Rzemiosło w województwie śląskim 1945-1950

(ang. Craft in Silesian Voivodeship 1945-1950,niem. Gewerbe in der Woiwodschaft Schlesien 1945-1950)

Autorzy: prof dr hab. Wanda Musialik, dr Roman Śmietański

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Termin „rzemiosło” po 1945 r. nie został właściwie zdefiniowany. Rzemieślnicy zaproponowali w 1946 r., aby terminem tym określać „wszelki przemysł zarobkowy, wykonywany samodzielnie i zawodowo lub przemysł zarobkowy, przedsiębiorstwo wytwarzające lub przetwarzające, w którym liczba zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji […] nie przekracza 20 pracowników oraz budowlane, instalacyjne, reperacyjne i usługowe…”. Zakres znaczenia tego pojęcia ustalono na podstawie listy rzemiosł określonej ustawą w 1936 r., którą rozszerzono w 1947 r.. Wprowadzono tym samym daleko idącą specjalizację rzemiosła. Zawody podzielono na dwie grupy: niekoncesjonowanych było 283 rzemiosł (podzielonych na 82 specjalności) oraz 5 rodzajów rzemiosł koncesjonowanych. Nowa lista rzemiosł zbliżyła pojęcie rzemiosła do drobnej wytwórczości. W obręb rzemiosła wprowadzono znaczną liczbę nowych zajęć zarobkowych, poszerzając wachlarz zawodów tradycyjnie uznawanych za rzemiosło. Interpretacja pojęcia utożsamiała rzemieślników z pracownikami najemnymi. Odróżniała ich „produkcja służąca do zaspokojenia zindywidualizowanych potrzeb nie anonimowych odbiorców, wynikających z pojedynczych zamówień konsumentów”.

Ustawodawstwo

W 1939 r. na terenie przyszłego województwa śląsko-dąbrowskiego funkcjonowały dwa systemy prawne. Na Śląsku Opolskim obowiązywały przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r. (z późniejszymi zmianami), w Zagłębiu Dąbrowskim i województwie śląskim były to przepisy z rozporządzenia prezydenta RP z 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym ze zmianami wraz z innymi przepisami o izbach rzemieślniczych czy o stosunkach gospodarczych. Bezpośrednio po wojnie obowiązywały przepisy polskiego międzywojennego prawodawstwa przemysłowego. W 1946 r. przedsiębiorstwa prywatne, w tym warsztaty rzemieślnicze, objęły przepisy ustawy o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki. Obok przedsiębiorstw prywatnych i spółdzielczych przyjmowano odrębne przepisy dla przedsiębiorstw państwowych. Na Śląsku Opolskim, z uwagi na przedwojenną przynależność do państwa niemieckiego, stosowano przepisy przewidziane dla tzw. Ziem Odzyskanych. Poziom rozwoju rzemiosła kształtowano przepisami podatkowymi. Korzystano tu z przedwojennego systemu. Zmieniono jedynie przepisy podatku obrotowego (1945) i dochodowego (1946). Szczególną opieką otaczano repatriantów na Ziemiach Odzyskanych, których zwolniono z podatków od działalności gospodarczej.

Powojenne warunki funkcjonowania

Działania wojenne doprowadziły do zniszczenia 70% warsztatów rzemieślniczych. Skalę destrukcji pogłębiał demontaż wyposażenia przez tzw. szabrowników opróżniających opuszczone zabudowania. Z narzędzi opróżniali warsztaty także ich właściciele, którzy przewidywali, że będą musieli opuścić tereny Śląska przyznane Polsce. Władze wobec ludności rodzimej przewidywały konieczność przeprowadzenia weryfikacji narodowościowej. Uzyskanie tymczasowego poświadczenia obywatelstwa Państwa Polskiego stanowiło przepustkę do pozostania w miejscu zamieszkania. Chroniło też warsztaty przed konfiskatą z tytułu uznania ich za własność poniemiecką. Na Śląsku Opolskim statusem tym obejmowano warsztaty pod nieobecność właścicieli, którzy nie zdołali powrócić z przedfrontowej ewakuacji, bądź przebywali w niewoli. Z chwilą powrotu do swych siedzib, po uzyskaniu tymczasowego poświadczenia obywatelstwa, mogli występować do sądu o zwrot nieruchomości.

Weryfikację przechodzili także osadnicy, którzy zabiegali o legalizację warsztatów zajętych w nowym miejscu zamieszkania. Prawo do ich użytkowania przyznawano na zasadach dzierżawy. Od zamierzających otworzyć warsztat wymagano świadectwa posiadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Wielu przystępowało do prowadzenia warsztatu nie mogąc okazać tych dokumentów z uwagi na ich zniszczenie lub zagubienie. W takiej sytuacji występowali o dyspensę. Posiadanie odpowiednich kwalifikacji potwierdzali wówczas dwaj świadkowie. Zdarzały się również podania z informacją o uzyskaniu odpowiednich umiejętności podczas pracy przymusowej lub pracy w obozie koncentracyjnym. Zgodę na prowadzenie rzemiosła otrzymywali także zdemobilizowani żołnierze. Otwierający warsztat rzemieślniczy zobowiązany był do wykupienia karty rejestracyjnej w urzędach administracji lokalnej.

Skalę wytwórczości rzemiosła regulował dostęp do surowców, wprowadzenie obowiązkowych cen, a także polityka podatkowa. Możliwość pozyskania materiałów do produkcji stała się jedną z barier rozwoju rzemiosła. Inną była reglamentacja produkcji. W 1947 r. wprowadzono ograniczenia w zaopatrzeniu ludności w niektóre artykuły spożywcze i artykuły pierwszej potrzeby. Przez dwa lata obowiązywał np. zakaz obrotu mięsem i jego przetworami przez trzy dni tygodnia, tj. środy, czwartki i piątki. Ponadto przez 14 miesięcy we wtorki obowiązywał zakaz sprzedaży wyrobów cukierniczych. Wyznaczone przez państwo cenniki określały poziom dochodów samodzielnego rzemieślnika.

Dynamika zmiany liczby warsztatów rzemieślniczych

Tabela 1 - Skala zmiany liczby warsztatów i pracowników rzemiosła indywidualnego w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1947-1950

Brak sprawnego systemu administracyjnego utrudniał ustalenie wiarygodnych danych statystycznych. Dopiero we wrześniu 1946 r. wprowadzono obowiązek składania przemysłowych sprawozdań statystycznych. Zgodnie z danymi cząstkowymi w maju 1945 r. w opolskich powiatach funkcjonowało 476 warsztatów rzemieślniczych. W ciągu 2 lat ich liczba wzrosła do 4 215, tj. o przeszło 880%. W tym samym czasie w granicach międzywojennego województwa śląskiego i dwóch powiatach Zagłębia Dąbrowskiego było 15 194 samodzielne prowadzonych warsztatów rzemieślniczych. Pracowało tam łącznie ponad 49 tys. osób (zob. Tabela 1). Na terenach górnośląskiego okręgu przemysłowego i Zagłębia Dąbrowskiego zakłady były większe, licząc średnio 2,7 pracownika wobec 2,0 osób zatrudnionych w powiecie opolskim.

W 1948 r. w gminach opolskich utrzymywał się wzrost liczby warsztatów, gdy w powiatach dawnego województwa śląskiego wraz z Zagłębiem Dąbrowskim obserwowano spadek zarówno liczby samodzielnych punktów rzemieślniczych, jak i osób w nich zatrudnionych. Od kolejnego roku nastąpiło obniżenie liczby zakładów i tam pracujących na całym obszarze województwa. W ciągu trzech lat w katowickim o blisko połowę zmniejszyła się liczba pracujących w warsztatach rzemieślników. Wśród pracujących w 1950 r. rzemieślników w opolskim większość polegała wyłącznie na własnej pracy, a w katowickim tylko 34% decydowało się na zatrudnienie dodatkowej osoby (zob. Tabela 1). Spadek liczby samodzielnych warsztatów i zatrudnionych tam pracowników spowodowany był zamykaniem miejsc pracy wskutek restryktywnej polityki podatkowej oraz preferowania zmiany przez rzemieślników formy prawnej swojej działalności.

Władze skarbowe zaczęły kwestionować rzetelność prowadzenia ksiąg podatkowych. Zarzuty te posłużyły do wyznaczenia tzw. domiarów, czyli dodatkowych wymiarów podatku wymaganych od właścicieli prywatnych zakładów. Nakładano je niezależnie od wcześniej dokonanych wpłat na poczet podatku. Ich wysokość nierzadko prowadziła rzemieślników do ruiny. Podobne skutki wywołały opłaty, jakie należało wnosić za ponowną rejestrację warsztatu. Dlatego nie dochodziło do odtworzenia likwidowanych samodzielnych zakładów rzemieślniczych.

Alternatywą dla dotychczasowych właścicieli i pracowników prywatnych warsztatów rzemieślniczych było podjęcie zatrudnienia w spółdzielni pracy lub z zachowaniem charakteru właściciela warsztatu rzemieślniczego - przystąpienie do spółdzielni pomocniczych. W takim przypadku ich członkowie korzystali z pośredniczenia spółdzielni w pozyskiwaniu zamówień, magazynu surowców oraz sprzedaży gotowych wyrobów, powstających w ich warsztatach. Szeroki wachlarz pomocy socjalnej był zachętą do przechodzenia samodzielnych rzemieślników do uspołecznionych przedsiębiorstw.

Samorząd gospodarczy

Tabela 2 - Liczba cechów ogółem i wybranych rzemiosł w województwie śląsko-dąbrowskim (stan z 31 III 1948 r.)

Tydzień po oswobodzeniu Katowic (31 stycznia 1945 r.) międzywojenni pracownicy przystąpili do reaktywowania Izby Rzemieślniczej. 8 lutego wybrano nowy zarząd. Dyrektorem została ta sama osoba, która pełniła tę funkcję przed wojną. Tym samym dano wyraz przywiązaniu do organizacji samorządu rzemieślniczego w oparciu o wzory sprzed 1939 r. Dyrektorem Izby Rzemieślniczej w Katowicach został Anzelm Gorywoda. Przyjęte rozwiązanie trwało do 1946 r., kiedy zdecydowano o wyborze zarządu komisarycznego i wskazano delegata Ministerstwa Przemysłu i Handlu dla Izby Rzemieślniczej w Katowicach. Został on łącznikiem miedzy rzemiosłem a organami władzy, informując o oczekiwaniach środowiska oraz sugestiach Urzędu Wojewódzkiego.

Organizację Izby oparto na jej międzywojennym statucie. Dla Śląska Opolskiego i Zagłębia Dąbrowskiego utworzono delegatury (ekspozytury) Izby w Opolu i Będzinie. Z pomocą starostw powiatowych organizowano spotkania lokalnych rzemieślników w celu utworzenia powiatowych związków cechowych. Jednak niska liczba samodzielnych rzemieślników, zwłaszcza na Śląsku Opolskim, nie pozwoliła na utworzenie w tym miejscu jednorodnych cechów. Dlatego powoływano cechy wspólne dla pokrewnych specjalności rzemieślniczych. Powstanie cechu zbiorowego spełniało oczekiwania władz państwowych, zmierzających do utworzenia struktur służących wdrożeniu systemu centralnego rozdzielnictwa materiałów do produkcji. Sprzyjało temu utworzenie w 1946 r. Rzemieślniczej Centrali Zaopatrzenia i Zbytu mającej dostarczać surowce i półfabrykaty rzemieślnikom, należącym do cechów.

W 1948 r. na mocy dekretu wprowadzono obowiązek członkostwa rzemieślników w cechach. Ich powstanie uzależniono od wniosku Izby Rzemieślniczej. Jednocześnie instytucja stała się zależna od administracji państwowej. W ten sposób przy formalnie zachowanym samorządzie środowiska rzemieślniczego pozbawiono go faktycznie niezależności. Tworzono sieć okręgowych związków cechowych, które powoływał Minister Przemysłu i Handlu na wniosek ogólnopolskiego Związku Izb Rzemieślniczych.

Kształcenie rzemieślników

Tabela 3 - Liczba uczniów szkolonych w warsztatach rzemieślniczych z podziałem na grupy zawodowe w latach 1945-1950

Tabela 3 cz. II - Liczba publicznych średnich szkół zawodowych i kursów rzemieślniczych z ich absolwentami oraz egzaminów kwalifikacyjnych i sprawdzających w latach 1946-1950

Istniały dwie drogi uzyskania kwalifikacji rzemieślniczych. Obie wymagały ukończenia szkoły powszechnej. Następnie kandydat miał do wyboru albo zgłoszenie się do 3-letniej szkoły zawodowej, albo naukę u mistrza zawodu. W przypadku wyboru nauki w szkole praktyczna nauka zawodu odbywała się w warsztatach szkolnych. Przy wyborze tradycyjnego systemu nauczania u samodzielnego rzemieślnika należało najpierw zgłosić się do Urzędu Zatrudnienia, który po uzyskaniu opinii lekarza (czasem poradni zawodowej) o przydatności kandydata do wybranego zawodu kierował go do mistrza. Po okresie próbnym mistrz decydował się, czy przyjmie ucznia na naukę. Warunki, na jakich zostanie ona przeprowadzona, określała umowa z opiekunami ucznia. Umowa rejestrowana była w izbie rzemieślniczej. Dokument ten zobowiązywał mistrza do 3-letniej praktycznej nauki zawodu, posyłania ucznia do średniej szkoły zawodu i wypłacania mu wynagrodzenia zgodnie ze stawkami godzinowymi określanymi urzędowo. Po 3 latach nauki uczeń otrzymywał świadectwo ukończenia średniej szkoły zawodowej i przez mistrza zostawał przedstawiony do egzaminu na czeladnika. Po tym egzaminie chcący uzyskać pełne kwalifikacje rzemieślnicze musiał przez 3 lata samodzielnie, pogłębiając stale wiadomości ogólne i specjalistyczne, w końcu przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Otrzymawszy tytuł mistrza, uzyskiwał prawo do prowadzenia własnego warsztatu i do kształcenia uczniów rzemieślniczych. Po zdaniu wspomnianych egzaminów zarówno czeladnik, jak i mistrz, nie chcąc prowadzić prywatnego warsztatu, mogli podjąć pracę w przemyśle.

W 1945 r. naukę rzemiosła podjęło 1418 osób, najwięcej w zawodach metalowych, budowlanych i spożywczych. Chociaż z uwagi na brak stabilizacji sytuacji powojennej nie wszyscy uczniowie mogli zostać zgłoszeni do Izby Rzemieślniczej. Przez dwa kolejne lata zachowany został trend kształcenia w zawodach grupy metalowej, wzrosło natomiast zainteresowanie zawodami grupy włókienniczej, drzewnej i spożywczej. Po 1948 r. nastąpił spadek liczby uczniów w warsztatach rzemieślniczych, za wyjątkiem zawodów włókienniczych, gdzie spadek nastąpił w kolejnym roku (zob. Tabela 3).

Do chwili wydzielenia województwa opolskiego najwięcej osób w województwie śląsko-dąbrowskim zdobywało kwalifikacje w rzemiosłach metalowych, drzewnych włókienniczych i spożywczym (zob. Tabela 3 cz. II). Rekonstrukcję systemu kształcenia rozpoczęło odtworzenie Śląskiego Instytutu Rzemieślniczo-Przemysłowego. Po zniesieniu możliwości pobierania opłat za naukę zawodu w warsztacie rzemieślniczym mistrzowie niechętnie przyjmowali uczniów z uwagi na koszty ich wyszkolenia. W 1947 r. urzędnicy wojewódzcy pesymistycznie oceniali możliwość rozwoju nowych kadr rzemieślniczych. W tym czasie władze państwowe zarządziły skrócenie okresu nauki rzemiosła do 18 miesięcy. W 1948 r. rozpoczęto korygowanie zasad szkolenia zawodowego, m.in. wprowadzając odpisy od podatku kwoty wydatkowanej na utrzymanie ucznia przyjętego do nauki zawodu. W tym czasie przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze oganizowały szeroko zakrojony program szkolenia pracowników, co nie pozostało bez wpływu na liczbę młodzieży zatrudnianej w rzemiośle prywatnym.

Stale wzrastała liczba publicznych średnich szkół zawodowych, wraz z ich absolwentami, kształcących w zawodach rzemieślniczych (zob. Tabela 3 cz. II). Organizowanie nauki w tym kierunku wynikało z zapotrzebowania odbudowy przemysłu województwa. I tam znajdowała zajęcie młodzież po uzyskaniu kwalifikacji czeladnika. Przy wzrastającej liczbie absolwentów szkół i kursów zawodowych rzemiosło odczuwało stały niedobór rzemieślników z uprawnieniami do kształcenia uczniów. W celu poszerzenia tej grupy przeprowadzano szereg kursów przygotowawczych do egzaminów czeladniczych i mistrzowskich dla osób nie posiadających dowodów swojej kwalifikacji. Po tych kurach uczestnicy przystępowali do egzaminów rzemieślniczych. Uzyskanie dyplomu czeladniczego umożliwiało jego właścicielowi zalegalizowanie niezarejestrowanych dotąd warsztatów, a także podjęcie dalszej nauki do uzyskania pełnej samodzielności zawodowej. Dla osób niemogących przedstawić dowodów odbycia wymaganego 3-letniego okresu praktyki od 1946 r. powstawał system zastępczy w postaci egzaminów sprawdzających.

Spadek zainteresowania tą formą potwierdzania kwalifikacji nastąpił począwszy od 1948 r. Nie można go łączyć z wyczerpaniem grupy potencjalnych zainteresowanych, gdyż wśród osiedlających się na terenie województwa reemigrantów znajdowała się nadreprezentacja rzemieślników, nie zawsze posiadających wymagane po 1945 r. uprawnienia przy rejestracji warsztatów. Redukcja liczby uczestniczących w kursach zawodowych oraz egzaminach rzemieślniczych i sprawdzających przy wzrastającej liczbie absolwentów szkół zawodowych związana była z polityką państwa. W województwie śląsko-dąbrowskim dostrzec można da okresy funkcjonowania rzemiosła: lata 1945-1948 - odbudowy i rozwoju oraz 1949-1950 - zahamowanie wcześniejszych tendencji związanych z preferowaniem przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych.

Bibliografia

1. Archiwum Izby Rzemieślniczej w Opolu, Oświata. Rok 1955, sygn. B-50/9, nr 402: Teczka osobowa: Antonina Truskowska
2. Archiwum Państwowe w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, sygn. 56, 488, 497.
3. Archiwum Państwowe w Opolu, Starostwo Powiatowe. Grodków Opole, sygn. 214, bp
4. Lis M., Odbudowa podstaw gospodarki Śląska Opolskiego na przykładzie przemysłu, Opole 1978.
5. Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
6. Musialik W., Rzemiosło w latach 1945-1989. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 81-140.
7. Pacułt R., Cech Rzemiosł Różnych w Kędzierzynie-Koźlu 1946–1988, Kędzierzyn-Koźle 1989.
8. „Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, Warszawa [1948]
9. „Rocznik statystyczny” 1947, Warszawa 1947.
10. Rybak A., Stulecie rzemiosła dąbrowskiego, [Dąbrowa Górnicza br. r.w.]
11. „Rzemiosło” 1948 nr 1, 2, 7-8, 1949 nr 2
12. Sadecka-Zmarlak M., Z badań nad rzemiosłem na Śląsku w latach 1945-1946, „Studia Śląskie” 1980
13. Sowa A., Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej: 1945–2001, Warszawa 2001.
14. „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki” 1946, nr 24.
15. Teszner K., Administracja podatkowa i kontrolna w Polsce, Warszawa 2012.
16. Wiśniewski F., Rzemiosło indywidualne w 20-leciu Polski Ludowej. Studium ekonomiczne, Poznań 1964.

Źródła on-line

Wójcik M., Znaczenie samorządu gospodarczego w Polsce w zakresie realizacji zadań rynku pracy. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. UŚ dr hab. M. Mitręgi, Wydział nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski, Katowice 2015

Pacułt R.,Cech Rzemiosł Różnych w Kędzierzynie-Koźlu 1946–1988,Kędzierzyn-Koźle 1989

Rybak A., Stulecie rzemiosła dąbrowskiego, Dąbrowa Górnicza, br. r.w.