Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego

Autor:Marta Pater

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego (Zřizeni Zemské Knižetstvi Oppolskeho a Ratiborského y ginych Kraguow k nim přislussegiczych, Landesordung, ordinatio provincialis) – obszerny, liczący 376 artykułów zawartych w 53 rozdziałach akt prawny o charakterze kodyfikacji, wydany przez sejmik księstwa opolsko-raciborskiego i zatwierdzony przez cesarza Ferdynanda I 29 września 1562 roku. Motywem jej spisania była chęć ujęcia w jednym miejscu materiału prawnego, dotychczas rozproszonego w statutach oraz uchwałach sejmowych i sejmikowych, uwzględniając przy tym obowiązujący zwyczaj. Działania te wpisywały się w ruch kodyfikacyjny na Śląsku w XVI i XVII wieku. Dokument normował więc zagadnienia ogólnoustrojowe, ustalał kompetencje i prawa władz księstwa oraz regulował niemal wszystkie dziedziny prawa, z przeważającą jednak ilością norm proceduralnych i cywilnoprawnych. Niemniej w tekście brakuje systematyki – poszczególne gałęzie prawne nie są od siebie wyraźnie wyodrębnione, a przepisy zostały wzajemnie przemieszane.

Ordynacji podlegała początkowo cała szlachta księstwa opolsko-raciborskiego, później również osoby spoza stanu szlacheckiego, ale posiadające dobra rycerskie bądź piastujące wysokie urzędy w księstwie, a w pewnym zakresie również poddani chłopi. Terytorialnie obejmowała ziemie należące do księstwa, jednak znalazła również zastosowanie w górnośląskich państwach stanowych: bytomskim, bogumińskim i od 1666 roku w wodzisławskim. Ponadto wywarła wpływ na praktykę sądową Siewierza oraz stała się wzorem dla ordynacji księstwa cieszyńskiego wydanej w 1591 roku. Z tego względu ordynacja ta nazywana jest też Górnośląskim Prawem Sądowym. Obowiązywała ona do połowy XVIII wieku, czyli do momentu przejścia Śląska pod panowanie pruskie. Przypuszczalnie w XIX wieku mogła stanowić jeszcze prawo posiłkowe. Historycy podkreślają słowiański rodowód kodyfikacji, na którą w dużym stopniu wpłynęło prawo czeskie i polskie, oraz na nieznaczny udział prawa saskiego, w przeciwieństwie do ordynacji księstw dolnośląskich.

Układ wewnętrzny

Ordynacja została spisana w języku czeskim i składa się z 53 nienumerowanych tytułów, czy też rozdziałów, te zaś dzielą się na artykuły oznaczone numeracją rzymską, odrębną dla każdego tytułu. Tekst rozpoczyna się wstępem, wskazującym inicjatorów projektu na szlachtę księstwa opolsko-raciborskiego, która spisała i uchwaliła prawa na sejmiku w roku 1561. Za głównych pomysłodawców uważa się ówczesnego starostę ziemskiego Jana Oppersdorffa i kanclerza księstwa Mikołaja Lasotę.

Pierwszych dwanaście rozdziałów Zrzizeni dotyczy najważniejszych kwestii ustrojowych i militarnych księstwa. Rozdział pierwszy zawiera regulacje odnośnie formy i miejsca składania hołdu lennego, potwierdzenie zachowania dotychczasowych przywilejów, oraz powtórzoną za Przywilejem Hanuszowym informację o jedności księstwa i przynależących do niego okręgów. Kolejne dwa wymieniają podstawowe obowiązki ludności wynikające z konieczności obrony kraju. Dodatkowo tytuły te zawierają informacje dotyczące żołdu, zasad obsadzania zamków i miast podczas działań zbrojnych oraz opisany został wygląd chorągwi. Na następne pięć rozdziałów składają się przepisy administracyjne i ustrojowe. Dotyczą one wyglądu pieczęci królewskiej i ziemskiej, a także wymagań związanych z ich przechowywaniem. Rozdziały od 8 do 12 charakteryzują główne organy władzy księstwa i opisują organizację oraz kompetencje sejmu, kancelarii oraz starosty generalnego. W rozdziałach od 13 do 20, składających się z ponad 70 artykułów, znalazły się regulacje związane z prawem małżeńskim majątkowym, opiekuńczym i spadkowym. Dalej poświęcono uwagę duchowieństwu (rozdział 23) oraz sprawom majątkowym duchownych (rozdział 21), skupiając się głównie na dziesięcinach i sposobie ściągania opłat. Ponadto zawarto też przepisy związane z majątkiem szpitalnym i dochodom instytucji i fundacji kościelnych (rozdział 22). Kolejne 20 rozdziałów zawiera zróżnicowany materiał prawny, składający się z przepisów karnych, administracyjnych, materialnych i proceduralnych. W tej części aktu, liczącego przeszło dwieście artykułów, znajdują się regulacje związane z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, zasady działania wymiaru sprawiedliwości dotyczące m.in. składu sędziowskiego i sposobu jego uzupełniania, wynagrodzenia, kolejności zasiadania za stołem, zaprzysiężenia sędziego ziemskiego, prawa i obowiązki uczestników procesu (w tym kary za niestawienie się w sądzie na wezwanie). Dodatkowo wymieniono tu niektóre kategorie przestępstw i zasady karania za nie. Ostatnią grupą przepisów są, począwszy od rozdziału 40, zagadnienia dotyczące stosunków dominialnych i ekonomicznej ochrony interesów feudałów.

Władze księstwa

Najwyższym urzędnikiem był starosta (Wrehni Haytman zemsky, Oberster Landeshauptmann) księstwa wykonujący polecenia władcy. Po zatwierdzeniu ordynacji jego rola znacznie wzrosła, gdyż stał się namiestnikiem cesarza sprawującym w jego imieniu władzę. Jego kompetencje rozciągały się również na sądownictwo, ponieważ jednocześnie miał pełnić rolę najwyższego sędziego księstwa, przewodniczyć sesjom sądu oraz zatwierdzać wyroki. Funkcję doradczą starosty pełnił sejmik ziemski, któremu ordynacja nie poświęciła jednak zbyt wiele miejsca. Początkowo jego skład tworzyła szlachta, zaś zwoływany był na rozkaz króla przez starostę i sąd ziemski. Obecność na posiedzeniu była obowiązkowa, a niestawienie się podlegało karze dziesięciu grzywien. Instytucja ta szybko przekształciła się w sejmik reprezentantów, w skład którego weszli także przedstawiciele duchowieństwa i miast. Delegaci zostali podzieleni na stan panów i stan rycerski. Wkrótce sejmik zaczął zajmować się wszelkimi przejawami życia publicznego, a jego uchwały zatwierdzane były przez cesarza, jako króla czeskiego.

Drugim dygnitarzem księstwa był kanclerz, do którego kompetencji należała organizacja administracji, prowadzenie kancelarii i odpowiedzialność za pieczęcie (pieczęć królewską i pieczęć księstwa), a również prowadzenie ksiąg urzędowych, takich jak księgi ziemskie, notarialne czy sądowe. Funkcję zastępcy kanclerza pełniło dwóch urzędników, to jest amtmanów. Kancelaria pierwotnie znajdowała się na zamku opolskim, później zaś w prywatnym domu kolejnych kanclerzy, tzw. Domu Nawoyowym, od nazwiska pierwszego właściciela, bądź Domem Kanclerskim.

Ordynacja nie precyzuje w jaki sposób powoływano starostę oraz kanclerza. W przypadku starosty przyjęła się zasada (choć nie zawsze praktykowana), iż sejmik ziemski przedstawiał trzech kandydatów, spośród których cesarz mianował jednego, natomiast o wyborze kanclerza Zrzizeni informuje, że zatwierdzać go miała władza zwierzchnia.

Trzecią osobą w księstwie był zwierzchni sędzia ziemski, jednak jego rola została ograniczona przez sędziowskie funkcje starosty. Sesje sądu ziemskiego miały odbywać się dwa razy do roku, pierwsza w Opolu, druga w Raciborzu, a więc zachowano w przepisach ustalony już wcześniej porządek zbierania się sądu, wynikający z przepisów Przywileju Hanuszowego. Skład sądu liczył osiemnaście osób: starostę ziemskiego, który przewodniczył obradom, sędziego ziemskiego, kanclerza księstwa oraz piętnastu asesorów. Zasiadali oni za stołem według ustalonego porządku, w ten sposób iż pierwsze i najważniejsze miejsce zajmował starosta, po jego lewej sędzia, a dalej kanclerz. Stan rycerski zasiadał po lewej, a stan pański po prawej stronie, w kolejności według stażu sędziowskiego. Występujący przed sądem zarówno mieszkańcy księstwa, jak i cudzoziemcy, mieli wypowiadać się w języku czeskim. Również po czesku należało wydawać wyroki, zaś przedstawione sądowi dokumenty pisane po łacinie bądź niemiecku miały być tłumaczone.

Wydania drukiem

Pierwsze wydanie Zrzizeni ukazało się drukiem w 1563 roku w Ołomuńcu z inicjatywy Mikołaja Lasoty. Na karcie tytułowej został umieszczony drzeworyt z herbem księstwa opolsko-raciborskiego, natomiast na końcu dzieła widnieje herb Lasoty z inicjałami NL. Do dzisiejszych czasów zachowały się cztery egzemplarze tego wydania, które znajdują się w dziale poloników Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu, w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, a również w bibliotece Klementinum w Pradze i Ermitażu w Petersburgu. Kolejne dwie edycje miały miejsce w XVII wieku, w 1609 roku we Wrocławiu w opracowaniu Adama Grentiusa i w 1671 roku w Nysie, wydane przez Ignatiusa Schubarta. Wydanie wrocławskie znane jest z bibliotek uniwersyteckich w Dreźnie i Cincinnati w USA. Jeden z egzemplarzy przechowywany jest też w zbiorach Cieszyńskiego Oddziału Zabytkowego Biblioteki Śląskiej w Katowicach i udostępniony przez Śląską Bibliotekę Cyfrową. Pozostałe zachowane egzemplarze tego wydania znajdują się ponadto w cieszyńskim oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach, i Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Na podstawie tych wydawnictw powstały odpisy w języku niemieckim, autorstwa Schickfussa z 1625 roku, Weingartena z 1690 roku, czy też Brachvogela z 1731 roku. Nie zachowały się jednak materiały, które przed wojną znajdowały się w zespole księstwa opolsko-raciborskiego w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.

Bibiliografia

1. Bieniasz M., Górnośląskie prawo prywatne według kodyfikacji z roku 1563, maszynopis, Katowice 1973.
2. Hatalska M., Sejmik księstwa opolsko-raciborskiego w latach 1564-1742, Wrocław 1979.
3. Kapras J., Pravo hornoslezske, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925.
4. Kapras J., Zemska zřizeni opolsko-ratiborské a tešinské, w: „Sbornik véd pravnich a statnich” t. XXII, 1922.
5. Kinstler M., Uwagi o śląskich ordynacjach ziemskich XVI i XVII wieku, w: „Sobótka” nr. 3, 1976.
6. Ptak M., Śląskie ordynacje ziemskie, „Sobótka” 1979, nr 1.
7. Sękowski R., Opole. Rozwój przestrzenny miasta do końca XVII wieku (szkice i wypisy źródłowe), Opole 2013.
8. Statut ziemski księstw Opolskiego i Raciborskiego i innych do nich należących, red. O. Kniejski, R. Sękowski, Opole 2012.
9. Weber M., Die schlesischen Polizei- und Landesordungen der Frűhen Neuzeit, Böhlau-Verlag, Köln-Weimar-Wien, 1996.
10. Wiązek P., Klasyfikacja przestępstw w ordynacji ziemskiej księstwa opolsko-raciborskiego z roku 1562, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1998, nr 2070.
11. Wiązek P., Ordynacje ziemskie w systemie źródeł prawa Śląska, w: Studia historycznoprawne, (Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 276). Wrocław, 2002.
12. Wiązek P., Prawo karne w śląskich ordynacjach ziemskich, Wrocław 2002.
13. Wiązek P., System kar w ordynacji ziemskiej księstwa opolsko-raciborskiego z roku 1562, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” nr. 1953, 1997.

Źródła

1. Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu, sygn. VIa 19, VIa 24.
2. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta miasta Wrocławia, sygn. B 74, B 142, B143, R. 661, Zbiór rękopisów archiwalnych Rep. 135, sygn. D 370b, D373b, D 373e, D388.
3. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu, sygn. XVI Qu 2878.
4. Brachvogel Ch., Kaiserlichen und Königlichen das Erbherzogthum Schlesien concernirende Privilegia, Statuta und Sanctiones Pragmaticae, t. IV, s. 1641-1723, Breslau 1731.
5. Cieszyński Oddział Zabytkowy Biblioteki Śląskiej w Katowicach, sygn. DD III 15.
6. Schickfuss J., New vermehrete Schlesische Chronika, ks. III, s. 455-502, Jena-Breslau 1625.
7. Weingraten J., Fasciculi Diversorum Iurium, ks. II, s. 228-258, Nűrnberg 1690.
8. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu, sygn. II-19 rkp.

Źródła on-line

Zržijzenij Zemské Knijžestwij Oppolského a Ratiborského y giných Kraguow k nim přijslussegijcých