Monoklina śląsko-krakowska
Monoklina śląsko-krakowska ciągnie się z NW na SE, od północnych granic województwa ku zapadlisku przedkarpackiemu. Stanowi naturalne przedłużenie monokliny przedsudeckiej. Obie struktury leżą między synklinorium szczecińsko-miechowskim na NE oraz blokiem dolnośląskim i morawsko-śląskim pasmem fałdowym na SW (Rys. 1). Przyjmuje się, że granica monokliny przedsudeckiej z monokliną śląsko-krakowską zaznacza się w regionalnej zmianie przebiegu wychodni utworów triasu i dolnej jury, co występuje na linii Strzelce Opolskie – Lubliniec. Na wschodzie monoklina śląsko-krakowska graniczy z segmentem miechowskim synklinorium szczecińsko-miechowskiego, na południu chowa się pod Karpatami a na zachodzie pod niecką opolską (Rys. 1)
Główne rysy budowy geologicznej
Monoklina śląsko-krakowska zbudowana jest z różnych ogniw triasu i jury oraz fragmentarycznie zachowanych utworów kredy, rozdzielonych przerwami sedymentacyjnymi i niezgodnościami kątowymi. Rozciągłość monokliny (NW-SE) odpowiada kierunkowi pasa wychodni skał górnojurajskich, które tworzą jej najbardziej eksponowaną morfologicznie część, zwaną kuestą jury krakowsko-częstochowskiej (Rys. 2). Warstwy triasu i jury są nachylone ogólnie w kierunku północno-wschodnim, gdzie chowają się pod skały kredowe niecki miechowskiej. Skały te tworzą mezozoiczną pokrywę, leżącą niezgodnie na różnych ogniwach paleozoiku i prekambru. Podmezozoiczne podłoże stanowią dwa bloki tektoniczne (terrany): blok małopolski i blok górnośląski (Dadlez i in. 1994; Żaba 1999). Granicę między nimi wyznacza strefa uskokowa Kraków-Lubliniec o szerokości dochodzącej do 500 metrów (Buła i in. 1997; Żaba 1999).
Szerokość wychodni skał mezozoicznych na obszarze monokliny śląsko-krakowskiej zmniejsza się z północy na południe. Jest to związane ze stopniowym wyklinowywaniem się niektórych ogniw stratygraficznych w tym kierunku, gdyż transgresje morskie przychodziły z północnego zachodu i tam profile są bardziej kompletne, a miąższości większe. Utwory mezozoiczne na terenie monokliny mają nachylenie kilku stopni. Tylko lokalnie upady są większe, przekraczające nawet 30º, co jest spowodowane najczęściej miejscowymi deformacjami o genezie grawitacyjnej, które zachodziły na zboczach wzniesień.
Najstarsze skały pokrywy mezozoicznej – osady triasowe - leżą niezgodnie na zdenudowanym, paleozoicznym lub prekambryjskim podłożu. Profil triasu rozpoczyna się osadami pstrego piaskowca, reprezentowanymi przez iły, piaskowce i podrzędnie zlepieńce, stanowiące dolne ogniwa retu (Wyczółkowski, 1974). Dużo szerzej rozprzestrzenione są osady retu, wykształcone w facji dolomityczno-marglisto-ilastej z licznymi przeławiceniami skał gipsowych. Trias środkowy (wapień muszlowy) jest reprezentowany niemal wyłącznie przez utwory węglanowe. W spągu wapienia muszlowego leżą wapienie zawierające lokalnie wkładki dolomitów i margli (warstwy gogolińskie), a powyżej wapienie reprezentowane przez warstwy górażdżańskie, terebraturowe i karchowickie, w dużej części wtórnie zmienione w tzw. dolomity kruszconośne (dolomity siewierskie, warstwy olkuskie), z którymi związane jest okruszcowanie siarczkami cynku i ołowiu. Poziom dolomitów kruszconośnych obejmuje niekiedy również warstwy gogolińskie, osady retu oraz dolne ogniwo środkowego wapienia muszlowego, reprezentowane przez dolomity diploporowe (Żaba 1999). Warstwy te przechodzą ku górze w dolomity margliste z wkładkami margli i łupków ilastych (warstwy tarnowickie). Profil wapienia muszlowego kończą wapienie z przewarstwieniami margli, gipsów i dolomitów (warstwy wilkowickie) i leżące na nich iły, iłowce margliste i margle dolomityczne (warstwy boruszowickie). Osady kajpru reprezentowane są głównie przez iły i iłowce z licznymi przewarstwieniami mułowców, piaskowców oraz skał węglanowych. Retyk jest wykształcony w postaci serii ilastej z wkładkami piaskowców, zlepieńców i brekcji. Przeciętna miąższość utworów triasu waha się w granicach 100-200 metrów.
Skały jurajskie najczęściej zalegają niezgodnie na różnych ogniwach sekwencji triasowej. Jura dolna reprezentowana jest przez osady ilasto-mułowcowo-piaszczysto-żwirowe z wkładkami syderytów i węgli brunatnych. Osady jury środkowej tworzyły się w warunkach wyraźnej ekspansji basenu sedymentacyjnego. Reprezentowane są przez piaskowce, piaski, żwiry i osady ilaste oraz leżącą na nich sekwencję węglanową. Jura górna (oksford) jest reprezentowana głównie przez różne odmiany wapieni z licznymi wkładkami margli, łupków ilastych i mułowców i lokalnie występującymi poziomami krzemieni. Powyżej występują skały węglanowe (margle i wapienie) przechodzące stopniowo w osady marglisto-ilaste i klastyczne reprezentujące kimeryd. Miąższość utworów jurajskich maksymalnie osiąga 400 metrów. Wśród wapieni górnojurajskich wyróżnia się trzy główne odmiany facjalne. Są to: wapienie płytowe, wapienie skaliste i wapienie uławicone (Dżułyński 1952).
Wapienie płytowe – wapienie pelityczne lub drobnodetrytyczne barwy jasnoszarej lub żółtawej, o przełamie ziemistym. Zbudowane są z występujących na przemian ławic wapieni i margli o oddzielności płytowej (miąższość ławic od kilkunastu cm do ponad 1 m). Skały te łatwo ulegają procesom wietrzeniowym (Dżułyński 1953). Wapienie skaliste – twarde, białe, wapienie masywne, gruzłowate, mikrytyczne, czasami detrytyczne, na ogół niewarstwowane i nie zawierające krzemieni. Występuje w nich niewielka domieszka substancji ilastych. Są to skały bardzo odporne na wietrzenie zarówno fizyczne jak i chemiczne (Dżułyński 1953).
Wapienie uławicone pod względem petrograficznym odpowiadają wapieniom skalistym. Różnią się od nich grubym uławiceniem, czasami podkreślonym wkładkami marglistymi. Obszary, na których dominują wapienie skaliste tworzą układające się w pasma wierzchowiny, rozdzielone rozległymi obniżeniami, gdzie występują wapienie uławicone. Reliktami wapieni skalistych są ostańce skalne, które występują na wierzchowinach jako pojedyncze skały lub grupy skalne.
W wapieniach górnojurajskich spotykane są konkrecje krzemionkowe, powstałe w warunkach wczesnej diagenezy osadu. Utwory krzemionkowe często występują w przystropowej części profilu wapieni skalistych i uławiconych. Są one efektem epigenetycznej sylifikacji, równoczesnej z procesami tworzenia uskoków na Wyżynie Krakowskiej (Matyszkiewicz 1987). Lokalnie na skałach górnojurajskich występują utwory górnej kredy tj. zlepieńce, margle, wapienie margliste i opoki.
W zagłębieniach skalistego podłoża oraz w lejach krasowych spotykane są rezydua paleogeńskich i neogeńskich zwietrzelin krasowych.
Obszar monokliny śląsko-krakowskiej dwukrotnie znalazł się w zasięgu zlodowaceń skandynawskich: podczas zlodowacenia Sanu i zlodowacenia Odry. Podczas młodszych zlodowaceń obszar ten znajdował się w strefie peryglacjalnej. Utwory plejstoceńskie na obszarze monokliny śląsko-krakowskiej reprezentują: gliny zwałowe, osady piaszczysto-żwirowe, lessy, utwory jaskiniowe oraz peryglacjalne osady stokowe i pokrywy zwietrzelinowe.
Osady holoceńskie budują niskie terasy rzeczne. Na osadach facji korytowej (piaski i żwiry) zalegają osady facji powodziowej (mady). W starorzeczach występują mułki i torfy.
