Inteligencja
Inteligencja rozpoznawana jest jako złożona warstwa społeczna, obejmująca członków ponadprzeciętnie wykształconych grup zawodowych, którzy pełniąc intelektualne funkcje w sferach edukacji, kultury i zarządzania, odwołują się do wartości duchowych, oraz do podmiotowych aspiracji społeczeństwa, a swoją pracą przyczyniają się do kształtowania zbiorowego poczucia narodowej i politycznej wspólnoty.
Pierwszą - jak podaje Ryszarda Czepulis-Rastenis[1]- w polskim piśmiennictwie próbą zdefiniowania terminu "inteligencja" jest sformułowanie przedstawione przez Karola Libelta w rozprawie z 1844 pt. "O miłości Ojczyzny". Pisze on tak o inteligencji - Stanowią ją ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych wychowanie, stają na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi zgoła, którzy mu przewodzą wskutek wyższej swojej oświaty. Poza tą klasą leżą masy ludu, niby ogromne pokłady ziemi, z ponad których tamci jako wzgórza się wznoszą[2].Znajdujemy tu socjologiczne ujęcie struktury społecznej z inteligencją narodu jako jego elitą duchową i równocześnie przewodzącą w ludowi w kształceniu i kierowaniu sprawami życia społecznego. W dalszych historycznych opracowaniach z XIX w. dodawane są oczekiwania dotyczące przymiotów inteligencji: rozumienie sprawy narodowej, obok wypełniania obowiązków i miłości ojczyzny; powinnością inteligenta jest praca ideowa i poświęcanie się dla rozwiązywania problemów swojego narodu w imię ogólnego postępu a nie interesów i uczuć pojedynczych warstw społecznych[3].
Według analiz historyków i socjologów inteligencja to specyficzna warstwa wyłaniająca się w społeczeństwach Środkowo-Wschodniej Europy a zakorzeniona w historycznych procesach ich transformacji, od tradycyjnych feudalnych do nowoczesnych struktur polityczno-gospodarczych. Szczególnym czynnikiem wyodrębniania się tej warstwy był opór ideowy wykształconych elit wobec tradycjonalizmu autokratycznego i oligarchicznego porządku, oraz wobec obcej politycznej dominacji, w krajach opóźnionych w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Aleksander Gella wyróżnia siedem historycznych przypadków funkcjonowania inteligencji, jako specyficznego segmentu struktury społeczeństw - które socjologicznie można zaliczyć do systemów transformacyjnych[4]. "Są to:
- historyczna klasyczna inteligencja Polski i Rosji;
- pewne grupy społeczne w międzywojennych Węgrzech i Czechosłowacji;
- cześć lepiej wykształconych i zorientowanych humanistycznie członków klasy średniej na Zachodzie wraz z zawodowymi intelektualistami;
- "inteligencja pracująca" w krajach socjalizmu - zwana też "inteligencją ludową";
- wykształcona warstwa w nowych narodach Afryki i Azji, która konkuruje z miejscową burżuazją o narodowe przywództwo;
- grupy dysydenckie i częściowo rewolucyjna inteligencja w społeczeństwach zamożnych podczas ostatnich dwudziestu lat (50-70 lata XX w. - AB);
- małe grupy dysydentów w ZSRR i Europie Wschodniej, które przypominają klasyczną inteligencję z XIX w."[5].
Takie podejście identyfikuje inteligencję ze specyficzną kategorią zaangażowanych politycznie i społecznie intelektualistów, którzy tworzą elementy kultury obywatelskiej oraz narodowej a ideowo orientują się ku postępowi i\lub modernizacji. Klasyczna inteligencja polska i rosyjska była społecznie zakorzeniona w ziemiaństwie, ale należąc do zawodów oświeconych wykształceniem - w różnych kręgach towarzyskich i ideowo-politycznych wiązała się ze społecznikowską pracą na rzecz postępu a nawet rewolucji - dążyła do zmian kulturowych zapóźnionego feudalnego ustroju.
W procesie upowszechnienia edukacji, oraz zdobyczy cywilizacyjnych i socjalnych, inteligencja środkowo-europejska stawała się kategorią zyskującą samoświadomość wyróżnionej warstwy społecznej, której wiodącą rolą było przewodzenie masom społecznym. Funkcjonalnie inteligencja wywiera wpływ na aspiracje kulturalne i życiowe różnych warstw a szczególnie wyznacza kierunki oraz zasady awansu edukacyjnego warstw ludowych, włączając je do kultury uniwersalnej i narodowej.
Nurty badań i koncepcje definiowania inteligencji
W refleksji badaczy nad historycznymi losami oraz społecznym i kulturowym dziedzictwem inteligencji znajdujemy kilka wiodących orientacji:
- analizę genezy i składu społecznego oraz losów różnych pokoleń inteligenckich[6];
- charakterystykę misji społeczno-kulturalnej inteligencji oraz jej roli polityczno-ideowej w walce o niepodległość kraju, tworzących tradycje jej etosu[7];
- krytykę inteligenckich iluzji, braku więzi z innymi warstwami społecznymi, obnażanie elitaryzmu, egoizmu grupowego i politycznej służalczości w jej funkcjonowaniu[8];
- afirmację roli ideowej i przywódczej polskiej inteligencji, wskazywanie na kulturowe, narodowe oraz religijne dziedzictwo różnych jej odłamów bądź nurtów[9].
Encyklopedia Socjologii wskazuje cztery podstawowe koncepcje inteligencji, jako zbiorowości ludzi:
- wyróżniających się wysokimi walorami intelektualnymi, artystycznymi i moralnymi;
- trudniących się zawodowo pracą umysłową bądź artystyczną;
- zajmujących określone miejsce w strukturze społecznej, którzy ze względu na swoje usługowe funkcje społeczne sytuują się między wyższymi a niższymi klasami;
- o wysokich kompetencjach intelektualnych, powiązanych z układem prospołecznych orientacji aksjologicznych i pełnieniem funkcji przewodnika w sferze wartości[10].
We literaturze socjologicznej typowe jest ogólne charakteryzowanie inteligencji, jako segmentu struktury społecznej złożonego z różnych kategorii zawodowych związanych z twórczą praca umysłową. Przykładowo Jan Szczepański socjologiczne rozumienie tej kategorii zredukował (warunkach społeczeństwa socjalistycznego) do definiowania funkcjonalnego grup zawodowych, wyspecjalizowanych w aktywności umysłowej, które "zajmują się twórczością kulturalną, organizowaniem pracy i współżycia społecznego oraz wykonywaniem prac wymagających wiedzy teoretycznej”[11]. W najszerszej kategoryzacji cech tej zbiorowości, - nawiązując do określenia badacza pokoleń polskiej inteligencji Ludwika Hassa - inteligencja jest definicyjne warstwą obejmującą ogół osób, dla których podstawowym źródłem utrzymania jest wykonywanie kwalifikowanej pracy umysłowej, zarówno podejmowanej na własny rachunek (ludzie wolnych zawodów lub przedsiębiorcy), jak i wykonywanej najemnie (wyżej kwalifikowani pracownicy umysłowi i kara kierownicza w przedsiębiorstwach lub instytucjach) będący specjalistami z wyższym wykształceniem. Współcześnie podstawowym formalnie kryterium przynależności do kręgów inteligencji jest co najmniej wyższe wykształcenie, jakkolwiek historycznie w końcu XIX i w pierwszej połowie XX wieku już klasyczne gimnazjum i egzamin maturalny udostępniały wyższe inteligenckie kwalifikacje. Ze względu na tak szeroki zakres rozumienia tej warstwy społecznej, ogólne definiowanie inteligencji może być dobry pomostem do dialogu pomiędzy socjologami i historykami, podejmującymi się opisu przejawów oraz wytworów aktywności jej członków w różnych okresach historii Polski - od I Rzeczpospolitej Szlacheckiej, aż po dzisiejszą III RP (w tym sporów politycznych wokół idei tzw. IV Rzeczpospolitej[12]).
W tradycyjnym stanowym społeczeństwie inteligenckie szlify zdobywali głównie zorientowani na twórczą pracę umysłową członkowie szlachty. Mniej liczni byli inteligenci o rodowodzie mieszczańskim lub wyedukowani synowie bogatszego chłopstwa, a jedną z popularniejszych dróg awansu do tych kręgów było kształcenie prowadzące do święceń duchownych. Księża w szczególnym stopniu stanowili ostoję narodowej inteligencji, bowiem polska i śląska kultura była zrośnięta przez stulecia z katolicyzmem, zyskiwała zatem w ich posłudze społeczną ostoję i duchowe wzmocnienie. Jakkolwiek na Śląsku Cieszyńskim specyficzne były ewangelickie tradycje polskiej ludności, trwające tam od XVI wieku. Jej prawa zabezpieczone po kontrreformacyjnej presji Habsburgów patentem tolerancyjnym, powiązały wiarą protestancką prawie 80% autochtonicznej ludności tego regionu. Mieszczańskie społeczności ewangelicko-augsburskie wydały dość liczne grono pastorów gromadzących i pielęgnujących polskie tradycje kulturowe[13].
Wartości społeczne i etos inteligencji
Historia polski zaborowej uczyniła z inteligencji warstwę szczególną, zakorzenioną w szlacheckich ideałach wolności przywódczynię narodowej walki o niepodległość, ale pozbawiała ją trwałego zakorzenienia w industrialnej i urbanistycznej modernizacji kraju[14]. Treści inteligenckiego etosu w znacznym stopniu kształtowała polska literatura piękna i zaangażowana społecznie publicystyka[15]. Zrywana poprzez ofiarę krwi i represje zaborców ciągłość pokoleniowa i materialna dorobku inteligencji zwiększała poczucie etosowej wspólnoty, zawarte w jej dziedzictwie duchowym. Dla dziewiętnastowiecznej polskiej inteligencji o ziemiańskim rodowodzie, walka o niepodległość kraju była znacznie ważniejsza, niż myślenie w kategoriach ekonomicznych a podejmowanie produktywno-utylitarnych zajęć nie było sprawą jej stanowego honoru[16]. Takie motywy jedynie po części przenikały habitusy Polaków pod zaborem pruskim w Wielkopolsce a zdecydowanie słabiej na ziemie Śląska, które nie były terenami rozbiorowymi.
Historycznie za inteligencję śląską można uznać wszystkie warstwy zajmujące się pracą duchową i edukacją, wyłaniające się wraz z procesami nowoczesnej urbanizacji i industrializacji Górnego Śląska, szczególnie w ramach rozwoju pruskiego państwa. Jednak śląska inteligencja kwalifikowana terytorialnie, czyli poprzez miejsce urodzenia i edukacji lub twórczej aktywności życiowej wybitnych jednostek, stanowi jedynie termin opisowy, czyli jest socjologiczną hybrydą[17]. W odniesieniu do wybitnych postaci i osobowości twórczych, zasłużonych dla danego narodu i regionu, używać należy określenia intelektualiści[18]. W niemieckiej kulturze za G. W. Heglem rozróżniano inteligencję państwową i mieszczańską, jako swoiste obywatelskie grupy społeczne zaliczane do stanu średniego a utrzymujące się z posiadania wykształcenia i dóbr duchowych[19].Inteligenccy obywatele pruscy, w tym mający zakorzenienie w śląskim etnosie twórcy kultury i reprezentanci stanów społecznych państwa pruskiego, stanowili w większości podporę idei narodowej wspólnoty[20]w ramach polityki Kulturkampfu kanclerza Bismarcka. Wcześniej działający tu wybitni oświeceniowi literaci, kaznodzieje, uczeni - po części fascynaci śląskiego ludu i folkloru - w zasadniczym stopniu nie kwestionowali autorytetu pruskiego państwa[21]. Na treść procesów konstytuowania się ówczesnej inteligencji na Górnym Śląsku, rzutowało to, że utalentowani i wysoce wykształceni reprezentanci śląskiego ludu wchodząc do kręgów zawodowych nauczycieli, urzędników, lekarzy, prawników, artystów, poprzez edukację i sieci społecznej aktywności przechodzili w sferę języka niemieckiego. Wielu z nich aspirowało do uczestnictwa w sferach towarzyskich i instytucjonalnych pruskiego społeczeństwa, co często wiązało się z wykorzenieniem[22]lub świadomym wyborem niemieckiej tożsamości.
Korzenie polskiej inteligencji na Górnym Śląsku
Funkcje kontestacyjne wobec autorytaryzmu władzy i narodowo-twórcze motywy działania są misyjnymi składnikami inteligenckiego etosu w środkowo-europejskim doświadczeniu. Śląskie zakorzenienie części miejscowej inteligencji, budzącej swą pracą świadomość społeczną oraz narodową identyfikację ludu żyjącego na Górnym Śląsku, prowadziło ją od obrony katolickiej wiary i języka polskiego służącego kultowi, także do zaangażowania w idee poprawy doli socjalnej oraz pozycji kulturalnej śląskiego robotnika i chłopa. Śląskie wykształcone mieszczaństwo było wówczas w zdecydowanej większości niemieckie, a po części także żydowskie. Niemieckojęzyczna edukacja, wzmocniona narodowym romantyzmem i pruskim nacjonalizmem, wbudowanymi w aktywność kulturalnych i gospodarczych śląskich elit, tworzyły etniczne i stanowe bariery. Organizatorzy instytucji polskiej kultury i katolickiego życia religijnego na Górnym Śląsku aktywizowali pragnienie awansu materialnego, ale i umocnienie godności społecznej autochtonicznej ludności. Pozytywistyczne motywy pracy inteligentów, zorientowanych na polskie składniki tożsamości kulturowej rodzimych Górnoślązaków, angażowały różne kręgi w patriotyczne i konspiracyjne formy walki narodowościowej ideowo nośne w środowiskach warstw ludowych. Szczególnie w końcu lat 70. i 80. dziewiętnastego wieku krystalizowała się górnośląska przestrzeń społeczno-kulturowa, gdzie rozwój polskiego szkolnictwa ludowego i religijnego piśmiennictwa otworzył dostęp górnośląskiej społeczności do dziedzictwa kulturowego oraz pobudzał zainteresowanie narodową literaturą i sztuką. Dorobek śląskich umysłów, pochodzących często z chłopskiego i robotniczego środowiska a zorientowanych na polską kulturę, wspiera tworzenie społecznych towarzystw i wydawnictw religijnych, rozbudza i aktywizuje ruch narodowościowy. To koniec dziewiętnastego i początek dwudziestego wieku jest czasem konstruowania się polskiej inteligencji na Górnym Śląsku. Właściwie na całym Górnym Śląsku osią polskiej inteligencji było duchowieństwo katolickie, wnoszące treści narodowe do edukacji ludu śląskiego czerpane ze studiów na uczelniach Krakowa, Poznania lub Lwowa. Przewodnicy duchowi działając nawet na małą skalę, w czasach wojny i gospodarczych kryzysów orientowali oblicze śląskiego ludu ku polskiej religijnej i duchowej kulturze. Polscy nauczyciele ze szkół powszechnych, w czasie zaborów służyli budzeniu ducha patriotyzmu i pragnień wolności wyrażania śląskiej ludowej kultury. Owoce pracy ówczesnych i późniejszych śląskich inteligentów - m.in. księży Jana Alojzego Ficka, Józefa Szafranka, Norberta Bończyka, Konstantego Damrota; rzemieślników, przedsiębiorców i literatów jak Juliusz Ligoń, Karol Miarka, Paweł Stalmach, Juliusz Szaflik; pedagogów, wydawców i działaczy społecznych Józefa Lompy, Emanuela Smolki, Teodora Haneczek, Józefa Rostka, Adama Napieralskiego, Maksymiliana Basisty, Alfonsa Górnika, Adama Kocura, Arkadiusza (zw. Arka) Bożek, Wojciecha Korfantego, itd. - tworzyły polski narodowy potencjał i ukształtowały dynamikę trzech powstań śląskich z lat 1919-21.
Inteligencja w odzyskanej Polsce - etos i różnicowanie polityczne
Równocześnie z odzyskaniem niepodległości przez Polskę inteligencja stała się warstwą integrującą procesy tworzenia ładu ustrojowego II Rzeczypospolitej. Jej patriotyczna rola i kulturotwórcza siła wchłaniała twórcze umysły ze społeczeństwa o wieloetnicznym składzie, oraz o szlachecko-ziemiańskim rodowodzie wartości stanowych i przywódczego etosu elit. Praca dla dobra wspólnego w odbudowie ojczyzny i podnoszeniu kulturalnego poziomu ludu, łączyła się z ostrymi sporami ideowymi, oraz z obciążeniami przez nowe podziały polityczne i socjalne. Nurty konserwatywne, prawicowe zderzały się z lewicowo-liberalnymi, demokratycznymi ideami, wzmacnianymi przez narodowościowe i klasowe konflikty. Po motywowanym ideologią sanacji państwa przewrocie majowym Józefa Piłsudzkiego, napięcia ideowe wśród inteligencji pro-piłsudczykowskiej, endeckiej i lewicowej, wzmacniały energię twórczą zarówno admiratorów dyktatury marszałka oraz jej krytyków. Inteligencja II Rzeczpospolitej, wydała liczne wybitne postaci i wytworzyła kręgi elity kulturalnej, oraz literackie i społeczne wzorce ludzi dobrze wychowanych - co oddaje socjologiczny portret jej cech w typologii osobowości społecznych Floriana Znanieckiego[23]
- ↑ R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832-1862. Warszawa 1973, s.6.
- ↑ K. Libelt, O miłości Ojczyzny, w: "Rok 1844 pod względem Oświaty, Przemysłu i Wypadków Czasowych", nr 1, 1844, s.53.
- ↑ Patrz w R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja ... op. cit., s. 7-8.
- ↑ Przywołanie za Jerzym Mikułowskim Pomorskim, który cytując Aleksandra Gella zalicza go do zwolenników podejścia historycznego - J. Mikułowski- Pomorski, Inteligencja wobec nowych czasów, w: Inteligencja. Między tradycją a wyzwaniami współczesności. Pod red. J. M. Pomorskiego, Wyd. Akademia Ekonomiczna Kraków 2005, s.9.
- ↑ A. Gella, The Intelligentsia and the Intellectuals, Beverly Hills, Sage 1976 - za J.M. Pomorski, Inteligencja wobec..., op.cit.,s. 9.
- ↑ Np. J. Chałasiński, Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa 1946 i jej rozszerzona wersja pt. Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1958; S. Kieniewicz, Rodowód inteligencji polskiej. „Tygodnik Powszechny” nr 15 1946; J. Żarnowski, Struktura społeczna inteligencji w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1964; J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego. Rozdział pt. Struktura inteligencji w Polsce. Warszawa 1971; seria badań pod kierunkiem R. Czepulis-Rastenis, Inteligencja polska pod zaborami. Studia T.I., Warszawa 1979, Polska inteligencja współczesna, red. A. Borucki. Warszawa 1980; Inteligencja polska XIX i XX wieku Studia T II., Warszawa 1981, T.III W-wa 1983 i T.IV W-wa 1985; I. Homola, .Struktura społeczna i zarys położenia inteligencji krakowskiej w latach 1860-1914. Kraków-Wrocław 1984; L. Hass, Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek. Łowicz 1999.
- ↑ K. Libelt, O miłości Ojczyzny. Warszawa 1844 i pisma zebrane w tomie Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej. Warszawa 1967; R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka. I wydanie 1903 i wydanie powiększone Lwów 1907; F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Poznań 1934; przedruk Warszawa 1974 i praca tegoż autora Uczeni a życie polskie. "Droga" nr 2-3 i 4 z 1936 oraz jej rozwinięcie w The Social Role of Men of Knowledge. Columbia University Press 1940 (wydanie polskie w tomie Społeczne role uczonych. Warszawa 1984); A. Bocheński, Rzecz o psychice narodu polskiego. Warszawa 1998; A. Michnik. Z dziejów honoru w Polsce. Paryż 1985.
- ↑ I. Moszczeńska, Klasy społeczne a inteligencja. „Ludzkość” nr 38, 40, 42 i 52 1906; A. Świętochłowski. Zadania kultury polskiej. „Nowa Gazeta” nr 63 1907; S. Brzozowski, Legenda młodej polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej. Lwów 1910; S. Żeromski, Snobizm i postęp. Warszawa-Kraków 1923; J. Chałasiński. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa 1946; Cz. Miłosz, Zniewolony umysł. Londyn 1953; J. Trznadel. Hańba domowa. Lublin 1990; H. Palska, Nowa inteligencja w Polsce Ludowej. Świat przedstawień i elementy rzeczywistości. Warszawa 1994; Intelektualiści a komunizm. „Znak” Rok LI nr 525 Zeszyt tematyczny. Kraków, Luty 1999.
- ↑ I. Moszczeńska, Cenzus inteligencji. „Przełom” nr 28 1906; H. Janaszek-Iwanickova, Świat jako zadanie inteligencji. Studium o Stefanie Żeromskim. Warszawa 1971; R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja ..., op cit. Warszawa 1973; A. Kłoskowska, Heroizm i personalne symbole jako wartości kulturalne. W: Filozofia i pokój. Warszawa 1971; A. Kłoskowska, Inteligencja polska w słowie i obrazie własnym. Wykład na otwarcie wystawy Inteligencja polska XIX i XX wieku. Warszawa 1995; T. Bogucka, Polak po komunizmie. Kraków-Warszawa 1997; Marian Surmaczyński, Kryzys lat 80 w świadomości inteligentów. Wrocław 1997.
- ↑ hasło Inteligencja autor Joanna Kurczewska w: Encyklopedia Socjologii. T.I A-J. Warszawa 1998, s.339.
- ↑ J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa 1971, s.98.
- ↑ Obraz sporów politycznych wokół tej idei m.in. w: Paweł Szałamacha, IV Rzeczpospolita - pierwsza odsłona. Dlaczego się nie udało, co trzeba zrobić, wyd. Zysk i s-ka Warszawa 2009; oraz Leszek Skonka, Czy idea IV Rzeczpospolitej była mrzonką - tekst na www. http://gazetawarszawska.com/2012/04/16/dr-leszek-skonka-czy-idea-iv-rzeczpospolitej-byla-mrzonka/ (dostęp dn. 20.07.2013 r.).
- ↑ Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653), red. Idzi Panic, Wyd. Starostwo Powiatowe w Cieszynie, Cieszyn 2011; oraz Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic, t. 1–3, Cieszyn 2009–2010.
- ↑ Głównymi zarzutami J. Chałasińskiego wobec rodzimej inteligencji było powstrzymywanie się jej poszlacheckich kręgów od aktywnego organizowania życia gospodarczego w warunkach rozwijającego się kapitalizmu i tworzenie „gett inteligenckich”. Jak pisał - "napływający do miast żywioł ziemiańsko-szlachecki, broniąc się przed deklasacją, tworzy w nich getta towarzyskie szukające podstaw swej egzystencji w uprawianiu literatury, sztuki lub nauki ale niemal wcale nie podejmując się organizowania kapitalistycznych przedsięwzięć w zakresie handlu lub produkcji dających wpływ na gospodarczą strukturę tych miast" - patrz J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1997, s.58-59. „W krajach Europy Zachodniej inteligencja tworzyła się wraz z kapitalistycznym mieszczaństwem i była jego intelektualnym wykładnikiem” - pisze J. Ulatowski, Aneks pt. Problem widziany z innej strony. W: J. Chałasiński. Przeszłość i przyszłość......., s.179.
- ↑ Zaczątki inteligenckiego etosu tkwią w dziełach doby oświecenia i w romantycznej literaturze porywającej ideami emancypacji narodowej. Nowoczesne treści etosu inteligenta-społecznika propagowała publicystyka okresu pozytywizmu a szczególnie dzieła A. Świętochowskiego i literatura tak zwanej Młodej Polski z jej czołowymi przedstawicielami B. Prusem i S. Żeromskim.
- ↑ J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej..., s. 53-57.
- ↑ Wskazywanie na istnienie historii rodzimej śląskiej inteligencji, w oparciu o jej miejscowe pochodzenie regionalne lub aktywność twórczą osób związanych ze Śląskiem - niezależnie od miejsca życia twórców i ich polityczno-narodowych afiliacji oraz pracy w różnych historycznych epokach - jest socjologicznie i kulturowo nieuprawnione. Jednakże dziś niektórzy sympatycy "narodu śląskiego", poszukujący wraz z Ruchem Autonomii Śląskiej tradycji "rodzimej" śląskości chcą do wspólnej kategorii zaliczyć takie postaci jak: Martin z Opavy, Vitelon, Anselmus Ephorinus, Maria Cunitz, Andreas Gryphius, Valeska hr. Bethusy-Huc, Petr Bezruč, Paul Barsch, Heinrich Laube, Josef von Eichendorf, ks. Alojzy Ficek, Carollus Godulla, Franz Winkler, Ewa von Tiele Winckler (Matka Ewa), Władysław Nehring, Robert Göppert, Maria Göppert-Mayer, ks. dr Emil Szramek, Carl Ulitzka, Jan Kustos, Horst Bienek, Stanisław Bieniasz, Janosch, ks. biskup Herbert Bednorz, prof. Johannes Georg Bednorz, prof. Dan Gawrecki i dowolnych innych. Cenne jest przywracanie pamięci o wybitnych uczonych i twórcach urodzonych na Śląsku, jak to czyni praca Piotra Greinera. Nobliści ze Śląska, Wyd. DWPN Gliwice-Opole 2005, ale nie są one w stanie mitologizować ich pracy na rzecz ideowej i kulturowej (Górno)śląskiej wspólnoty.
- ↑ Bogactwo sylwetek osób różnego pochodzenia i stanu, którzy funkcjonowali od czasów Średniowiecza na Górnym Śląsku i byli związani z nim urodzeniem, swoją pracą i twórczością prezentuje Bogdan Snoch w: Górnośląski leksykon biograficzny. Suplement do wydania drugiego, Wyd. Muzeum Śląskie, Katowice 2006.
- ↑ Za L. Hass, Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek, Łowicz 1999, s. 25.
- ↑ Dobrze oddaje te treści opracowanie Josefa Nadlera pt. Śląska literatura współczesna z 1929 roku wydane w tomie Śląsk. Rzeczywistości wyobrażone, pod red. W. Kunickiego, Wyd. Poznańskie, Poznań 2009, gdzie autor pisze o treściach dzieł J. von Eichendorfa, H. Kabotha, H. Stehra inspirujących późniejszych twórców niemieckiej literatury śląskiej z początku XX wieku, jak np. A. Hein, H. Blüher, G. Hauptmann, L. Koszella, H. Dominik, K.H. Strobel i inni.
- ↑ Jak przykładowo Johan G. Schummel, Julius Roger, Joseph von Eichendorf, Herman Karl Koelling wspominani w pracy Marii Lipok-Bierwiaczonek, Etnograficzny obraz Górnego Śląska, w: Historia Górnego Śląska, pod red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2001, s. 392-395.
- ↑ Wspomina o tym problemie, kwestionując mit braku śląskich elit Michał Smolorz w pracy Śląsk wymyślony, wyd. Antena Górnośląska, Katowice 2012, s.196.
- ↑ F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Poznań 1934 i wydania po 1974 r. Autor interesująco charakteryzuje tam typy osobowe ludzi "dobrze wychowanych", "ludzi pracy", "ludzi zabawy" i "zboczeńców kulturowych" - w jego teorii dewiacji kulturowej. Jakkolwiek "nadnormalni zboczeńcy kulturowi", jako innowatorzy zorientowani na wzbogacanie społeczeństwa o nowe idee i formy czynności społecznych, wnosić mogą twórczy wkład do zastanych inteligenckich wzorców kulturowych.
