Województwo krakowskie w Polsce Ludowej

Województwo krakowskie, utworzone 6 lipca 1950 r. na mocy ustawy sejmu z 28 czerwca zmieniającej częściowo kształt administracyjny państwa, miało powierzchnię 15929 km² Składało się z szesnastu powiatów (w tym dwóch miejskich): bialskiego (miejskiego), bialskiego, bocheńskiego, brzeskiego, chrzanowskiego, dąbrowskiego, krakowskiego (miejskiego), krakowskiego, limanowskiego, miechowskiego, myślenickiego, nowosądeckiego, olkuskiego, tarnowskiego, wadowickiego i żywieckiego. Graniczyło z kieleckim, katowickim, rzeszowskim, zaś na południu z Czechosłowacją.

Terytorium i podziały administracyjne województwa krakowskiego/miejskiego krakowskiego

Tabela 1. Podział administracyjny województwa krakowskiego w 1973 roku.

W 1951 r. z województwa krakowskiego wyłączono część powiatu bialskiego z województwa krakowskiego (wraz z Białą Krakowską). Biała Krakowska została wówczas połączona w jeden organizm miejski z Bielskiem, tworząc miasto Bielsko-Biała. W tym samym roku rozszerzony został obszar miasta Krakowa do którego włączono tereny Nowej Huty. W 1955 r. województwo składało się z 20 powiatów (w tym 4 miejskich). Znajdowały się w nim 44 miasta, dwa osiedla oraz 696 gromad. W 1957 r. nastąpiła istotna reorganizacja kształtu województwa. Kraków został wydzielony jako samodzielne województwo miejskie, pozostając jednak ośrodkiem administracyjnym dla województwa krakowskiego. Pod względem administracyjnym Kraków podzielono na cztery dzielnice: Śródmieście, Krowodrza, Nową Hutę i Podgórze. W 1973 r. Kraków poszerzono z kolei o tereny leżące dotąd na południe i zachód od miasta. Rozciągało się odtąd na obszarze 230 km².

W swym nowym kształcie województwo krakowskie istniało do 1975 r. Zajmowało obszar 15,3 tys. km² (niespełna 5 proc. terytorium Polski). W 1960 r. składało się z 21 powiatów (w tym 4 miejskich). Znajdowało się w nim 46 miast, 8 osiedli i 380 gromad. W 1970 r. przy niezmienionej liczbie powiatów, było w nim 49 miast, 3 osiedla i 344 gromady.

W 1973 r. został przywrócony podział na gminy. Przez najbliższe dwa lata w województwie krakowskim, przy niezmienionej liczbie powiatów, znajdowało sie łącznie 50 miast i 188 gmin.

W czerwcu 1975 r. w wyniku generalnej reformy administracyjnej, wyznaczającej nowy kształt podziału administracyjnego kraju i znoszącej podział województw na powiaty, utworzone zostało województwo miejskie krakowskie, obejmujące 3254 km², czyli ok. 1 proc powierzchni kraju. Było ono jednym z najmniejszych w kraju pod względem obszaru (zajmowało przedostatnie miejsce). Zamieszkiwało je 1139 tys. osób, czyli 3,3 proc. ludności Polski.

W województwie miejskim krakowskim znalazły się: miasto wydzielone Kraków, cały powiat krakowski, większość powiatów myślenickiego i proszowickiego oraz mniejsze części powiatów chrzanowskiego (bez Chrzanowa), olkuskiego (bez Olkusza), bocheńskiego (także bez stolicy powiatu) oraz miechowskiego (bez Miechowa). Znajdowało się na jego terenie dziesięć miast: podzielony na cztery dzielnice Kraków, Dobczyce, Krzeszowice, Myślenice, Niepołomice, Proszowice, Skawina, Słomniki, Sułkowice, Wieliczka oraz 47 gmin.

Większość dotychczasowych terenów została włączona do okolicznych województw. Do województwa katowickiego trafiły zachodnie, uprzemysłowione tereny (z Jaworznem-Trzebinią-Sierszą, Olkuszem i Brzeszczami). Były to: powiat miejski Jaworzno, większość powiatów chrzanowskiego i olkuskiego oraz mniejsza część oświęcimskiego. Województwu bielskiemu przekazano: całe powiaty żywiecki i wadowicki, większą część powiatów oświęcimskiego (z Oświęcimiem) i suskiego oraz mniejszą część powiatu chrzanowskiego. W województwie nowosądeckim znalazły się w całości tereny dotychczasowych powiatów: nowosądeckiego (wraz z powiatem miejskim Nowy Sącz), nowotarskiego i limanowskiego oraz powiat miejski Zakopane, a także cześć powiatów suskiego i myślenickiego. Na rzecz nowo powstałego województwa tarnowskiego krakowskie dokonało cesji Tarnowa i powiatu tarnowskiego, powiatów brzeskiego, dąbrowskiego oraz większej części bocheńskiego. Do województwa kieleckiego trafiła większa część powiatu miechowskiego oraz jedna gmina proszowickiego. Należy zaznaczyć, że województwo w zmienionych granicach istniało do 1998 r. Ubytki terytorialne okazały się zatem na ogół nietrwałe. Od 1999 r. w województwie śląskim znalazło się Jaworzno oraz tereny powiatu żywieckiego (wraz ze zniesionym województwem bielskim).

Mimo że powstałe w 1975 r. województwo miejskie krakowskie składało się z mniejszej liczby podstawowych jednostek administracyjnych, przez co kłopoty z zarządzaniem na pewno miały o wiele mniejszą skalę niż np. w katowickim, w nim także doszło do koncentracji miejscowości. W 1976 r. jedenaście gmin scalono w ramach czterech dawnych i jednej nowej. Ponadto zniesiono cztery gminy, a ich tereny rozparcelowano pomiędzy okoliczne jednostki administracyjne.

W 1980 r. na obszarze województwa miejskiego krakowskiego funkcjonowało dziesięć miast (podobnie jak w 1975 r.), a liczba gmin, po akcji ich koncentracji, zmniejszyła się do 38. Do 1990 liczba gmin nie uległa zmianie, choć w 1986 r. prawa miejskie uzyskała Skała. W tym czasie powiększono też obszar samego Krakowa o tereny wyłączone z dwóch sąsiadujących jednostek administracyjnych.

Ludność województwa krakowskiego i miejskiego krakowskiego

Tabela 2. Ludność województwa krakowskiego w latach 1950-1990.

W 1946 r. województwo zamieszkiwało 1834 tys. osób, w tym 280 tys. w miastach. Do 1950 stale następował jej odpływ, przeważnie w kierunku zachodnim, a po 1950 r. przybrały na sile migracje ze wsi do miast – do Krakowa, ale także do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Mimo migracji postępował dynamiczny wzrost ludności województwa i samego Krakowa, co wiązało się z imigracją z okolicznych terenów wiejskich i z mniejszych miasteczek. Miasto zamieszkiwało w 1950 r. – 346 tys. osób; w 1955 r. – 428 tys.; w 1960 r. – 481 tys.; w 1965 r. – 520 tys.; w 1970 – 589 tys. Liczba mieszkańców miasta wzrosła zatem w ciągu dwudziestu lat o 70 proc. Na początku dekady lat siedemdziesiątych Kraków plasował się pod względem liczby mieszkańców na trzecim miejscu - po Warszawie i Łodzi.

Ludność województwa krakowskiego w analogicznym okresie (bez samego Krakowa) wzrosła zaledwie o 22 proc., co oznacza, że proces jej przenoszenia się do miasta wojewódzkiego cechował się dużą intensywnością (uśrednione dane dla województwa wraz z Krakowem wskazują, że liczba ludność na tym terenie wzrosła w latach 1950-1970 o 30 proc). W wyniku reformy administracyjnej z 1975 r. w granicach województwa miejskiego krakowskiego znalazła się mniej niż połowa jego dotychczasowych mieszkańców. Od tej pory wzrost liczby ludności był już niewielki – w latach 1975-1990 wyniósł 10 proc.

Gęstość zaludnienia w województwie krakowskim (bez Krakowa) w 1972 r. wynosiła 144 mieszkańców na km², czyli nieznacznie przekraczała średnią w Polsce. Największa była w uprzemysłowionych powiatach zachodniej części województwa: oświęcimskim, chrzanowskim, krakowskim i wadowickim oraz w miastach wydzielonych.