łódzkie oraz utworzone w 1957 r. województwa miejskie: krakowskie, poznańskie i wrocławskie.

W 1951 r. do województwa katowickiego włączono część powiatu bialskiego z województwa krakowskiego (miasto powiatowe Biała Krakowska i szereg okolicznych gmin). Biała Krakowska została wówczas połączona w jeden organizm miejski z Bielskiem, tworząc miasto Bielsko-Biała. W tym samym roku z powiatu częstochowskiego został wydzielony powiat kłobucki. W 1954 r. podzielono z kolei powiaty rybnicki i pszczyński i utworzono dwa nowe: wodzisławski (z rybnickiego) i tyski (z pszczyńskiego). Do rangi powiatów miejskich podniesione zostały wówczas: Cieszyn, Czeladź, Mysłowice, Nowy Bytom, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Szopienice i Świętochłowice. W międzyczasie, w 1953 r., zmieniono nazwę województw na stalinogrodzkie (dla upamiętnienia zmarłego w marcu t.r. Józefa Stalina).

W dniu 29 września 1954 r. nastąpiła istotna zmiana na najniższym szczeblu administracji. W miejsce gmin, ustawą z 25 września 1954 r., wprowadzono mniejsze jednostki – gromady. Obok gromad i miast powstał też szczebel pośredni – osiedla . Od tej pory województwo stalinogrodzkie (od 1956 r. ponownie katowickie) dzieliło się na 33 powiaty (w tym 20 miejskich), w których znajdowało się ogółem: 53 miasta, 14 osiedli i 365 gromad. W 1956 r. z części powiatu zawierciańskiego utworzono powiat myszkowski . W 1965 r. na terenie województwie znajdowały się 33 powiaty, spośród których 19 miało status powiatów miejskich (utraciły tę rangę Szopienice, bowiem w 1960 r. zostały włączone do Katowic), 63 miasta, 29 osiedli i 262 gromady . Do 1970 r. prawa miejskie uzyskało szereg nowych miejscowości, powstały też nowe osiedla. Zniesiono za to część najmniejszych i najsłabszych gromad. Pod koniec t.r. w województwie katowickim istniało 76 miast, 15 osiedli oraz 256 gromad. Liczba powiatów nie uległa zmianie. . Z dniem 1 stycznia 1973 r. rozpoczął się pierwszy etap ogólnej reorganizacji administracji. Na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1972 r. gromady zostały wówczas zlikwidowane i zastąpione gminami. Jako odrębne jednostki administracyjne zniesiono także osiedla. W województwie katowickim utworzono wówczas 112 gmin, przy czym dla 15 miast, nie będących siedzibami władz powiatowych, powołano wspólne władze miejskie i gminne .

W latach 1973-1975 nastąpił proces łączenia części gmin i włączania mniejszych miast i gmin do większych jednostek miejskich (w województwie katowickim sztandarowymi przykładami tej operacji były Tychy, które do momentu wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego wchłonęły większość okolicznych miejscowości). 27 maja 1975 r., w przeddzień wprowadzenia w życie nowego podziału administracyjnego kraju, zlikwidowano 22 miasta i 17 gmin. Krok ten podyktowany był zapewne obawą, czy władze wojewódzkie będą w stanie efektywnie administrować ponad setką jednostek administracyjnych stopnia podstawowego. Do Katowic włączono wówczas miasta Murcki i Kostuchna, do Będzina – Grodziec, do Bytomia – Radzionków, do Dąbrowy Górniczej – Strzemieszyce Wielkie, do Rybnika – Boguszowice i Niedobczyce, do Mysłowic – miasto Wesoła, do Sosnowca – Kazimierz Górniczy, Klimontów i Zagórze, do Tych – Bieruń Stary, Imielin i Lędziny, do Zawiercia – Porębę, Do Wodzisławia Śląskiego – Pszów, Rydułtowy, Radlin, do Piekar Śląskich – Brzeziny Śląskie, do Tarnowskich Gór – Strzybnicę i Miasteczko Śląskie. Również zniesione gminy zostały włączone do powiększonych miast lub scalone z innymi .

Zwieńczeniem kompleksu przemian była ustawa z 28 maja 1975 r. o wprowadzeniu dwustopniowego podziału administracyjnego państwa. Dzieliło się ono odtąd na 49 województw, którym bezpośrednio podlegały gminy miejskie lub wiejskie. Powiaty zostały zlikwidowane .

Z dniem 1 czerwca 1975 r. województwo katowickie otrzymało nowy kształt terytorialny. Z jego północnej części utworzono województwo częstochowskie, na rzecz którego katowickie utraciło dawne powiaty: częstochowski, lubliniecki, myszkowski i kłobucki. Na południu powstało województwo bielskie, w którym znalazły się powiaty miejskie Bielsko-Biała i Cieszyn oraz większość gmin powiatów bielskiego i cieszyńskiego (z miastami Ustroniem i Wisłą). Do katowickiego włączono natomiast teren powiatu raciborskiego wraz z powiatem miejskim Racibórz (z województwa opolskiego) oraz powiat miejski Jaworzno i część powiatów chrzanowskiego, olkuskiego i oświęcimskiego z województwa krakowskiego (z miastami: Chrzanów, Olkusz, Trzebinia-Siersza i Brzeszcze) . Racibórz i okoliczne tereny trwale połączyły się z województwem katowickim/śląskim, natomiast z ziem małopolskich po reformie z 1998 r. pozostało w województwie śląskim tylko Jaworzno.

Od 1975 r. województwo katowickie rozciągało się na obszarze 6,65 tys. km² (pod tym względem zaliczało się do średnich). W jego skład weszło 47 miast i 61 gmin. Znalazły się na jego terenie następujące miasta: Będzin, Brzeszcze, Bukowno, Bytom, Chorzów, Chrzanów, Czechowice-Dziedzice, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Jastrzębie-Zdrój, Jeleń, Katowice, Knurów, Kuźnia Raciborska, Leszczyny, Libiąż, Łaziska Górne, Łazy, Mikołów, Mysłowice, Ogrodzieniec, Olkusz, Orzesze, Piekary Śląskie, Pszczyna, Pyskowice, Racibórz, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Siewierz, Sławków, Sosnowiec, Świętochłowice, Tarnowskie Góry, Toszek, Trzebinia-Siersza, Tychy, Wodzisław Śląski, Wojkowice, Wolbrom, Zabrze, Zawiercie, Ząbkowice i Żory. Część gmin obejmowała obszary wiejskie obok miast i nosiła te same co one nazwy .

Z początkiem 1977 r. doszło do zmiany w podziale administracyjnym województwa katowickiego. Zlikwidowane zostały wówczas miasta Jeleń (włączone do Jaworzna), Sławków i Ząbkowice (włączone do Dąbrowy Górniczej) oraz Wojkowice (włączone do Będzina). Zniesiono całkowicie dziesięć gmin, wcielając ich teren do okolicznych miast lub trzech nowo utworzonych gmin, zaś kolejnych 18 scalono, w ramach 9 dotąd istniejących. Przeprowadzono też niewielkie zmiany granic niektórych gmin .

W ukształtowanym w 1977 podziale administracyjny województwa funkcjonowało 89 jednostek szczebla podstawowego: 27 miast, 30 gmin oraz 16 miast i 16 gmin posiadających wspólne władze. Bez większych korekt przetrwał on do 1982 r., kiedy reaktywowano gminy Bestwina, Miedźna i Suszec, oraz zlikwidowano wspólne władze dla miasta i gminy Żory. Odtworzono też miasta Poręba (w 1982 r.) i Sławków (w 1984 r.) . W 1986 r. do Katowic włączono niewielką część Mikołowa .

W 1990 r. w województwie katowickim znajdowały się łącznie 93 jednostki stopnia podstawowego, w tym 45 miast i 48 gmin oraz 15 miast i gmin posiadających wspólne władze .

Sztucznie wytyczone kształty miast i gmin nie przetrwały długo po upadku systemu komunistycznego w Polsce. Dążąc do zmniejszenia liczby jednostek administracyjnych często scalano obce sobie miejscowości, o odmiennych nierzadko tradycjach kulturowych i historycznych. W warunkach permanentnego kryzysu gospodarczego nie doszło też do zniwelowania różnic rozwojowych między centrami miast i obszarami peryferyjnymi. Po wyborach samorządowych z maja 1990 r., wygranych wszędzie przez ugrupowania wywodzące się z dawnej opozycji, na sile przybrały ruchy odśrodkowe, co zakończyło się wielką falą przywracania samodzielności przymusem wcielonych do większych organizmów miejscowościom. W postaci urzędów rejonowych odtworzono zaczątki powiatów. Z dniem 1 stycznia 1999 r. województwo katowickie zostało zlikwidowane w ramach ogólnej reformy administracyjnej, stając się rdzeniem nowo utworzonego województwa śląskiego .

Ludność województwa katowickiego

Tabela1. Ludność województwa katowickiego w latach 1950-1990.

Zaludnienie województwa katowickiego w latach powojennych wzrastało szybciej niż przeciętnie w Polsce, mimo że przyrost naturalny należał do najniższych w skali kraju (mniejszy był w wydzielonych województwach miejskich), a część mieszkańców emigrowała do Niemiec - korzystając z liberalizacji polityki paszportowej w latach 1954-1958 i układu z Republiką Federalną Niemiec z grudnia 1970 r.

W okresie od stycznia 1954 r. do stycznia 1959 r. do Niemiec (wschodnich i zachodnich) wyjechało ponad 60 tys. mieszkańców województwa katowickiego, zaś w dekadzie lat siedemdziesiątych XX w. opuściło je kolejnych 137 tys. Osób . Podczas spisu powszechnego przeprowadzonego pod koniec 1988 r. na terenie województwa zidentyfikowano 41 tys. niezamieszkanych mieszkań, na ogół opuszczonych przez dotychczasowych właścicieli. Pustostany znajdowały się najczęściej w Bytomiu, Zabrzu, Gliwicach, Chorzowie, co pozwala podejrzewać, że ich lokatorzy w dużej części wyjechali do Niemiec . Przyrost naturalny i migracja z terenów innych województw zapełniały jednak luki, jakie powstawały po falach masowych wyjazdów. W latach 1950-1972 ludność województwa wzrosła ogółem o 1368 tys. osób, czyli o 58 proc. (średnio w Polsce – o 37 proc.). Nowi mieszkańcy napływali głównie z sąsiednich województw: krakowskiego, kieleckiego, łódzkiego i opolskiego. Liczba osób zamieszkujących miasta wzrosła prawie trzykrotnie, podczas gdy na wsi zmniejszyła się o 34 proc. Na początku dekady lat siedemdziesiątych średnia gęstość zaludnienia wynosiła 396 osób na km²; średniej dla kraju była niemal czterokrotnie niższa. Największa koncentracja mieszkańców występowała w centralnej części województwa, gdzie znajdowało się kilkadziesiąt miast, tworzących największą w kraju aglomerację, zamieszkiwaną przez ponad 2 mln. osób. Mniejsze skupiska występowały w Rybnickim Okręgu Węglowym oraz w okolicach Bielska-Białej i Częstochowy. Wśród mieszkańców zdecydowanie dominowały grupa ludności zawodowo czynnej. W wieku produkcyjnym (20-60 ) lat znajdowało się 63,2 proc. populacji. Aż 94 proc. utrzymywało się z zajęć pozarolniczych. W gospodarce uspołecznionej w 1960 r. pracowało 1229 tys. osób, dziesięć lat później – 1617 tys. osób. Liczba zatrudnionych w przemyśle, handlu oraz transporcie i łączności, w liczbach bezwzględnych, lokowała województwo katowickie na pierwszym miejscu w kraju .

Reforma administracyjna z 1975 r. oznaczała zwiększenie poziomu urbanizacji – tak w wyniku wcielenia części gmin do miast – jak i wyłączenia z obszaru województwa słabo zurbanizowanych terenów na północy i południu oraz włączeniem uprzemysłowionej i zurbanizowanej zachodniej częścią województwa krakowskiego. Pod względem gęstości zaludnienia województwo katowickie nadal znajdowało się w krajowej czołówce, pozostając w tyle jedynie za województwami miejskimi. W 1975 r. współczynnik gęstości zaludnienia wynosił 524,6 osób na km² przy średniej dla Polski wynoszącej 109,3 osoby/km². W 1980 r. osiągnął poziom 561,5 osób na km², a dekadę później wynosił 600 osób na km² (przy średniej ogólnopolskiej 122 osoby na km²), co lokowało katowickie na trzecim miejscu w kraju po województwach łódzkim i warszawskim .

Poza obszarami miejskimi zamieszkiwało pod koniec 1975 r. niespełna 15 proc. mieszkańców. W gospodarce uspołecznionej pracowało wówczas w województwie katowickim 1544 tys. osób (44 proc), z czego 826 tys. zatrudnionych było w przemyśle (23 proc), 231 tys. w budownictwie (6,6 proc), 104 tys. w transporcie i łączności (3,0 proc), a 117 tys. w handlu (3,4 proc) .

W 1985 r. wśród 3916 tys. mieszkańców województwa katowickiego 1109 tys. znajdowało się w wieku szkolnym (27,7 proc.), 2413 tys. w produkcyjnym (61,7 proc.), a 412 tys. – poprodukcyjnym (10,5 proc.). Spośród 15856 tys. zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej 840 tys. pracowało w przemyśle, 185,3 tys. w budownictwie, 86,2 tys. w transporcie, 124,0 tys. w handlu, zaś 266 tys. znalazło zatrudnienie poza sferą produkcji materialnej. Utrzymywała się nadwyżka kobiet nad mężczyznami (o 2,7 proc), jednak była ona niższa niż średnia w Polsce .

Przyrost naturalny w województwie katowickim zawsze należał do najniższych w porównaniu z reszta Polski. W 1975 r. wynosił 7,3 promila, w 1980 r. 8,1 promila, w 1985 r. zmalał do 6,7 promila, zaś na koniec dekady spadł do poziomu 2,0 promila .

Wedle wyników ostatniego przeprowadzonego przez komunistyczne władze spisu powszechnego z 1988 r. większość mieszkańców województwa mieszkała w dwunastu wielkich miastach (powyżej 100 tys. osób). Najwięcej ludności miały Katowice (366 tys.), Sosnowiec (258,7 tys.) i Bytom (228,4 tys.). 1607 tys. osób (40,7 proc.) pracowało wyłącznie w gospodarce uspołecznionej, a 645 tys. ludzi (16,4 proc.) posiadało niezarobkowe źródła utrzymania (rentę, emeryturę, stypendium, zasiłek wychowawczy, rentę rodzinną). Zaledwie 38 tys. (niespełna procent) utrzymywało się wyłącznie z rolnictwa. 1528 tys. mieszkańców (39 proc.) nie posiadało źródła zarobku . W 1990 r., na 1631,2 tys. mieszkańców województwa wykazujących zatrudnienie, 1126,4 tys. pracowało w zakładach i instytucjach państwowych (69 proc.), zaś 504,8 tys. (31 proc.) poza nimi. W tym czasie na terenie województwa istniało 103731 niewielkich na ogół zakładów prywatnych .

Województwo katowickie przyciągało przybyszów z innych stron Polski relatywnie wyższym poziomem życia. Niebagatelną rolę odgrywały warunki lokalowe. W latach 1961-1971 zbudowano tu 276 tys. mieszkań (12 proc. w skali kraju). Największe osiedla powstały w Tychach, Katowicach, Jastrzębiu-Zdroju, Wodzisławiu Śl. i Pyskowicach. W 1972 r. na jedną izbę przypadało 1,2 mieszkańca . W końcu 1975 r. na lokatora przypadło 15,5 metra² powierzchni mieszkaniowej, zaś średnie zagęszczenie wynosiło 1,1 osoby na izbę. Pięć lat później sytuacja nieznacznie się polepszyła – na osobę przypadało wówczas 17 metrów² powierzchni, a zagęszczenie spadło do jednej osoby na pokój. W 1990 r. odpowiednie współczynniki wynosiły 18,8 metra² na osobę i 0,9 lokatora na izbę .

Dla poziomu życia mieszkańców istotne znaczenie miała infrastruktura komunalna. W województwie katowickim w 1975 r., mimo włączenia w obręb miast obszarów wiejskich, przestawiała się ona nie najgorzej w skali kraju. Z wodociągów korzystało wówczas 88,9 proc. mieszkańców ośrodków miejskich, z kanalizacji – 73,1 proc., z sieci gazowej - 50,1 proc. W ciągu pięciu kolejnych lat odsetek użytkowników bieżącej wody wzrósł do 93,3 proc., kanalizacji do 81,3 proc., a sieci gazowej do 60,3 proc. W 1990 r. dostęp do bieżącej wody miało 98,0 proc. mieszkańców miast, do kanalizacja - 83,1 proc., a do sieci ciepłowniczo-gazowej - 65,9 proc. Jednak w sześciu miastach kanalizacji nie było w ogóle, zaś sieci gazowej w dwóch (w Siewierzu i w Sławkowie); w Kuźni Raciborskiej jedynie 65 proc. mieszkańców miało dostęp do bieżącej wody. Spora część terenów wiejskich w ogóle nie miała tego rodzaju infrastruktury. Płace mieszkańców województwa katowickiego stale kształtowały się na wysokim w skali kraju poziomie (na co miały zwłaszcza wpływ wysokie zarobki w przemyśle wydobywczym). W 1980 r. przeciętna miesięczna płaca wynosiła 7324 zł, czyli 127 proc. średniej krajowej. W 1990 r. średnie zarobki mieszkańców województwa kształtowały się na poziomie 1263,2 tys. zł (hiperinflacja), czyli 122 proc. średniej krajowej .

Poziom zarobków przekładał się na dostęp do dóbr luksusowych, np. samochodów osobowych. W 1976 r., u progu samochodowego boomu, po drogach województwa jeździło 128,6 tys. prywatnych aut. W 1980 r. w województwie katowickim było już zarejestrowanych 290,4 tys. samochodów należących do prywatnych właścicieli, a dekadę później ich liczba wzrosła dwukrotnie – do 616,5 tys.

Słabo natomiast przedstawiał się za to poziom edukacji na poziomie średnim i wyższym – mieszkańcy generalnie nie wiązali lepszego wykształcenia z wyższym poziomem życia. W 1950 r. szkolnictwo wyższe w województwie katowickim ograniczało się do dwóch szkół wyższych o statusie akademickim (Śląska Akademia Lekarska w Bytomiu i Politechnika Śląska w Gliwicach) oraz siedmiu szkół wyższych zawodowych. Bazę szkolnictwa wyższego powoli rozbudowywano, ale dopiero w 1968 r. powstała na terenie województwa pierwsza uczelnia humanistyczna o statusie uniwersyteckim – Uniwersytet Śląski . Potencjał edukacyjny był zatem skromny, czego rezultatem było poważne zapóźnienie mieszkańców województwa. W 1989 r. zaledwie 6 proc. mieszkańców legitymowało się wykształceniem wyższym (32 miejsce w kraju), 25 proc. średnim (41 miejsce w kraju); 31 proc. miało wykształcenie zawodowe, 36 proc. podstawowe, a 2 proc. niepełne podstawowe .

Gospodarka województwa katowickiego

Zindustrializowane województwo katowickie stale zajmowało pierwsze miejsce na gospodarczej mapie Polski. W 1950 r., gdy rozpoczynały się wielkie inwestycje planu sześcioletniego, miejscowa produkcja przemysłowa stanowiła 36,5 proc. produkcji kraju. Bazę przemysłowa stale rozbudowywano, koncentrując się przede wszystkim na przemyśle wydobywczym. W latach 1952-1960 r. wybudowano osiem nowych kopalń węgla w GOP, zaś w latach sześćdziesiątych powstało sześć kolejnych w intensywnie rozwijanym Rybnickim Okręgu Węglowym. W dekadzie lat siedemdziesiątych w zasadzie kończono inwestycje rozpoczęte w poprzednich latach: oddano m.in. do eksploatacji kopalnie: „Śląsk” w Rudzie Śląskiej, „Pniówek” w Pawłowicach, „Ziemowit” i „Piast” w Tychach, „Zofiówka” i „Borynia” w Jastrzębiu-Zdroju (od 1979 r. budowano kopalnię „Budryk”, która ostatecznie została oddana do ruchu już po transformacji systemowej). Rozbudowano znacznie produkcję hutniczą. Powstał szereg nowych hut żelaza (np. w Częstochowie i gigantyczna Huta „Katowice” w Dąbrowie Górniczej) i cynku (w Miasteczku Śląskim). Znacznie powiększono rozmiary bazy energetycznej – powstały m.in. elektrownie: „Halemba” w Rudzie Śl. (w 1962 r.), Łagisza w Będzinie (w 1963 r.), „Rybnik” w Rybniku (w 1972 r.). Produkcję rozpoczęły fabryki samochodów w Bielsku-Białej i w Tychach .

W 1971 r. udział województwa w globalnej produkcji przemysłowej Polski wynosił 19,6 proc. Katowickie pozostawało największym ośrodkiem przemysłu wydobywczego i hutniczego. W 1970 r. wydobycie węgla kształtowało się w nim na poziomie 89 proc. produkcji kraju (92 tys. ton), produkcja stali, surówki żelaza i wyrobów wwalcowanych wynosiła 42-46 proc. produkcji krajowej, cynku – 78 proc. Województwo było również potentatem w dziedzinie wytwarzania nawozów azotowych (głównie dzięki zakładom w Chorzowie) – dostarczało 61 proc. produkcji kraju .

Reforma administracyjna z 1975 r. wzmocniła wybitnie przemysłowy charakter województwa katowickiego. W 1976 r. wartość produkcji kształtowała się na poziomie ok. 16 proc. ogólnokrajowej, jednak w kluczowych działach była znacznie wyższa. Katowickie wytwarzało: 100 proc cynku i ołowiu (spory udział w produkcji cynku i ołowiu miały tereny Olkusza, gdzie oddano do użytku największą wówczas w kopalnie rud cynku „Pomorzany”), niemal 98 proc. węgla kamiennego, 37 proc. stali surowej i 27, 5 proc. energii elektrycznej . W 1989 r. w województwie katowickim znajdowało się 65 kopalń węgla kamiennego, 13 elektrowni i 19 hut żelaza. Działało tu ponadto 255 przedsiębiorstw budowlanych, 82 rolnicze i prawie 35 tys. niewielkich zakładów rzemieślniczych. Katowickie wytwarzało wówczas 25 proc. dochodu narodowego .

W 1990 r. województwo dostarczało 97,6 proc. wydobywanego w Polsce węgla, 39,6 proc. produkowanego w Polsce koksu, 100 proc. cynku i ołowiu (dane z 1989 r.), 56,6 proc. stali i 53,2 proc. wyrobów walcowanych, 48,7 proc. samochodów osobowych oraz 23,3 proc. energii elektrycznej .

W parze z przemysłem szła najbardziej rozbudowana w Polsce infrastruktura transportowa. W 1972 r. na 100 km² powierzchni przypadało przeciętnie 18,4 km linii kolejowych, co przekraczało dwukrotnie średnią dla kraju. Na województwo katowickie przypadała wówczas połowa wysyłanych w Polsce ładunków towarowych .

W 1975 r. w województwie katowickim znajdowało się 55,4 km dróg o nawierzchni twardej na 100 km² oraz 23,1 km eksploatowanych linii kolejowych na 100 km². Pięć lat później gęstość sieci drogowej wzrosła do 57,6 km/100 km², a kolejowej do 24,1km/100 km². W okresie dekady zapaści gospodarczej nastąpił upadek transportu kolejowego – w 1990 r. wykorzystywano 21,6 km/100 km² linii kolejowych. Rozbudowana została za to znacznie sieć dróg o utwardzonej nawierzchni – do 166 km/100 km²

Nadmierna industrializacja oznaczała najwyższy w kraju poziom emisji szkodliwych dla środowiska substancji. W 1975 r. na terenie województwa funkcjonowały 193 zakłady uznane za szczególnie uciążliwe dla środowiska (spośród 871 w Polsce). Do atmosfery przedostawało się 612 tysięcy ton pyłów (w tym 63 tys. ton pyłów metalurgicznych) i 796 tys. ton gazów. Ilości te przekraczały wielokrotnie szkodliwe emisje w innych województwach. W 1985 r. emisja gazów i pyłów kształtowała się na poziomie 300 ton na km² i była kilkakrotnie wyższa niż na pozostałym obszarze kraju (w województwie krakowskim wynosiła 215 ,7 ton na km², w pozostałych była mniejsza niż 100 ton na km²) .

Doprowadziło to do stanu faktycznej klęski ekologicznej. W latach 1989-1990 na terenie województwa znajdowało się 240 zakładów uznanych za uciążliwe dla środowiska. Do atmosfery trafiało rocznie 303,5 tys. ton pyłów (19,5 proc w skali kraju), 1309,2 tys. ton gazów ( 24,4 proc. w Polsce), a 25 proc. ścieków odprowadzano bezpośrednio do wód gruntowych. Na 65 proc. długości rzek zanikło życie biologiczne. W województwie katowickim ulokowano prawie 40 proc. terenów przeznaczonych na odpady poprodukcyjne. Ten ogromny śmietnik, szacowany na 1,5-1,7 mld. ton powiększał się z roku na rok, pochłaniając rocznie ok. 300 ha na nowe hałdy i zwałowiska .

Władze partyjne i administracyjne województwa katowickiego

W latach 1947-1948 komuniści zmonopolizowali władzę w Polsce, a powstała w grudniu 1948 r. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza dokończyła implementację radzieckiego modelu ustrojowego. Kompleksowe zmiany służyły ustanowieniu w Polsce totalitarnego systemu politycznego, funkcjonującego w latach 1949–1953 . Po politycznej „odwilży” z lat 1954-1956 system polityczny stał się mniej represyjny, jednak PZPR utrzymała monopol władzy. Jego fundamentem była nomenklatura – zasada nominacji i kontrolowania przez odpowiednie instancje partyjne obsady wyższych stanowisk w administracji i gospodarce .

Obowiązująca w Polsce w latach 1948-1989 zasada podporządkowania wszystkich dziedzin życia partii komunistycznej przez prawie trzydzieści lat wyprowadzona była z przesłanek ideologicznych, bez umocowania w systemie prawnym. Dopiero w lutym 1976 r. doczekała się unormowania poprzez konstytucyjne zapisy o socjalistycznym charakterze państwa i przewodniej roli PZPR .

Katowicka organizacja partyjna uzyskała szczególną pozycję w ramach PZPR. Niezmiennie była najliczniejsza w porównaniu ze strukturami w innych województwach. W 1950 r. liczyła ponad 180 tys. członków. Poważnie zmniejszyła się w czasach polityczne „odwilży” – w 1959 r. w komitetach podlegających Komitetowi Wojewódzkiemu PZPR w Katowicach zrzeszonych było ponad 120 tys. członków i kandydatów. Do 1964 r. szeregi PZPR urosły niemal dwukrotnie – do 225 tys. członków i kandydatów. W 1976 r., po zmianie granic administracyjnych województwa, KW PZPR w Katowicach podlegało niemal 297 tys. członków i kandydatów. W 1981 r., w szczytowym momencie rozwoju, katowicka organizacja partyjna zrzeszała prawie 328 tys. członków. W 1989 r., u kresu istnienia PZPR, w jej szeregach było ponad 238 tys. członków i kandydatów .

Kolejnym wyróżnikiem katowickiej organizacji partyjnej był zasięg nomenklatury. W jej obrębie znalazła się większość wyższych stanowisk w administracji państwowej, w jednostkach gospodarczych i organizacjach społecznych. Nie są wprawdzie znane dane ogólne, dotyczące całego województwa, lecz fragmentaryczne informacje wskazują na jej powszechność zjawiska. W niewielkim i słabo uprzemysłowionym powiecie pszczyńskim w nomenklaturze miejscowego Komitetu Miejskiego i Gminnego PZPR w 1977 r. znajdowało się ok. 150 stanowisk (12 kluczowych pozostawało w gestii KW). W daleko większych i zindustrializowanych Tychach, w połowie lat osiemdziesiątych, do nomenklatury władz wojewódzkich partii należało ok. 40 funkcji, zaś miejscowemu Komitetowi Miejskiemu PZPR podlegało ich nie mniej niż 320 .

Wysoką rangę wojewódzkiej organizacji PZPR podkreślał szczególny status jej I sekretarzy we władzach centralnych partii. Edward Gierek, Zdzisław Grudzień, Andrzej Żabiński i Zbigniew Messner, będąc I sekretarzami KW, pełnili jednocześnie funkcję członków Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR, czyli wąskiego gremium najwyższych władz partii. Bogumił Ferensztajn i Manfred Gorywoda uzyskali rangę zastępców członka Biura politycznego.

Pierwsi sekretarze KW PZPR w Katowicach

• Ryszard Strzelecki XII 1948 – II 1950
• Józef Olszewski II 1950 – III 1957
• Edward Gierek III 1957 – XII 1970
• Zdzisław Grudzień XII 1970 – IX 1980
• Andrzej Żabiński IX 1980 – I 1982
• Zbigniew Messner I 1982 – XI 1983
• Bogumił Ferensztajn XI 1983 – XI 1987
• Manfred Gorywoda XI 1987 – XII 1989

Daleko mniejszą rolę kierowaniu województwem odgrywały władze administracyjne. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 r., oparto ją na wzorcach radzieckich. Zlikwidowany został wówczas cały pion administracji terenowej, a jego funkcje powierzono radom narodowym, jako lokalnym organom władzy państwowej i jednocześnie quasi-samorządom . Od 1954 r. co trzy lata, a od 1961 r. regularnie co cztery lata władze urządzały spektakl wyboru członków rad wszystkich szczebli. Nie stosowano oczywiście procedur demokratycznych – głosować można było na jedną tylko listę kandydatów, przygotowaną przez Front Narodowy (od 1956 r. Front Jedności Narodu, od 1983 r. Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego). Wybory sprowadzało się do plebiscytu, w którym najważniejsza byłą frekwencja.

Bieżącym zarządzaniem podległą jednostką terytorialną zajmowały się prezydia rad narodowych z przewodniczym na czele. Obowiązywała zasada ścisłej hierarchii i podporządkowania rad niższego szczebla radom wyższego rzędu, którym przysługiwały uprawnienia kontrolne i władcze. Kształtowanie składu i działalności oraz kontrola rad odbywały się przede wszystkim kanałami partyjnymi.

Gdy w 1973 r. przywrócono gminy, rady narodowe zostały pozbawione uprawnień administracyjnych. Funkcja przewodniczącego została złączona ze stanowiskiem sekretarza lokalnej instancji partyjnej. Rady skupiły się na odtąd na kontrolowaniu administracji kierowanej przez wojewodów, prezydentów miast i naczelników gmin.

Przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach

• Bolesław Jaszczuk 24 V 1950 – 28 V 1952
• Józef Koszutski 28 IV 1952-27 II 1954
• Ryszard Nieszporek 15 XII 1954-17 IV 1964
• Jerzy Ziętek 17 IV 1964-09 XII 1973

Wojewodowie katowiccy (do 1990 r.)

• Jerzy Ziętek 12 XII 1973-31 V 1975
• Stanisław Kiermaszek 11 VI 1975 – 14 IV 1978]
• Zdzisław Legomski 15 VI 1978 – 23 XII 1980
• Henryk Lichoś 24 XII 1980 – 15 XII 1981
• Roman Paszkowski 16 XII 1981 – 18 V 1985
• Tadeusz Wnuk 18 V 1985 – 28 V 1990

Życie polityczne w województwie katowickim

Życie polityczne województwa katowickiego pod rządami PZPR miało fasadowy charakter. Obracało się wokół obchodów rocznic, lokalnych wydarzeń i prób wniknięcia władz do miejscowego życia społecznego. Jego przejawami były m.in. masówki, wiece, zobowiązania i czyny społeczne czy produkcyjne oraz okresowo przeprowadzane wybory do sejmu i rad narodowych. Cechował je blichtr, nowomowa i wszechwładna propaganda, realizowana za pomocą środków masowego przekazu, w tym lokalnej prasy (w województwie katowickim wydawano dzienniki „Trybuna Robotnicza” – organ KW PZPR, „Dziennik Zachodni”, „Wieczór” i „Sport” oraz szereg lokalnych tygodników). Partia utrzymywała pozory pluralizmu politycznego, animując działania sprzymierzonych z nią partii (Stronnictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego) a także licznych organizacji społecznych.

Okresowo dochodziło do zaburzeń narzuconego przez władze porządku. Jesienią 1956 r. w całym województwie katowickim, na fali politycznej odwilży” odbywały się liczne wiece i masówki, podczas których manifestowano poparcie dla politycznych zmian. Nie doszło jednak do strajków, których PZPR szczególnie się obawiała. W marcu 1968 r. w Gliwicach i Katowicach protestowała młodzież (głownie studencka), lecz brutalne stłumienie protestów i skuteczne działania propagandowe zapobiegły eskalacji konfliktu. W 1970 r., podczas buntu robotników Wybrzeża, w województwie katowickim panował spokój, dzięki wcześniej podjętym przez aparat bezpieczeństwa działaniom profilaktycznym, jak też za sprawą lepszej w województwie katowickim stopy życiowej mieszkańców. Również w 1976 r. udało się PZPR i aparatowi bezpieczeństwa zapobiec niepokojom – co więcej Grudzień zdołał zorganizować masowe wiece poparcia dla Gierka i polityki prowadzonej przez ekipę rządzącą .

Początki zorganizowanej opozycji w województwie katowickim wyznacza powstanie w lutym 1977 r. Wolnych Związków Zawodowych założonych przez Kazimierza Świtonia, Romana Kściuczka i Władysława Suleckiego. Nie udało im się jednak dotrzeć do szerszych grup społeczeństwa – zwłaszcza inteligencji i studentów. Dopiero w sierpniu i wrześniu 1980 r., robotnicy województwa katowickiego masowo poparli strajkami kolegów z Wybrzeża. Powstały wówczas Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Latem 1981 r. jego szeregi były w skali kraju najliczniejsze – zrzeszał wówczas 1129 tys. członków w 1325 komisjach zakładowych .

Bibliografia

1. K. Dąbek, PZPR – retrospektywny portret własny, Warszawa 2006.
2. Dziennik Ustaw nr 28 z 1950 roku.
3. Dziennik Ustaw nr 16 z 1975 roku.
4. Dziennik Ustaw nr 17 z 1975 roku.
5. Dziennik Ustaw nr 3 z 1977 roku.
6. „Dziennik Zachodni” nr 24 z 28-29 I 1989 rok.
7. A.Dziurok, A. Dziuba, Die Aufdeckung und Bekämpfung des „revisionistischen Elements” in der Woiwodschaft Kattowitz in den fünfziger und sechsiger Jahren, „Jahrbüher für Geschichte Osteuropas”, j. 2003.
8. Elity polityczne w Polsce, red. K. Pałecki, Toruń 2007 (reprint wydania z 1992 r.).
9. Katowice. Rozwój województwa w Polsce Ludowej, red. H. Rechowicz, Warszawa 1970.
10. Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz, Katowice 2012.
11. Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.
12. „Mądrość zbudowała sobie dom...”. Uniwersytet Śląski 1968–2008. Dzieje, dokumentacja, źródła, red. A. Barciak, Katowice 2008.
13. Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. K. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008.
14. „Monitor Polski” nr 18 z 1986 roku.
15. Polska. Zarys Encyklopedyczny, red., oprac. S. Puchała, H. Bonecki, W. Kryszewski i in., Warszawa 1974.
16. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004.
17. L. Rosikoń, Podział terytorialny województwa katowickiego w latach 1968-1984 [w:] Studia i materiały z dziejów Śląska, t. 17, Katowice 198
18. Rocznik Statystyczny 1956.
19. Rocznik statystyczny województw 1981.
20. Rocznik statystyczny województw 1991.
21. Rocznik Statystyczny 1950, Warszawa 1951.
22. Rocznik statystyczny 1966, red. E. Krzeczkowska, B. Askanas, A. Junak i in., Warszawa 1966
23. Rocznik statystyczny 1971, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1971
24. Rocznik statystyczny województw 1976, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1976.
25. Rocznik statystyczny województw 1981, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, T. Kania i in., Warszawa 1981.
26. Rocznik statystyczny województw 1991, red. B. Wyżnikiewicz, K. Lutostański, M. Bulak i in., Warszawa 1991.
27. Rocznik statystyczny 1986, red. W. Sadowski, L. Gradowski, K. Adamowicz-Kubas i in., Warszawa 1986.
28. Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1991, red. E. Czerski, D. Kurek, K. Czop i in., Katowice 1991.
29. Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1991.
30. Rocznik statystyczny województwa katowickiego 1977, red. J. Żyżniewski, J. Kowalska, K. Polok, Katowice 1977.
31. C. Sputek, Rozwój organizacyjny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w województwie katowickim w latach 1948-1956.
32. Studia i materiały z dziejów Polski Ludowej, t. 12.
33. Studia i materiały z dziejów województwa katowickiego w Polsce Ludowej, t V, red. H. Rechowicz, Katowice 1970.
34. M. S. Szczepański, Opel z górniczym pióropuszem. Województwo śląskie i katowickie w procesach przemian, Katowice 2002.
35. Tychy. Monografia historyczna, red. R. Kaczmarek, Tychy 2012.
36. Upadek systemu komunistycznego na Górnym Śląsku. Wokół przemian 1989 roku w województwach katowickim i opolskim, red. A. Dziuba, S. Rosenbaum, Katowice 2010.
37. Ustrój polityczny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, red. T. Fuks, A. Łopatka, Warszawa 1986.
38. C. Sputek-Wróblewska, Rozwój organizacyjny PZPR w województwie katowickim w latach 1954-1959.