Województwo katowickie w Polsce Ludowej

Terytorium i podziały administracyjne województwa katowickiego

W czerwcu 1950 r. województwo śląskie rozciągało się na obszarze 15,4 tys. km². Na jego terenie funkcjonowało 36 powiatów, spośród których 13 miało status powiatów miejskich, 61 miast i 289 gmin. .

Województwo katowickie, z nową nazwą i zmniejszonym terytorium, powstało 6 lipca 1950 r. na mocy ustawy sejmu zmieniającej częściowo kształt administracyjny państwa. Utworzono wówczas m.in. województwo opolskie, do którego włączono zachodni rejon województwa śląskiego: dziewięć powiatów wraz z trzema miastami wydzielonymi. Do katowickiego włączono część województwa kieleckiego: powiat częstochowski wraz ze stanowiącym powiat miejski miastem Częstochowa . Obszarowo duży powiat częstochowski był jednocześnie poważnym ośrodkiem przemysłu hutniczego i metalowego. Związek z województwem katowickim/śląskim okazał się trwały, wyłączając lata 1975-1998.

Po reformie w województwie katowickim znalazły się 24 powiaty (wśród nich 11 miejskich): będziński miejski, będziński, bielski miejski, bielski, bytomski miejski, bytomski, chorzowski miejski, cieszyński, częstochowski miejski, częstochowski, dąbrowski, dobrodzieński, gliwicki miejski, gliwicki, katowicki miejski, katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, sosnowiecki miejski, tarnogórski, zabrzański miejski, zawierciański miejski i zawierciański. W powiatach istniało łącznie 190 gmin .W latach 1950-1975 województwo katowickie graniczyło z województwami: opolskim, łódzkim, kieleckim i krakowskim, a na południu przebiegała granica państwowa z Czechosłowacją. Z obszarem 9 tys. km² (od 1955 r. – 9,4 tys. km²) było jednym najmniejszych terytorialnie województw – mniejsze były tylko województwa miejskie: warszawskie, łódzkie oraz utworzone w 1957 r. województwa miejskie: krakowskie, poznańskie i wrocławskie.

W 1951 r. do województwa katowickiego włączono część powiatu bialskiego z województwa krakowskiego (miasto powiatowe Biała Krakowska i szereg okolicznych gmin). Biała Krakowska została wówczas połączona w jeden organizm miejski z Bielskiem, tworząc miasto Bielsko-Biała. W tym samym roku z powiatu częstochowskiego został wydzielony powiat kłobucki. W 1954 r. podzielono z kolei powiaty rybnicki i pszczyński i utworzono dwa nowe: wodzisławski (z rybnickiego) i tyski (z pszczyńskiego). Do rangi powiatów miejskich podniesione zostały wówczas: Cieszyn, Czeladź, Mysłowice, Nowy Bytom, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Szopienice i Świętochłowice. W międzyczasie, w 1953 r., zmieniono nazwę województw na stalinogrodzkie (dla upamiętnienia zmarłego w marcu t.r. Józefa Stalina).

W dniu 29 września 1954 r. nastąpiła istotna zmiana na najniższym szczeblu administracji. W miejsce gmin, ustawą z 25 września 1954 r., wprowadzono mniejsze jednostki – gromady. Obok gromad i miast powstał też szczebel pośredni – osiedla . Od tej pory województwo stalinogrodzkie (od 1956 r. ponownie katowickie) dzieliło się na 33 powiaty (w tym 20 miejskich), w których znajdowało się ogółem: 53 miasta, 14 osiedli i 365 gromad. W 1956 r. z części powiatu zawierciańskiego utworzono powiat myszkowski . W 1965 r. na terenie województwie znajdowały się 33 powiaty, spośród których 19 miało status powiatów miejskich (utraciły tę rangę Szopienice, bowiem w 1960 r. zostały włączone do Katowic), 63 miasta, 29 osiedli i 262 gromady . Do 1970 r. prawa miejskie uzyskało szereg nowych miejscowości, powstały też nowe osiedla. Zniesiono za to część najmniejszych i najsłabszych gromad. Pod koniec t.r. w województwie katowickim istniało 76 miast, 15 osiedli oraz 256 gromad. Liczba powiatów nie uległa zmianie. . Z dniem 1 stycznia 1973 r. rozpoczął się pierwszy etap ogólnej reorganizacji administracji. Na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1972 r. gromady zostały wówczas zlikwidowane i zastąpione gminami. Jako odrębne jednostki administracyjne zniesiono także osiedla. W województwie katowickim utworzono wówczas 112 gmin, przy czym dla 15 miast, nie będących siedzibami władz powiatowych, powołano wspólne władze miejskie i gminne .

W latach 1973-1975 nastąpił proces łączenia części gmin i włączania mniejszych miast i gmin do większych jednostek miejskich (w województwie katowickim sztandarowymi przykładami tej operacji były Tychy, które do momentu wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego wchłonęły większość okolicznych miejscowości). 27 maja 1975 r., w przeddzień wprowadzenia w życie nowego podziału administracyjnego kraju, zlikwidowano 22 miasta i 17 gmin. Krok ten podyktowany był zapewne obawą, czy władze wojewódzkie będą w stanie efektywnie administrować ponad setką jednostek administracyjnych stopnia podstawowego. Do Katowic włączono wówczas miasta Murcki i Kostuchna, do Będzina – Grodziec, do Bytomia – Radzionków, do Dąbrowy Górniczej – Strzemieszyce Wielkie, do Rybnika – Boguszowice i Niedobczyce, do Mysłowic – miasto Wesoła, do Sosnowca – Kazimierz Górniczy, Klimontów i Zagórze, do Tych – Bieruń Stary, Imielin i Lędziny, do Zawiercia – Porębę, Do Wodzisławia Śląskiego – Pszów, Rydułtowy, Radlin, do Piekar Śląskich – Brzeziny Śląskie, do Tarnowskich Gór – Strzybnicę i Miasteczko Śląskie. Również zniesione gminy zostały włączone do powiększonych miast lub scalone z innymi .

Zwieńczeniem kompleksu przemian była ustawa z 28 maja 1975 r. o wprowadzeniu dwustopniowego podziału administracyjnego państwa. Dzieliło się ono odtąd na 49 województw, którym bezpośrednio podlegały gminy miejskie lub wiejskie. Powiaty zostały zlikwidowane .

Z dniem 1 czerwca 1975 r. województwo katowickie otrzymało nowy kształt terytorialny. Z jego północnej części utworzono województwo częstochowskie, na rzecz którego katowickie utraciło dawne powiaty: częstochowski, lubliniecki, myszkowski i kłobucki. Na południu powstało województwo bielskie, w którym znalazły się powiaty miejskie Bielsko-Biała i Cieszyn oraz większość gmin powiatów bielskiego i cieszyńskiego (z miastami Ustroniem i Wisłą). Do katowickiego włączono natomiast teren powiatu raciborskiego wraz z powiatem miejskim Racibórz (z województwa opolskiego) oraz powiat miejski Jaworzno i część powiatów chrzanowskiego, olkuskiego i oświęcimskiego z województwa krakowskiego (z miastami: Chrzanów, Olkusz, Trzebinia-Siersza i Brzeszcze) . Racibórz i okoliczne tereny trwale połączyły się z województwem katowickim/śląskim, natomiast z ziem małopolskich po reformie z 1998 r. pozostało w województwie śląskim tylko Jaworzno.

Od 1975 r. województwo katowickie rozciągało się na obszarze 6,65 tys. km² (pod tym względem zaliczało się do średnich). W jego skład weszło 47 miast i 61 gmin. Znalazły się na jego terenie następujące miasta: Będzin, Brzeszcze, Bukowno, Bytom, Chorzów, Chrzanów, Czechowice-Dziedzice, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Jastrzębie-Zdrój, Jeleń, Katowice, Knurów, Kuźnia Raciborska, Leszczyny, Libiąż, Łaziska Górne, Łazy, Mikołów, Mysłowice, Ogrodzieniec, Olkusz, Orzesze, Piekary Śląskie, Pszczyna, Pyskowice, Racibórz, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Siewierz, Sławków, Sosnowiec, Świętochłowice, Tarnowskie Góry, Toszek, Trzebinia-Siersza, Tychy, Wodzisław Śląski, Wojkowice, Wolbrom, Zabrze, Zawiercie, Ząbkowice i Żory. Część gmin obejmowała obszary wiejskie obok miast i nosiła te same co one nazwy .

Z początkiem 1977 r. doszło do zmiany w podziale administracyjnym województwa katowickiego. Zlikwidowane zostały wówczas miasta Jeleń (włączone do Jaworzna), Sławków i Ząbkowice (włączone do Dąbrowy Górniczej) oraz Wojkowice (włączone do Będzina). Zniesiono całkowicie dziesięć gmin, wcielając ich teren do okolicznych miast lub trzech nowo utworzonych gmin, zaś kolejnych 18 scalono, w ramach 9 dotąd istniejących. Przeprowadzono też niewielkie zmiany granic niektórych gmin .

W ukształtowanym w 1977 podziale administracyjny województwa funkcjonowało 89 jednostek szczebla podstawowego: 27 miast, 30 gmin oraz 16 miast i 16 gmin posiadających wspólne władze. Bez większych korekt przetrwał on do 1982 r., kiedy reaktywowano gminy Bestwina, Miedźna i Suszec, oraz zlikwidowano wspólne władze dla miasta i gminy Żory. Odtworzono też miasta Poręba (w 1982 r.) i Sławków (w 1984 r.) . W 1986 r. do Katowic włączono niewielką część Mikołowa .

W 1990 r. w województwie katowickim znajdowały się łącznie 93 jednostki stopnia podstawowego, w tym 45 miast i 48 gmin oraz 15 miast i gmin posiadających wspólne władze .

Sztucznie wytyczone kształty miast i gmin nie przetrwały długo po upadku systemu komunistycznego w Polsce. Dążąc do zmniejszenia liczby jednostek administracyjnych często scalano obce sobie miejscowości, o odmiennych nierzadko tradycjach kulturowych i historycznych. W warunkach permanentnego kryzysu gospodarczego nie doszło też do zniwelowania różnic rozwojowych między centrami miast i obszarami peryferyjnymi. Po wyborach samorządowych z maja 1990 r., wygranych wszędzie przez ugrupowania wywodzące się z dawnej opozycji, na sile przybrały ruchy odśrodkowe, co zakończyło się wielką falą przywracania samodzielności przymusem wcielonych do większych organizmów miejscowościom. W postaci urzędów rejonowych odtworzono zaczątki powiatów. Z dniem 1 stycznia 1999 r. województwo katowickie zostało zlikwidowane w ramach ogólnej reformy administracyjnej, stając się rdzeniem nowo utworzonego województwa śląskiego .