Konurbacja katowicka

Konurbacja katowicka jest policentryczną formą osadniczą integrująca współcześnie 52 gminy województwa śląskiego i 2 gminy z województwa małopolskiego oraz zajmującym obszar 1354 km². Zlokalizowana jest ona w środkowej części województwa śląskiego i składa się z trzech obszarów strukturalnych rdzenia, strefy wewnętrznej i strefy zewnętrznej (ryc. 1). Według przyjętej metodologii badawczej jest to największy w Polsce obszar zaglomerowany, szczególnie jeśli rozpatrywać go w kategoriach jednostek posiadających prawa miejskie. Konurbacja katowicka należy także do największych i najludniejszych form osadniczych Europy.

Ryc. 1. Struktura przestrzenna konurbacji katowickiej. Oznaczenia: 1 – miasta rdzenia konurbacji katowickiej, 2 – miasta strefy wewnętrznej konurbacji katowickiej, 3 – gminy strefy zewnętrznej konurbacji katowickiej, 4 granice gmin lub obszarów miejskich i wiejskich w gminach, 5 – granice powiatów, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – zasięg terytorialno-administracyjny konurbacji katowickiej.

Pod pojęciem konurbacji miejskiej rozumieć należy skupienie co najmniej 3 miast o zbliżonym potencjale demograficznym i funkcjach, zlokalizowanych w najbliższym sąsiedztwie, tak, że każde z nich bezpośrednio graniczy z co najmniej jednym innym pod względem administracyjnym. Miasta te tworzą rdzeń konurbacji. W Polsce w odniesieniu do konurbacji wielkomiejskich przyjmuje się, że wśród miast stanowiących rdzeń konurbacji powinny się znajdować ośrodki co z liczba ludności przekraczająca 100 tys.

Konurbacja katowicka w swym rdzeniu w znacznej części pokrywa się z zasięgiem Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, natomiast w swych granicach ogólnych z zasięgiem strefy rdzeniowej i peryferyjnej Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” .

Pojęcie metropolii nie jest jednak tożsame pojęciu konurbacji (lub aglomeracji). Jeszcze większy rozdźwięk definicyjny istnieje pomiędzy konurbacją katowicką, a Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym. Pierwsza z nich jest formą osadniczą, drugi natomiast okręgiem przemysłowym związanym wyłącznie z górnictwem i produkcja przemysłową.

Nazwa formy osadniczej

Określenie konurbacja katowicka w rozumieniu formy osadniczej skupia uwagę na dwóch istotnych elementach definiujących – zdefiniowaniu w sposób dosłowny ukształtowanej formy osadniczej oraz nawiązanie do głównego ośrodka w zbiorze miast o podobnym potencjale (primus inter pares). W publikacjach naukowych i popularnych stosowane są także inne nazwy: konurbacja śląska, konurbacja górnośląska, konurbacja śląsko-zagłębiowska, konurbacja górnośląsko-zagłębiowska, aglomeracja śląska, aglomeracja górnośląska, aglomeracja katowicka, aglomeracja śląsko-zagłębiowska, aglomeracja górnośląsko-zagłębiowska, aglomeracja śląsko-dąbrowska, a także w tym kontekście niepoprawne merytorycznie: GOP lub w rozwinięciu Górnośląski Okręg Przemysłowy, metropolia śląska, metropolia górnośląsko-zagłębiowska i inne określenia nawiązujące do pojęcia metropolia. Mnogość nazw wynika z faktu:

• zbytniej „naukowości” sformułowania: konurbacja,
• zbytniej szczegółowości terminologicznej sformułowania: konurbacja,
• nieznajomości tego pojęcia lub jego sensu terminologicznego,
• większej rozpoznawalności i powszechności sformułowania: aglomeracja,
• popularności i medialności sformułowania: metropolia, obszar metropolitalny,
• stosowalności sformułowania metropolia lub obszar metropolitalny w dokumentach planistycznych i strategicznych,
• braku wiedzy na temat różnic pomiędzy sformułowaniem metropolia a aglomeracja lub konurbacja miejska,
• „śląsko-centrycznego” odbioru tożsamości regionalnej,
• ujęcia regionalnego w nazewnictwie,
• ujęcia regionalnego z uwypukleniem tożsamości kulturowej regionu i
• innych elementów.

Określenie konurbacja (katowicka) proponuje się traktować jako najkorzystniejsze, co nie znaczy optymalne, z następujących powodów:

• określenie aglomeracja w dosłownym ujęciu odnosi się do układów zdecydowanie monocentrycznych, w związku z czym nie oddaje specyfiki i rzeczywistości lokalnych struktur i powiązań. Inną formą osadniczą wobec której stosuje się określenie aglomeracja, jest tzw. dosłowna aglomeracja policentryczna (np. bydgosko-toruńska lub Randstad w Holandii),
• określenie GOP jest nazwą okręgu przemysłowego, a nie formy osadnictwa miejskiego. Jakkolwiek GOP pokrywa się w dużej części z obszarem konurbacji, to jest to przestrzeń definiująca wyłącznie rozmieszczenie działalności przemysłowej,
• określenie metropolia nawiązuje do funkcji przestrzeni miejskiej i jej hierarchii, a nie formy osadniczej. Używanie pojęcia metropolia lub obszar metropolitalny powinno mieć miejsce zatem tylko w kontekście funkcjonalno-hierarchicznym,

Określenie: katowicka (konurbacja) proponuje się stosować jako najkorzystniejsze, chociaż nie optymalne, z następujących powodów:

• określenia uwzględniające wyłącznie nazwę śląska lub górnośląska są niezgodne z teorią jednolitego regionu społeczno-ekonomicznego jakim jest niewątpliwie konurbacja katowicka. Nie stanowią także poszanowania odmienności kulturowej mieszkańców „nieśląskiej” części konurbacji,
• określenia dwuczłonowe jakkolwiek poprawnie oddające rzeczywistość kulturową utrudniają przekaz miejskiego charakteru regionu,
• określenie katowicka nawiązuje do miasta Katowice, najważniejszego ośrodka konurbacji.

Obserwowane tendencje rozwojowe struktury osadniczej konurbacji, a przede wszystkim ich powiązań funkcjonalno-przestrzennych z innymi ośrodkami (ujęcie metropolitalne) wskazują dodatkowo na rosnącą rolę Katowic. W najbliższej przyszłości będzie to miało swoje przełożenie na dalszą konsolidację prawno-administracyjną tej części konurbacji, a nawiązującej do idei tzw. „wielkich” Katowic, obejmujących także niektóre miasta sąsiednie.

Rozwój formy osadniczej konurbacji katowickiej

Konurbacja katowicka jako dosłowna forma osadnicza ukształtowała się po II wojnie światowej. Jednak już w okresach wcześniejszych w jej obrębie kształtowały się procesy urbanizacyjne, gospodarcze i aglomeracyjne, które doprowadziły do jej ostatecznego ukonstytuowania. Konurbacje miejskie w przeciwieństwie do aglomeracji policentrycznych rozwijają się policentrycznie, to znaczy, ze rozwój form zurbanizowanych ewoluuje z kilku punktów jednocześnie. Miasta współtworzące później konurbację miejską, rozwijają się niezależnie od siebie, a ich potencjał warunkowany jest rolą czynnika miastotwórczego, a nie tak jak w przypadku większości aglomeracji monocentrycznych rangą miasta głównego. Dla miast konurbacji katowickiej czynnikiem sprawczym ich rozwoju była zlokalizowana punktowo eksploatacja węgla kamiennego, która w istotny sposób nałożyła się także na skupienie ośrodków przemysłu przetwórczego. Rozmieszczenie kopalń oraz zakładów przemysłu przetwórczego stanowiło podstawową stymulantę formowania się formy osadniczej konurbacji miejskiej w okolicach Katowic. Nie był nią wpływ, żadnego ośrodka miejskiego istniejącego w danym okresie rozważań. Rozwój formy osadniczej konurbacji katowickiej należy widzieć w 3 etapach:

• zalążkowym (do pocz. XIX w.,
• rozwijającym się (pocz. XIX w. – I połowa XX wieku),
• rozwiniętym (od połowy XX wieku).

Na etapie zalążkowym na obszarze współczesnej konurbacji funkcjonowało kilka miast wyizolowanych (Będzin, Bytom, Czeladź, Gliwice, Mikołów) oraz dwie proto-aglomeracje (tarnogórska i mysłowicka). Druga z nich miała w istocie charakter konurbacji miejskiej.

Do początku XIX w. miasta w środkowej części współczesnego województwa śląskiego wytwarzały swoje pola oddziaływań. Jednak z uwagi na stosunkowo niedużą wielkość miast oraz pewne ograniczenia prawne, zjawisko nowej urbanizacji podmiejskiej (zurbanizowane przedmieścia, jurydyki) miało wyraźnie ograniczony charakter. Zjawiskiem najczęstszym była częściowa urbanizacja podmiejskich wsi rolniczych, szczególnie wtedy, gdy zlokalizowane były w najbliższym sąsiedztwie miasta (Rozbark przy Bytomiu, Gzichów przy Będzinie). To one pełniły funkcje przedmieść. Rozwój silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych przedmieść, z reguły w oparciu o wcześniejsze wsie feudalne nastąpił dopiero w XIX w.

W okresie wczesnonowożytnym ukształtowały się natomiast 2 skupienia miejskie, mające charakter zaglomerowany. Pierwszym było skupienie miast: Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie, powstałe w połowie XVI w., w oparciu o czynnik górnictwa kruszcowego. Parę tych miast można uznać zatem za pierwszy przykład relacji górnictwo – umiastowienie na obszarze współczesnej konurbacji, jakkolwiek nie było to jeszcze decydujące w tej kwestii górnictwo węgla kamiennego. Układ miast Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie należy widzieć jako układ silnie wyspecjalizowanych miast bliźniaczych, powstałych w oparciu o podobny czynnik funkcjonalny. Pomiędzy tymi miastami istniały jednak różnice wielkościowe.

Drugim skupieniem miejskim ukształtowanym jeszcze przed początkiem XIX w. był transgraniczny układ: Mysłowice – Modrzejów – Niwka.Układ ten powstał na granicy śląsko-małopolskiej, w sąsiedztwie średniowiecznych Mysłowic. Granicę w tym miejscu przecinał lokalny trakt z Karkowa na Śląsk. Potencjał handlowo-transportowy jakie tworzyło to miejsce doprowadził do ukształtowania się trójpodmiotowego układu miast konkurencyjnych, o tożsamych funkcjach tzw. miasta-wrót. Z przestrzennego punktu widzenia nastąpiło z kolei rozszczepienie impulsów miastotwórczych na 3 ośrodki. Ostatecznie hamowało to rozwój i doprowadziło do pozbawienia praw miejskich w latach 1742-1801 wszystkich trzech miast. Mysłowice i Modrzejów w XIX w. odzyskały swoje przywileje miejskie, jednak szczególnie to drugie miasto nie rozwinęło się znacząco.

Okres rzeczywisty rozwoju formy osadniczej konurbacji miejskiej przypadł dopiero na XIX i I połowę XX wieku. Tłem rozwoju układów zaglomerowanych była silna koncentracja przemysłu wydobywczego i przetwórczego, która na przełomie XIX i XX wieku spowodowała, to, że charakter zurbanizowany posiadała przeważająca część miejscowości od okolic Gliwic do okolic Dąbrowy Górniczej i od okolic Bytomia i Tarnowskich Gór po okolice Mysłowic i Mikołowa. Silna industrializacja i urbanizacja regionu nie powodowała jednak automatycznie jego umiastowienia, a tym samym ukształtowania się formy osadniczej konurbacji miejskiej. Przynajmniej z administracyjnego punktu widzenia. Przed połową XIX w. doszło jedynie do nieudanej próby umiastowienia górniczego Redenu (obecnie część Dąbrowy Górn.) w Królestwie Polskim. Przywileje miejskie związane z procesem industrializacji regionu oraz wyraźnym wzrostem ludnościowym miały dopiero miejsce w latach 50. i 60. XIX w. W pierwszej kolejności ówczesne władze pruskie restytuowały niektóre spośród miast zdegradowanych w I połowie XVIII w, a stanowiące lokalne ośrodki handlowo-rzemieślnicze w trefie peryferyjnej współczesnej konurbacji Bieruń, Sośnicowice i Woźniki. Dopiero w latach 60. XIX w. w zbiorze miast ponownie znalazły się bardziej uprzemysłowione Mysłowice.

W latach 60. XIX w. prawa miejskie otrzymały także Katowice (1865 r.) i Królewska Huta (1869 r.). Ich geneza była jednak odmienna. O ile Królewska Huta stanowiła klasyczny ośrodek przemysłowy doby industrialnej, związany zarówno z hutnictwem żelaza, jak i górnictwem węgla, o tyle rozwój Katowic stanowił efekt wykreowania w nich funkcji zarządczych i dyspozycyjnych, handlowych i transportowych. Rola przemysłu i górnictwa rozumianych jako stymulanty bezpośredniej była znacząco ograniczona. Obszary koncentracji funkcji produkcyjnych znalazły się bowiem poza granicami administracyjnymi miasta. Katowice przyjęły funkcje klasycznego miasta-wrót doby industrialnej, w czym znaczącą rolę miało położenie w najbliższym sąsiedztwie granicy państwowej. Analogiczne funkcje, uzupełniane eksploracja górniczą posiadały Mysłowice. Jak już wspomniano w innym miejscu (hasło: Miasta województwa śląskiego) umiastowienie regionu, w żadnym przypadku nie nadążało za jego urbanizacją. Szczególnie widoczne było to w II połowie XIX w. w Zagłębiu Dąbrowskim i jego zapleczu, gdzie nie dość, że administracyjnie opóźniano nabywanie praw miejskich (Sosnowiec) to w latach 1869-1870 część miejscowości pozbawiono praw miejskich (Czeladź, Siewierz, Sławków). Dopiero w 1902 r. prawa miejskie otrzymał Sosnowiec. Rok wcześniej w Galicji umiastowiono Jaworzno. Jeszcze w latach 80. XIX w. prawa miasteczka uzyskała Szczakowa, jako ośrodek transportu nadgranicznego w północno-zachodniej części Galicji. Kolejne dwa miasta powstały w 1916 r. – Dąbrowa Górnicza i 1922 – Zabrze. W obu wypadkach prawa miejskie otrzymały ośrodki kilkudziesięciotysięczne, które potencjałem demograficznym przewyższały nie tylko większość miast odpowiednio Małopolski i Górnego Śląska, ale także międzywojennego państwa polskiego i niemieckiego. Fakt ten najlepiej świadczył o znaczącym opóźnieniu formalizowania struktur miejskich. W ramach autonomicznego województwa śląskiego podjęto dalszych 6 prób umiastowienia, przy czym do II wojny światowej udało się to tylko w przypadku Siemianowic Śląskich (1932 r.). Nowy Bytom, Piekary Śląskie, Ruda, Szopienice i Świętochłowice z powodu II wojny światowej prawa miejskie otrzymują dopiero w 1947 r. W 1949 r. na krótko miastem staje się Wirek. W części zagłębiowskiej do 1950 r. prawa miejskie w 1919 r. przywrócono jedynie Czeladzi. Nie powiodły się natomiast podejmowane w okresie międzywojennym próby umiastowienia pod nazwą Niwka-Modrzejów gminy Niwka wraz z Modrzejowem, włączonym w 1915 r. do Sosnowca.

Przyjąć należy umownie, że lata 50. XX wieku zamykają etap kształtowania się konurbacji katowickiej jako aglomerowanej formy osadniczej. Zarówno jego rdzenia, jak i wyraźnie już ukształtowanej strefy peryferyjnej. Obszar strefy peryferyjnej obejmował także kilkadziesiąt miejscowości, które stanowiły w kolejnych dekadach tło ekspansji terytorialnej miast istniejących w połowie XX wieku.

Ukonstytuowana do połowy XX wieku konurbacja w kolejnych dekadach przechodziła jednak dalszą ewolucję. Już w 1951 r. powstało kilka następnych miast: Brzeziny Śląskie, Grodziec, Knurów, Łaziska Górne, Radzionków i Tychy. W 1954 r. umiastowiono natomiast Łabędy i Strzemieszyce Wielkie. Jednocześnie w latach 1951-1954 w wielu miastach miała miejsce szeroko zakrojona ekspansja terytorialna. Wiele miast powiększyło swoje terytorium o ¼ i więcej dotychczasowej powierzchni. Zabrze w 1951 r. niemal ukształtowało wtedy już współczesny obraz terytorium miasta. Do Bytomia włączono pas dzielnic południowych niemal podwajając jego obszar. W 1953 r. do Sosnowca przyłączono gminę Niwka i Jęzor z ówczesnego województwa krakowskiego, a do Gliwic włączono Stare Gliwice. Świętochłowice terytorialnie ukształtowały się po włączeniu do nich w 1951 r. gminy Lipiny (wraz z Chropaczowem). Znacząco rozrosły się same Katowice do których w 1953 r. przyłączono Ochojec, Piotrowice i Wełnowiec.

Tab. 1.1. Powierzchnia i ludność konurbacji katowickiej w 2013 roku.

Tab. 1.2. Powierzchnia i ludność konurbacji katowickiej w 2013 roku.

Największe zmiany miały jednak miejsce w obrębie dzisiejszej Rudy Śląskiej, która powstała w 1958 r. z połączenia Rudy i Nowego Bytomia. Wcześniej jednak oba miasta zintegrowały w swoich graniach kilkanaście innych miejscowości. Lata 50. XX wieku w procesie kształtowania się rdzenia konurbacji katowickiej z punktu formalno prawnego zdecydowanie kierowały się w stronę procesu przyłączeń administracyjnych silnie zurbanizowanych gmin do większych już istniejących miast. Ukonstytuowanie się Rudy Śląskiej w 1958 r. oraz włączenie do Jaworzna miasta Szczakowa rozpoczęły natomiast trend ekspansji większych miast w stronę miast mniejszych. Symbolicznie w latach 60. XX wieku rozpoczęła go aneksja Szopienic przez Katowice. Trwał on do końca lat 70. XX wieku. Celem ekspansji terytorialnej dużych miast były licznie powstające w latach 60. XX wieku mniejsze miasta monofunkcyjne, w zdecydowanej większości górnicze i przemysłowe. Fala wzrostu nowych miast trwała do połowy lat 70. XX wieku. W procesie formowania struktury konurbacji katowickiej miała dość istotne znaczenie formalizując prawomocnie charakter przestrzeni wokół większych miast, a szczególnie na zewnątrz widocznego już plazmowego kształtu omawianej formy osadniczej. W latach 70. I 80. XX wieku rdzeń konurbacji znacząco rozszerzył się we wszystkich kierunkach obejmując na północy Tarnowskie Góry, na południu Tychy, zachodzie Gliwice, a na wschodzie Dąbrowę Górniczą.

Zmiany terytorialne w miastach rdzenia konurbacji katowickiej, które miały miejsce w latach 70. XX wieku spowodowały jednak, że jego charakter był stosunkowo niejednolity. To znaczy, że z jednej strony istniały silnie zurbanizowane i zaludnione miasta w jego strefie centralnej, takie jak Chorzów czy Świętochłowice, z drugiej zaś powstanie „wielkiej” Dąbrowy czy „wielkich” Tychów włączyło w jego obręb wiele miejscowości o charakterze wiejskim z niskim wskaźnikiem zaludnienia.

Istotne zmiany w strukturze przestrzennej konurbacji katowickiej miały miejsce w latach 90. XX wieku, a związane to było z rozpadem administracyjnym wielu miast, w tym miast dużych. W niemal wszystkich przypadkach separujące się miasta weszły w skład strefy wewnętrznej konurbacji, uszczuplając tym samym terytorialnie obszar rdzenia.

Tendencje odśrodkowe utrzymywały się w latach 2000. I trwają nadal. Istotnym czynnikiem mającym bezpośredni wpływ na ograniczanie obszaru rdzenia konurbacji katowickiej i zwiększanie strefy wewnętrznej są zmiany ekonomiczne i społeczne na większą skalę zainicjowane w latach 90. XX wieku. W ich efekcie słabnie przyciągającą rola większych i średnich miast zlokalizowanych w rdzeniu, zwiększają się zaś tendencje dekoncentracyjne skutkujące usamodzielnianiem się prawno-administracyjnym niektórych dzielnic. Tendencje takie widoczne są szczególnie wtedy, gdy kryzys przeżywa miasto główne, a na jego przedmieściach trwa lokalny wzrost różnych struktur – przestrzennych, gospodarczych czy społecznych. Egzemplifikacją tego zjawiska po 2011 r. są próby podzielenia na dwie części miasta Mysłowice i utworzenie z jednej z nich (południowej) trzech jednostek administracyjnych – dwóch gmin miejskich i jednej wiejskiej. Tym samym kosztem rdzenia konurbacji zwiększy się jego strefa wewnętrzna (gminy miejskie) i strefa zewnętrzna (gmina wiejska).

Struktura konurbacji katowickiej

Konurbacja katowicka zajmuje obszar 3775 km² z liczbą 2 669,2 tys. mieszkańców w 2012 roku. Z tego na rdzeń przypadało 1354 km² oraz 2 105,8 tys. mieszkańców. W strefie peryferyjnej o powierzchni 2421 km² zamieszkiwało natomiast łącznie 563,4 tys. mieszkańców. W rdzeniu miejskim zlokalizowanych było 17 gmin miejskich, w strefie peryferyjnej 37, z tego w wewnętrznej – 10 gmin miejskich, a w strefie zewnętrznej – 27 gmin.