Trójkąt Trzech Cesarzy

Trójkąt Trzech Cesarzy położony jest u zbiegu rzek Białej i Czarnej Przemszy, z połączenia których powstaje Przemsza. W miejscu tym w przeszłości stykały się granice trzech europejskich imperiów: Prus, Austrii i Rosji. Geneza unikalnego na skalę światową „trójstyku” sięga 1742 r., kiedy to Prusy w wyniku zawarcia traktatu pokojowego z Austrią zajęły Górny Śląsk, jednak faktyczny moment powstania Trójkąta przypada dopiero na 1846 rok.

Historia

Początki formowania się styku trzech wielkich europejskich cesarstw – Prus, Rosji i Austrii – związane są z zajęciem Górnego Śląska przez Cesarstwo Niemieckie w 1742 roku. Rzeka Czarna Przemsza stała się wówczas granicą rozdzielającą terytorium Prus i Księstwa Siewierskiego. Od 1790 r., po włączeniu Księstwa do Polski, rzeka ta oddzieliła Prusy od obszaru Rzeczypospolitej. Polityczna funkcja Czarnej Przemszy utrzymała się jednak tylko do konwencji dotyczącej trzeciego rozbioru Polski (1795 r.), rezultatem której było przejęcie obszaru byłego Księstwa Siewierskiego przez Prusy wraz z przeniesieniem granicy państwowej daleko poza dolinę rzeki. Taki układ granic przetrwał aż do traktatu pokojowego w Tylży w 1807 r. Na mocy tego przymierza z inicjatywy Napoleona I z ziem II i III zaboru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie, które jednak tuż po Kongresie Wiedeńskim zostało wcielone do Rosji. Porozumienie zawarte pomiędzy Rosją, Prusami i Austrią w 1815 r. przyniosło zupełnie nowy podział Europy. W jego wyniku utworzono Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska) oraz Królestwo Polskie (Księstwo Kongresowe) połączone unią personalną z Rosją. W 1832 r. władze carskiej Rosji ograniczyły odrębność Kongresówki, by w 1874 r. znieść ją ostatecznie i nadać temu obszarowi nową nazwę Kraju Przywiślańskiego. Z kolei cesarstwo austriackie w 1846 r. zaanektowało Kraków wraz z obwodem krakowskim tworząc tzw. Nową Galicję, a następnie w 1868 r. połączyło się unią personalną z Węgrami tworząc Monarchię Austriacko-Węgierską.

Geneza nazwy

Wraz z likwidacją Wolnego Miasta Kraków obszar położony w dorzeczu Białej i Czarnej Przemszy zyskał nazwę Drei Länder Ecke, która została błędnie przetłumaczona jako Trójkąt Trzech Krajów. Rzeki łączyły się pod ostrym kątem nie tworząc żadnego trójkąta, dlatego też prawidłowa nazwa tego miejsca powinna brzmieć Kąt Trzech Krajów. Po zakończeniu wojny prusko-francuskiej doszło do zjednoczenia Niemiec i powstania Rzeszy Niemieckiej, której cesarzem został Wilhelm I. Przełomowe znaczenie dla rozwoju nazwy „trójstyku” miał 1873 r. Doszło wtedy do zawarcia porozumienia między Franciszkiem Józefem I (Austrią), Aleksandrem II (Rosją) i Wilhelmem I (Rzeszą Niemiecką), zwanego Związkiem Trzech Cesarzy. Miejsce u zbiegu Białej i Czarnej Przemszy nazwano wówczas Drei Kaiser Ecke, którą również błędnie przetłumaczono jako Trójkąt Trzech Cesarzy. Pomimo tego właśnie to brzmienie nazwy omawianego miejsca ugruntowało się w świadomości społecznej.

Wpływ Trójkąta Trzech Cesarzy na rozwój społeczno-gospodarczy i przestrzenny obszarów przygranicznych

Trójkąt usytuowany był na pograniczu następujących miejscowości: Modrzejów i Niwka (Rosja), Jęzor (Austria) oraz Mysłowice i Słupna (Prusy), które należały do dwóch regionów historyczno-geograficznych – Małopolski i Górnego Śląska. Nadgraniczne położenie oddziaływało na sytuację społeczno-ekonomiczną tych miejscowości. Obok dynamicznie kształtującego się przemysłu, na szeroką skalę rozwijał się handel pomiędzy obszarami trzech zaborów. Wymiana handlowa przebiegała jednak ze zmiennym natężeniem i w różnym stopniu wpływała na gospodarkę poszczególnych miejscowości. Dywersyfikacja gospodarcza sąsiadujących państw determinowała codzienny ruch wahadłowy ludności na przejściach granicznych Mysłowice – Modrzejów i Mysłowice-Słupna – Jęzor. Mysłowiczanie za granicą zaopatrywali się w produkty spożywcze, z kolei mieszkańcy zaboru rosyjskiego i austriackiego cenili sobie wysoką jakość niemieckich produktów przemysłowych. Przepływ mieszkańców przez granicę prusko-rosyjską odbywał się na podstawie niemieckich tzw. półpaszportów (niem. Halbpass) oraz rosyjskich legitymacji granicznych (Legitymacjonnyj bilet). Początkowo największy ruch graniczny panował na przejściu Mysłowice – Modrzejów, jednak – po nałożeniu wysokiego cła na sprowadzany towar – kontakty mieszkańców z Jęzorem nasiliły się.

Nadgraniczne położenie w Trójkącie Trzech Cesarzy wpływało również na stan zagospodarowania przestrzennego poszczególnych miejscowości. Najprężniej rozwijały się Mysłowice, które stanowiły południowo-wschodni kraniec Cesarstwa Niemieckiego. W 1846 r. miasto uzyskało połącznie kolejowe z Wrocławiem, a rok później ze Szczakową (obecnie dzielnica Jaworzna), które umożliwiło także dojazd na teren Cesarstwa Rosyjskiego przez stację graniczną Granica (obecnie Maczki, dzielnica Sosnowca). Tym samym Mysłowice ukształtowały się jako ważny międzynarodowy węzeł kolejowy łączący Rosję, Austrię i Prusy. Miasto zyskało wielokulturowy klimat, który m.in. przejawiał się jednoczesną obecnością obiektów sakralnych wyznania katolickiego, mojżeszowego i ewangelicko-augsburskiego. Ranga Mysłowic wzrosła do zasięgu międzynarodowego, powstał szereg zabudowań związanych z ruchem granicznym i kolejowym, takich jak stacja emigracyjna, komora celna, urząd celny, lokomotywownia, dworzec osobowy i towarowy. Mysłowicka stacja emigracyjna, poza legalną emigracją ekonomiczną do Europy Zachodniej i Ameryki, pośredniczyła także w handlu „żywym towarem”. Zwerbowane młode dziewczyny trafiały do domów publicznych, głównie w Buenos Aires oraz Rio de Janeiro, a także w Nowym Jorku.

Zupełnie odmiennie rozwijały się pozostałe dwie miejscowości, co wynikało z sytuacji ekonomicznej państw zaborczych. Modrzejów czerpał zyski z położenia przy granicy ze Śląskiem, gdyż spełniał on ważną rolę handlową, a w jego strukturze społecznej przeważali dobrze zorganizowani i przedsiębiorczy Żydzi. Mieszkańcy największe profity czerpali z myta na moście prowadzącym do Mysłowic (Prusy) i cła wwozowego. Z kolei Jęzor wchodzący w skład Galicji posiadał zupełnie inny charakter. Włączenie Jęzora w granice Cesarstwa Austriacko-Węgierskiego wpłynęło negatywnie na rozwój społeczno-gospodarczy miejscowości. Nowa Galicja była regionem biednym, a jej mieszkańcy utrzymywali się głównie z rolnictwa. Teren położony w „trójstyku” był w niewielkim stopniu zagospodarowany, stanowiły go głównie puste przestrzenie z pojedynczymi nędznymi budynkami, a głównym zajęciem miejscowej ludności była uprawa roli i handel przygraniczny.

Turystyka w Trójkącie Trzech Cesarzy

Usytuowanie Trójkąta Trzech Cesarzy na styku trzech, zróżnicowanych pod względem gospodarczym państw, nadawało temu miejscu specyficzny i niepowtarzalny charakter. Tym samym Trójkąt stał się znany na całą Europę i był miejscem wycieczek turystycznych. Rozwój masowej turystyki w tym regionie był możliwy dzięki otwarciu wspomnianej uprzednio linii kolejowej Wrocław – Mysłowice, dzięki której miasto posiadało dogodne połączenia komunikacyjne z Europą Zachodnią. Jak podaje A. Sulik, tygodniowo Trójkąt Trzech Cesarzy odwiedzało od 3 do 8 tys. turystów głównie z Cesarstwa Niemieckiego, ale również z Francji, Szwajcarii, Holandii i Belgii.Przyjezdni mogli podziwiać klimat wielokulturowego miasta nadgranicznego, z okazałymi budynkami szkół wyższych, synagogi, kościoła ewangelicko-augsburskiego, ratusza oraz Cesarskiego Urzędu Pocztowego (Kaiser-liches Postamt). W Mysłowicach dobrze rozwijała się również szeroko pojęta gastronomia oraz usługi hotelarskie, z których korzystali zarówno turyści, jak i handlarze z odległych miejscowości (często z innych państw).

Wycieczki do Trójkąta Trzech Cesarzy rozpoczynały się najczęściej sprzed mysłowickiego dworca kolejowego, pieszo lub dorożkami, jak również wycieczkowym omnibusem. Pierwszym obiektem, budzącym podziw wśród zwiedzających, była stacja emigracyjna zlokalizowana w sąsiedztwie dworca kolejowego. W tym miejscu mogli oni zobaczyć różnorodność strojów galicyjskich robotników wyjeżdżających do pracy w Europie Zachodniej. Następnie podążano aleją pośród drzew, zwaną Promenadą, aż do restauracji Drei-Kaiserreich-Ecke z salą taneczną, ogrodem i stawem. Dalszy etap wędrówki obejmował Wieżę Bismarcka (niem. Bismarckturm) z 1907 r. o wysokości 20 m, z której szczytu widoczna była panorama Trójkata Trzech Cesarzy. Wieża usytuowana była na tzw. wzgórzu słupeckim i miała symbolizować potęgę Cesarstwa Niemieckiego. Poniżej znajdował się graniczny most kolejowy między Austrią i Prusami, jak również, nieco dalej na południe, kładka dla pieszych (ryc. 1). Przejście to stanowiło atrakcję turystyczną ze względu na możliwość obserwowania silnych kontrastów kulturowo-gospodarczych między zaborami. W okolicach kładki stacjonowały niewielkie statki parowe oraz barki (tzw. galary), jak również łodzie wycieczkowe kursujące do Brzezinki, Wysokiego Brzegu i Dziećkowic. Osoby należące do wyższych klas społecznych mogły wykupić kosztowniejsze rejsy do Krakowa. Mieszkaniec Mysłowic A.O. Klaußmann w 1911 roku pisze: (…) Płaskowyż na którym leżały Mysłowice, kończy się koło dworca. Stamtąd wyżyna spada stromo ku rzece. Znajduje się tam dolina przecięta bardzo wysokim nasypem kolejowym. (…) Pierwsze przęsło mostu było pruskie, a nasyp prawie tak wysoki, jak u wylotu dworca w Mysłowicach. (…) Na stosunkowo małej przestrzeni obejrzeć można było słupy graniczne trzech wielkich państw (…).

Stan Trójkąta Trzech Cesarzy po zaniku funkcji granicznych

Graniczny charakter Trójkąta Trzech Cesarzy przetrwał aż do zakończenia I wojny światowej. W 1922 r. nastąpiło przesunięcie granicy o 30 km na zachód, w rejon Gliwic i Bytomia, co spowodowało zanik znaczenia tego historycznego miejsca. Pod koniec lat 20. XX w. rozpoczęto prace regulacyjne w korycie Czarnej Przemszy, co skutkowało przesunięciem miejsca Trójkąta Trzech Cesarzy w kierunku wschodnim. Pomimo, iż granica państwowa nie przetrwała, to rzeki Biała i Czarna Przemsza pozostały granicami administracyjnymi między Sosnowcem, Jaworznem i Mysłowicami. Taki stan rzeczy przetrwał aż do 1953 r., kiedy Jęzor został włączony do Sosnowca wraz z korytem Białej Przemszy, które stanowiło dotychczas granicę administracyjną. W chwili obecnej miejsce to nie przypomina tego z przełomu XIX i XX wieku, uporządkowany jest jedynie niewielki północny fragment położony na terenie Sosnowca w widłach Białej i Czarnej Przemszy. Od strony Mysłowic obszar ten jest silnie zarośnięty oraz częściowo zaśmiecony, podobnie wschodnia część leżąca w Sosnowcu-Jęzorze. Niekwestionowaną dominantę w krajobrazie stanowi infrastruktura kolejowa w postaci 5 mostów nad rzeką Przemszą, z których 2 są już w chwili obecnej nieczynne. Współczesnymi symbolami świadczącymi o historii Trójkąta Trzech Cesarzy są obeliski w Mysłowicach (z 2004 r., w miejscu dawnej Wieży Bismarcka) i Sosnowcu (z 2007 r., u zbiegu Białej i Czarnej Przemszy). Na tych blokach kamiennych widnieją napisy W miejscu, w którym niegdyś stykały się granice trzech zaborów, dzisiaj świętujemy wstąpienie do Unii Europejskiej i jesteśmy dumni, że wspólnie budujemy Europę bez granic (pierwotne brzmienie napisu) oraz Obelisk pamięci o dawnym podziale Europy i jej zjednoczeniu (fot. 1). W kwietniu 2013 roku – z inicjatywy stowarzyszenia Ślōnskŏ Ferajna i za zgodą władz samorządowych – napis na obelisku w Mysłowicach został zmieniony i nawiązuje do historii Śląska. Obecnie napis brzmi następująco: W miejscu, w którym niegdyś stykały się granice trzech państw, wspólnie świętujemy wstąpienie Polski do Unii Europejskiej i jesteśmy dumni, że razem budujemy „Europę bez granic”.