Życie literackie Częstochowy po 1945 roku

Autor: dr Elżbieta Wróbel

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Lata 1945-1975

Przedstawione w niniejszym opracowaniu fakty ograniczam do wydarzeń stymulujących rozwój kultury i literatury oraz do biografii indywidualnych osób aktywnie kształtujących oblicze środowiska twórczego Częstochowy. Nie została w nim uwzględniona działalność Jasnej Góry jako ważnego ośrodka kulturalnego; zagadnienie to wymaga odrębnego omówienia.

Tuż po wojnie Częstochowa dała schronienie wielu uchodźcom wojennym, w tym także ludziom pióra (szczególnie po upadku powstania warszawskiego, gdy mieszkańców stolicy przymusowo wysiedlano), stając się prężnym ośrodkiem życia kulturalnego. Niektórzy historycy literatury nazywają nawet powojenną Częstochowę „trzecim miastem poetyckim” (obok Krakowa i Łodzi). Wojenne losy przygnały do Częstochowy m.in. Lucjana André, Lesława Bartelskiego, Zofię Kossak-Szczucką i Stefanię Podhorską-Okołów. W jednym z częstochowskich komisariatów milicji pracował – debiutujący dopiero w 1945 roku – Bohdan Czeszko, którego obok literatury interesowała również działalność polityczna; przyszły autor "Pokolenia" zakładał w Częstochowie Związek Walki Młodych. W mieście przebywało także dość liczne grono pracowników naukowych polskich uniwersytetów.

W czasie wojny działała w mieście filia tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich (początkowo był to wydział filologii polskiej, a od 1944 roku wydział humanistyki); wykłady prowadzili m.in. profesorowie Roman Pollak, Zbigniew Szweykowski, Bogdan Nawroczyński, a także Wacław Kubacki (przygotowywał wówczas swą rozprawę habilitacyjną) oraz częstochowski polonista Józef Wójcicki (autor pierwszej publikacji poświęconej tajnemu nauczaniu w mieście). Częstochowa otrzymała duży kapitał intelektualny, którego jednak po 1945 roku – ze względu na ogólny słaby rozwój miasta – nie mogła odpowiednio zagospodarować i wykorzystać, czemu dał wyraz w artykule "Wielka okazja" Kazimierz Kühn – przedwojenny starosta powiatu częstochowskiego. Częstochowa nie posiadała ani szkół wyższych i znaczących ośrodków życia naukowego, ani prężnych instytucji kulturalnych, co sprawiło, że miasto nie było miejscem atrakcyjnym dla środowiska inteligencji twórczej. Większość uchodźców decydowała się na szybki powrót do rodzinnego miasta, albo na wyjazd do miejsca gwarantującego bardziej interesującą pracę.

Dla niektórych twórców „epizod częstochowski” okazał się ważnym momentem w życiorysie zawodowym. Przez kilka miesięcy 1945 roku przebywała w Częstochowie Zofia Kossak. Pisarka pracowała w redakcji katolickiego tygodnika „Niedziela”, gdzie opublikowała fragmenty wojennych przeżyć pod tytułem „Lagier (Wspomnienia więźniarki)”, a rok później – gdy wyjechała już do Warszawy – wydała swoje wojenne przeżycia w całości w tomie „Z otchłani” u znanego częstochowskiego wydawcy i księgarza Władysława Nagłowskiego.

Do przebywającej w Częstochowie matki, która jeszcze w czasie wojny opuściła rodzinne Radomsko i wynajęła dom w dzielnicy Parkitka, dołączył w 1945 roku Tadeusz Różewicz. 23 lipca 1945 roku przystąpił do egzaminu maturalnego, który zdawał przed powołaną dla młodzieży uczącej się w konspiracji specjalną komisją Prywatnego Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum Klas Przyspieszonych przy Państwowym Gimnazjum im. J. Słowackiego w Częstochowie. Świadectwo dojrzałości wystawiono 31 sierpnia i stało się ono formalną przepustką na studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (historia sztuki). Poeta wydał w Częstochowie w 1946 roku swoje utwory satyryczne w zbiorze „W łyżce wody”. Wcześniej na łamach częstochowskich „Przemian” opublikował, jak zauważył biograf poety Zbigniew Majchrowski, swoje pierwsze poetyckie credo w formie czterech aforyzmów, umieszczonych pod wspólnym tytułem „Rekwizyty i duch. (Rozważania o poezji)”. Utwory satyryczne ogłaszał także w „Głosie Narodu”.

W 1945 roku z inicjatywy miejscowych literatów, wspomaganych przez „wojennych gości”, powołano do istnienia miejscowy oddział Związku Zawodowego Literatów. Szczególnie aktywnie działali w nim Lucjan André i Wacław Rousseau, współpracując także z powstałym nowym częstochowskim dziennikiem „Głos Narodu” – ukazywał się od stycznia 1945 do czerwca 1947 roku. Obaj byli pomysłodawcami utworzenia w 1945 roku „Przemian” – dodatku literacko-artystycznego do „Głosu Narodu”; Lucjan André pełnił funkcję redaktora naczelnego, a Rousseau był sekretarzem redakcji. Ukazało się łącznie pięć numerów „Przemian”, publikowali w nim m.in.: Lucjan André, Lesław Bartelski, Zygmunt Fabisiak, Sławomir Folfasiński, Irena Garztecka-Jarzębska, Irena Maciejewska, Stefan Mszyca, Lucjan Socha, Bohdan Stypułkowski oraz Wacław Rousseau. Teksty publicystyczne poświęcone literaturze, eksponujące wartości ludowe oraz proletariackie, szczególnie pióra Sławomira Folfasińskiego, Zdzisława Kałędkiewicza, A. Żechowskiego, zapowiadały już nadchodzący „jedynie słuszny kierunek” kultury. „Głos Narodu” organizacyjnie pozostawał związany z częstochowskim oddziałem PPS-u oraz PPR-u i popierał rząd w Lublinie.

W 1945 roku w Częstochowie powołano także Klub Literacki działający w okresie 1945-1948; ważną rolę w jego organizacji i działaniu odegrali również Lucjan André i Stefania Podhorska-Okołów (oboje pracowali w miejskiej Bibliotece Publicznej w Częstochowie), a także Wacław Rousseau. Klub organizował spotkania literackie w sali Związku Zawodowego Literatów przy II Alei 43 (tam też mieścił się sekretariat „Głosu Narodu” i „Przemian”), podczas których twórcy recytowali swoje utwory. Działalność klubu Różewicz humorystycznie udokumentował w tomie „W łyżce wody”, zamieszczając w nim kilka tekstów satyrycznych pod wspólnym tytułem "Na własnym podwórku". Wśród nich znalazła się zabawna trawestacja wiersza Wacława Rousseau „Maszyna” oraz inne satyryczne teksty świadczące o dystansie Różewicza do poczynań literackich klubu:

Trudny rym

Choć „literacki klub”

Uczynił wiele prób,

Nie stał się cud,

Daremny trud!

Najbardziej trudny rym,

Zupełnie obce słowa,

Nikt nie zrymuje wszak:

Poezja – Częstochowa! (W łyżce wody, s. 26)

Na Lucjana André

Przez swój „Toast weselny”

Wkroczył w grono nieśmiertelnych

A przez „Przemiany”

Między grafomany (W łyżce wody, s. 26)

Na kolejne stricte literackie czasopismo Częstochowa będzie musiała wyjątkowo długo czekać. W czerwcu 1947 ukazał się pierwszy numer „Życia Częstochowy” – kontynuacja „Głosu Narodu; dziennik był mutacją „Życia Warszawy”. Dodatek częstochowski miał odrębną redakcję, prowadzono własny kolportaż. Z dziennikarzy skupionych wokół tego tytułu wymienić należy Tadeusza Kwaśniewskiego oraz Stanisława Folfasińskiego, którzy wraz z dziennikarzami związanymi z innymi tytułami prasowymi uprawiali publicystykę kulturalną i stali się uważnymi obserwatorami życia miasta. Wspomnieć wypada, że w redakcji „Życia Częstochowskiego” pierwsze dziennikarskie szlify zdobywały urodzona w Częstochowie Krystyna Badorówna i związana obecnie z Poznaniem, późniejsza publicystka i powieściopisarka, Krystyna Kolińska.

W 1950 roku Częstochowę włączono do województwa katowickiego. Działalność artystyczną kontynuowała scena częstochowska, od 1956 roku już jako Teatr im. Adama Mickiewicza. Powstały nowe instytucje życia kulturalnego w mieście: Miejską Orkiestrę Symfoniczną przekształcono w 1951 roku w Filharmonię Częstochowską, w 1955 została otwarta pierwsza uczelnia wyższa – Politechnika Częstochowska, powstała w wyniku przekształcenia Wyższej Szkoły Inżynierskiej, istniejącej w mieście już od 1949 roku, w kwietniu 1956 roku pojawił się pierwszy numer „Gazety Częstochowskiej” – nowego dziennika, będącego pierwszą gazetą powiatową wydawaną w mieście (ukazywała się przez 34 lata do maja 1990 roku).

W październiku 1956 roku Częstochowy nie ominęła fala niepokojów społecznych. Zachodzące jednak popaździernikowe zmiany polityczne, które umożliwiły obywatelom podejmowanie jednostkowych działań kulturalnych, oczywiście „reglamentowanych” przez ówczesne władze komunistyczne, wypływały na rozwój kultury w mieście. Pojawiły się towarzystwa, których działalność zapoczątkowała humanistyczne życie naukowe. Funkcjonują one do dnia dzisiejszego. Reaktywowano w 1957 roku – zawieszone od 1950 roku – Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej (w 1979 roku zmieniono nazwę na Częstochowskie Towarzystwo Naukowe – CTN) i sięgając do międzywojennych tradycji, wznowiło wydawanie „Ziemi Częstochowskiej”. Funkcję prezesów CTN pełnili: Eugeniusz Suchecki (1957-1979), Jerzy Kołakowski (1979-1980), Leopold Jezierski (1981-1989), Marceli Antoniewicz (1989-1993), Marian Głowacki (1993-2013), Grzegorz Majkowski (2013-2015), od 2015 roku funkcję tę sprawuje Cezary Gębicki.

Na łamach „Gazety Częstochowskiej” w grudniu 1956 roku debiutowała Halina Poświatowska (1935-1967), publikując dwa wiersze: „Szczęście” oraz „Człowiek z Annapurny”; liryki poetki w prasie o zasięgu ogólnopolskim ukazały się kilka miesięcy później. Izolująca ją od świata choroba – wyjazdy na leczenie, operacja w USA – następnie studia w Krakowie i kontakt z środowiskiem literackim z ulicy Krupniczej sprawiły, że poetkę nie łączyły żadne relacje ze środowiskiem artystycznym Częstochowy. Silne związki uczuciowe z rodzinnym miastem jednak pozostały, czego dowody można odnaleźć w jej korespondencji z przyjaciółmi. W Częstochowie znajdował się dom rodzinny i ukochana matka, bez której nie potrafiła egzystować. Postać Haliny Poświatowskiej i szybko tworząca się w mieście legenda poetki silnie oddziaływały na życie kulturalne miasta. Jednym z ważniejszych autorów częstochowskiej narracji o autorce „Hymnu bałwochwalczego” był Tadeusz Gierymski (1928-2009), dziennikarz „Gazety Częstochowskiej”, który zadecydował o jej prasowym debiucie w Częstochowie, a następnie, już po śmierci poetki w 1967 roku, przez wiele lat pisał o niej na łamach lokalnej prasy oraz wspominał okoliczności „debiutu częstochowskiego” Haliny Poświatowskiej na własnych wieczorach i spotkaniach autorskich.

Na ożywienie życia literackiego w mieście wpłynęło pojawienie się w 1958 roku specjalnego dodatku do „Gazety Częstochowskiej”; był to „Magazyn Regionalny. Nad Wartą”, który stał się również ważną kroniką życia kulturalnego miasta, ukazywał się raz w miesiącu. Dodatek miał rozbudowany dział publicystyki kulturalnej (recenzje teatralne i literackie), ogłaszał teksty literackie twórców związanych z Częstochową. Wnikliwym komentatorem życia literackiego Częstochowy na łamach dodatku był przede wszystkim Tadeusz Gierymski, mieszkający w Częstochowie od 1954 roku. Jednak największe osiągnięcia literackie zdobył on przede wszystkim jako poeta. Zadebiutował w 1955 roku w „Tygodniku Powszechnym” wierszami „Przeciw wojnie” i „Obrazy”; od tego czasu ogłosił kilkanaście tomików wierszy oraz zbiory prozy poetyckiej. Pierwszy tomik poetycki zatytułowany „Mała oda do lampy” opublikował w 1976 roku. Za swoją otwartą postawę wobec młodszych kolegów, a przede wszystkim za dorobek poetycki, był wyjątkowo szanowanym w środowisku literackim twórcą, czemu dał wyraz w swoim omówieniu twórczości autora „Notatek z czasu” poeta i krytyk – także związany mocno z Częstochową – Arkadiusz Frania.

Z wielu poetów publikujących swoje wiersze na łamach regionalnego dodatku „Nad Wartą” warto przywołać debiut poetycki Elżbiety Jeziorowskiej-Wróbel (urodzona 1952), obecnie zaliczanej do grona najciekawszych poetek średniego pokolenia związanych ze środowiskiem częstochowskim. Na łamach dodatku w maju 1979 roku opublikowała wiersz „Brzuchy matek”.

W Częstochowie popaździernikowej ważnym gospodarzem życia literackiego oraz kulturalnego stał się Częstochowski Oddział Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza (TLiAM), którego założycielem oraz wieloletnim przewodniczącym był polonista Józef Mikołajtis. Oddział został powołany 11 grudnia 1956 roku; wśród członków założycieli znaleźli się m.in.: Adolf Baranowski, Tadeusz Biskup, Barbara Kubicka-Czekaj, Ziemowit Mikołajtis, Maria Sołdrowska, Halina Szwarlik, Wiesław Paweł Szymański, Józef Wójcicki, Zbigniew Żmigrodzki. Oddział Częstochowski TLiAM prowadził badania nad historią literatury polskiej XIX wieku oraz nad życiem literackim regionu. Organizowano sesje naukowe, niekiedy z imponującym rozmachem (ogólnopolska sesja naukowa w 1962 roku, upamiętniająca 250. rocznicę urodzin Jana Jakuba Rousseau), odczyty artystów i wykładowców uniwersyteckich, wieczory autorskie.

Towarzystwo upominało się także o wyższą uczelnię humanistyczną w Częstochowie; uruchomiono działające na prawach wszechnicy Studium Humanistyczne, funkcjonujące z powodzeniem od października 1957 do czerwca 1968 roku. Przez jedenaście lat działania studium ukończyło blisko sześciuset słuchaczy, rekrutujących się przede wszystkim ze środowiska studentów Politechniki Częstochowskiej. W tych poczynaniach wspierała logistycznie prace Oddziału TLiAM Biblioteka Publiczna im. W. Biegańskiego. Wydawano także własny periodyk o charakterze naukowym, popularnie nazywany „Komunikatami Naukowymi”; w okresie od 1961 do 1992 roku wyszły 43 tomy. Z wielu inicjatyw Oddziału Częstochowskiego należy przywołać zorganizowaną w 1966 roku wystawę poświęconą Władysławowi Sebyle, która prezentowana była w czytelni II Liceum Ogólnokształcącego im. R. Traugutta. Była to pierwsza próba przywrócenia pamięci o autorze „Pieśni Szczurołapa” w rodzinnym stronach; wystawę pokazywano również w Katowicach. Zwieńczeniem regionalnych badań literackich, prowadzonych systematycznie przez Józefa Mikołajtisa, stała się opublikowana w 1972 roku książka jego autorstwa „Historia literatury ziemi częstochowskiej. Zarys”. Mimo wielu formułowanych pod jej adresem metodologicznych zastrzeżeń, nadal pozostaje ona publikacją ważną dla badaczy zajmujących się historią i kulturą ziemi częstochowskiej. Wyjątkową rolę Oddziału Częstochowskiego TLiAM w stymulowaniu życia kulturalnego oraz naukowego zauważali i doceniali miejscowi publicyści. Józef Mikołajtis kierował pracami oddziału do 1986 roku, w kolejnych latach funkcję tę sprawowali: Józef Wójcicki (1987-1989), Barbara Kubicka-Czekaj (1990-2000), Krzysztof Czajkowski (2001-2006), w 2007 roku przewodniczącą oddziału została Elżbieta Wróbel.

Ze środowiskiem inteligencji częstochowskiej – głównie nauczycieli – skupionej wokół Oddziału TLiAM, silnie związana była również Elżbieta Cichla-Czarniawska (urodzona 1935), która od czasów maturalnych do 1983 roku mieszkała w Częstochowie. Pierwsze swoje artykuły naukowe z historii liryki XX wieku publikowała również w „Komunikatach Naukowych” TLiAM (doktoryzowała się na KUL-u); wiele z ogłaszanych wówczas prac przeobraziło się w pełne monografie naukowe – między innymi książka poświęcona Władysławowi Sebyle. Była jednym z pierwszych historyków literatury zainteresowanych współczesnym życiem literackim Częstochowy. W lokalnej prasie publikowała także teksty publicystyczne poświęcone plastyce. Powszechnienie znana jest przede wszystkim jako poetka o znaczącym dorobku lirycznym, obecnym w ogólnopolskim dyskursie krytycznym oraz literaturoznawczym. Debiutowała w 1955 roku wierszami „Zabawa” i „Żniwo”, ogłoszonymi na łamach „Tygodnika Powszechnego”. Pierwszy tom poetycki „Określając światłocień” z 1963 roku opublikowany został przez Oddział Częstochowski TLiAM. W tomie wspomnień Elżbiety Cichli-Czarniawskiej „Sumowanie znaków” znalazło się także ważne świadectwo jej związków z literacką Częstochową. W 1983 roku przeprowadziła się do Lublina.

Elżbieta Cichla-Czarniawska była związana także z jedną z pierwszych grup poetyckich działających w mieście po 1956 roku, wywodzącą się bezpośrednio ze środowiska studenckiego. W 1958 roku w kręgu studentów Politechniki Częstochowskiej powstała grupa Profile, która jednak nie działała zbyt długo; założycielami byli: Tadeusz Luterek, Janusz Mielczarek, Andrzej Ostrowski, Jerzy Wawrzak. Do Profili należeli ponadto: Elżbieta Cichla-Czarniawska, Tadeusz Lubiejewski, Ryszard Uklański. Odbyło się zaledwie kilka spotkań autorskich. Obecnie wciąż tworzą w Częstochowie Tadeusz Luterek (urodzony 1939) oraz Janusz Mielczarek (urodzony 1936); jego najważniejsze osiągnięcia artystyczne związane są z prozą, choć swoją karierę literacką rozpoczynał od publikowania tekstów poetyckich. Mielczarek jako prozaik zadebiutował książką „Zanim wyrzucą cię z samolotu”, wydaną w 1986 roku, jego kolejne książki ukazały się dopiero po 1989 roku.

Z polonistów skupionych wokół Oddziału Częstochowskiego TLiAM poezję tworzył również Zbigniew Żmigrodzki (urodzony 1931), publikując wiersze w „Nad Wartą” i „Tygodniku Powszechnym”. W 1970 roku zebrał swoje liryki w tomie „Sen z kalendarza”, opublikowanym przez prestiżowe Wydawnictwo Literackie w Krakowie. Żmigrodzki porzucił dobrze zapowiadającą się twórczość poetycką na rzecz pracy naukowej oraz publicystycznej.

Na fali popaździernikowej odwilży w 1957 roku podjęto próbę powołania czasopisma literackiego „Lewary” (redakcję tworzyli m.in. Tadeusz Gierymski, Zdzisław Litwiński, Rajmund Piersiak, Zbigniew Żmigrodzki); udało się wydać zaledwie dwa numery. Pod koniec 1960 roku z nową inicjatywą literacką wyszli studenci filologii polskiej działającego w Częstochowie Studium Nauczycielskiego, tworząc grupę Bakałarze, której członkami byli: Adam Paweł Janicki, Zenon Pigoń, Jerzy Pilawka, Janusz Szmidla, Mieczysław Wiśniewski. Działalność grupy ograniczała się do organizowania wieczorów poetyckich i dyskusji literackich w klubie studenckim Belferek. Z początkiem lat sześćdziesiątych (okres 1961–1963) wiąże się także historia grupy C-61, której członkami zostali Jan Łączewski, Jadwiga Mroczek i Janusz Szmidla. W lutym 1963 roku C-61 przekształciło się w grupę Pryzmaty, jednocząc swoje działanie wokół radiowęzła Politechniki Częstochowskiej Radio-Pryzmaty. Środowisko to skupiało się na organizowaniu wieczorów autorskich oraz imprezach studenckich (prowadziło także działania kabaretowe) w klubach Ikar i Studnia.

Lata 1975-1989

1 stycznia 1975 roku Częstochowa stała się miastem wojewódzkim. U progu lat siedemdziesiątych utworzono też pierwszą wyższą uczelnię o profilu humanistycznym – Wyższą Szkołę Pedagogiczną (obecnie Akademia im. Jana Długosza), co wzmocniło częstochowskie środowisko akademickie.

Najważniejszym wydarzeniem kulturalnym, zapoczątkowanym w Częstochowie w latach siedemdziesiątych, był Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej, który, w nieco zmienionej formule, organizowany jest do dnia dzisiejszego. Początki tego wydarzenia wymagają przypomnienia nazwiska innego poety regionu oraz działalności powstałej w Kłobucku w 1972 roku Grupy Literackiej im. Władysława Sebyły. Do grupy tej należeli zarówno twórcy z Częstochowy, jak i Kłobucka, m.in.: Jan Lipiński (prezes), Krystyna Biskup, Tadeusz Biskup, Tadeusz Gierymski, Longin Kowasz, Jan Musiałek, Leszek Pobóg-Wierzchowski, Maksymilian Sieradzki, Janusz Szmidla i Adam Wojtala. Organizowano wieczory autorskie w wielu miejscowościach regionu. Zwieńczeniem działalności literackiej grupy stała się publikacja „Almanach Grupy Literackiej im. Wł. Sebyły” w 1974 roku. Wspólnie z Klubem Nauczycielskim w Częstochowie zainicjowano Kłobuckie Konfrontacje Poetyckie, które po raz pierwszy odbyły się w listopadzie 1974 roku, przy mocnym wsparciu ówczesnych władz Kłobucka. Od początku imprezy towarzyszące konfrontacjom odbywały w Kłobucku oraz w Częstochowie, a także w innych okolicznych miejscowościach. W następnym roku druga edycja konfrontacji miała już charakter ogólnopolski. Natomiast gospodarzem III Konfrontacji Poetyckich stała się Częstochowa. W Kłobucku odbywał się jedynie, uzupełniający główny konkurs, Turniej Jednego Wiersza, na który poeci z całej Polski (nie mogli być zrzeszeni w Związku Literatów Polskich) przesyłali swoje wiersze, oceniane następnie przez jury. W latach 1974-1978 często zmieniano formułę imprezy. Od 1979 roku Konkurs Poetycki przeprowadzany w ramach Ogólnopolskich Konfrontacji Poetyckich otrzymał nową patronkę – Halinę Poświatowską, a inicjatorem tej zmiany był Tadeusz Gierymski; była to szósta edycja imprezy.

Konfrontacje szybko zdobyły uznanie i prestiż ogólnopolskiego środowiska literackiego. Na zaproszenie organizatorów Częstochowę i Kłobuck odwiedzili Tadeusz Śliwiak (mocno związany z konkursem), Tadeusz Chudy, Krzysztof Gąsiorowski, Jerzy Leszek Koperski, Piotr Kuncewicz, Tadeusz Mocarski, Roman Śliwonik i Krzysztof Zuchora. Mimo zmiany poetyckiego patrona konkursu pamiętano także o Władysławie Sebyle. W 1982 roku w programie konfrontacji znalazło się uroczyste odsłonięcie w Kłobucku obelisku upamiętniającego poetę z okazji 80. rocznicy jego urodzin; aktu osłonięcia dokonał Roman Śliwonik. Uroczystość odbyła się tuż po zakończeniu stanu wojennego w Polsce, w okresie kiedy ówczesna władza w ramach łagodzenia politycznej atmosfery dla celów propagandowych zwróciła się ku międzywojennej tradycji żołnierskiej. Napis na obelisku brzmiał: Władysławowi Sebyle w 80. rocznicę urodzin – wybitnemu poecie – żołnierzowi września urodzonemu w Kłobucku – mieszkańcy ziemi kłobuckiej. O tym, że poeta i żołnierz września 1939 roku został w Związku Radzieckim zgładzony przez NKWD, nie można było jeszcze mówić oficjalnie. Okoliczności związane z odsłonięciem obelisku ukazują tragizm i paradoksy polskiej historii XX wieku. Jednak pamiętać należy, że środowisko literackie całego regionu częstochowskiego konsekwentnie upominało się o pamięć poety wbrew politycznej koniunkturze.

W marcu 1978 roku pojawił się pierwszy numer „Informatora Kulturalnego Województwa Częstochowskiego”, wydawanego do stycznia 1986 roku przez Wojewódzki Dom Kultury. Współpracownikami miesięcznika byli uznani już publicyści kulturalni Częstochowy: Sławomir Folfasiński, Tadeusz Gierymski, a także pracownicy instytucji kulturalnych w mieście, zajmujący się również życiem kulturalnym regionu, m.in. Aleksander Jaśkiewicz, Wanda Malko, Zbigniew Żmigrodzki oraz Feliks Netz. Zamieszczane na łamach miesięcznika teksty dokumentowały życie kulturalne i literackie Częstochowy lat osiemdziesiątych, choć, jak zauważył Tomasz Mielczarek, z biegiem czasu jego tematyka zawężona została do historii ruchu robotniczego, co oczywiście wiązało się z sytuacją polityczną u kresu PRL-u.

W latach osiemdziesiątych swoistym znakiem czasów stała się także aktywna działalność Robotniczych Stowarzyszeń Twórców Kultury. W Częstochowie grupa poetów skupiła się wokół Domu Kultury im. W. Bieruta i w 1987 roku oficjalnie zarejestrowała Robotnicze Stowarzyszenie Twórców Kultury Województwa Częstochowskiego (RSTK). Ze środowiskiem tym związana byli m.in. Elżbieta Jeziorowska-Wróbel, Władysław Piekarski (urodzony 1948), Janusz Orlikowski (urodzony 1960) i Ryszard Sidorkiewicz „Sidor” (urodzony 1959), których twórczość poetycka przedstawia artystycznie dojrzały dorobek, intensywnie rozwijany po przełomie 1989 roku. RSTK prowadziło także działalność wydawniczą.

W 1983 roku powstał Klub Środowisk Twórczych (KŚT), mający swe zaplecze logistyczne w Filharmonii Częstochowskiej; kierownikiem klubu został Andrzej Młodkowski. Działaczom udało się doprowadzić do powstania niewielkiej kawiarni i tam odbywały się spotkania. Z grona twórców uczęszczających na spotkania KŚT wyodrębniła się grupa artystyczna Lit-Ars, składająca się z literatów i plastyków; jej nazwa nawiązywała do grupy działającej w okresie międzywojennym. Wieczór inauguracyjny odbył się w lutym 1986 toku. Do Lit-Arsu należeli m.in. Krzysztof S. Wroński (urodzony 1954), Anna Grzywińska, Edyta Gronert, Elżbieta Liebel, Joanna Łotach, Agata Polak, Klaudia Rabonda, Józef Rygał, Janusz Strojec i Wiesław Wyszyński. W klubie odbywały się wieczory autorskie i turnieje jednego wiersza. Wielu z poetów zrzeszonych w grupie kontynuowało swoją działalność literacką po 1989 roku.

W 1989 Waldemar Gaiński wraz z Tadeuszem Gierymskim opublikowali rodzaj arkusza poetyckiego, zatytułowanego „Poeci Częstochowy. Zeszyt poetycki środowiska częstochowskiego”, w którym zamieszczono wiersze poetów już dojrzałych oraz debiutantów. W zeszycie opublikowali swoje teksty: Tadeusz Gierymski, Waldemar Michał Gaiński, Tadeusz Biskup, Krystyna Biskup, Elżbieta Jeziorowska-Wróbel, Jacek Gierasiński oraz członkowie grupy Lit-Ars: Elżbieta Libel, Agata Polak, Krzysztof Seweryn Wroński, Wiesław Wyszyński, Marek Maculewicz, których obecność zapowiadała nadejście nowego pokolenia literatów.

Debiuty lat osiemdziesiątych

Najważniejsze debiuty literackie lat osiemdziesiątych miały charakter „osobnych” wydarzeń, rozgrywających się z dala od środowiska kulturalnego miasta. Na łamach ukazującej się w drugim obiegu krakowskiej „Arki” opublikowano opowiadanie „Konie”, podpisane pseudonimem Antoni Tuchowski, pod którym skrywał się Andrzej Kalinin (urodzony 1933); był to debiut pisarza. Opowiadanie zostało przedrukowane także w polskiej prasie emigracyjnej w Paryżu. W 1993 roku Kalinin wydał swoją najgłośniejszą książkę „…i Bóg o nas zapomniał”, za którą rok później zdobył Literacką Nagrodę Czesława Miłosza. W 1995 roku pisarz otrzymał Stypendium Instytutu Literackiego w Paryżu i rozpoczął współpracę z „Kulturą” Jerzego Giedroycia. Także kolejne książki Kalinina, wydane już po 1989 roku, zdobywały uznanie czytelników i oficjalne nagrody. W 2003 roku za zbiór "W cieniu złych drzew" otrzymał Literacką Nagrodę Solidarności. Pisarz został również wyróżniony Nagrodą Karola Miarki. Andrzej Kalinin stał się ważną postacią życia kulturalnego Częstochowy. Publikował swoje utwory w lokalnej prasie („Gazeta Częstochowska”, „Aleje 3”), prowadził, między innymi w Ratuszu (placówka Muzeum Częstochowskiego) cykliczne spotkania z osobami zasłużonymi dla kultury regionu i Polski. Andrzej Kalinin jest aktywnym publicystą kulturalnym, związanym z prasą lokalną. Zyskał uznanie oraz szacunek całego środowiska twórczego naszego regionu. Pisarz mieszka w Kusiętach nieopodal Częstochowy. W 2015 roku przygotował publikację tomu „Marek Perepeczko w Częstochowie”. Wspomnienia przyjaciół, dokumentującego w ten wyjątkowy sposób pracę aktora (Perepeczko sprawował funkcję dyrektorem Teatru im. A. Mickiewicza w Częstochowie od 1997 do 2003) i jego pobyt w naszym mieście.

Z twórców rozpoczynających swą karierę literacką w latach osiemdziesiątych należy wymienić mieszkającego w Częstochowie od 1972 roku Wiesława Wyszyńskiego (urodzony 1953), który na łamach „Informatora Kulturalnego Województwa Częstochowskiego” w 1983 roku opublikował debiutanckie wiersze. Pierwszy tomik poetycki „Miejsce stałego pobytu” ukazał się w 1989 roku nakładem Stowarzyszenia Środowisk Twórczych w Częstochowie. Po 1989 roku Wyszyński aktywnie działa na rzecz kultury w mieście.

W 1985 roku na łamach ogólnopolskiego tygodnika „Panorama” zadebiutowała jako prozaiczka mieszkająca w Częstochowie Barbara Rosiek (urodzona 1959). W tym samym roku ukazała się jej najgłośniejsza książka „Pamiętnik narkomanki”, która w 2001 stała się lekturą szkolną, a jej wielokrotne wznowienia świadczą o znaczącym sukcesie czytelniczym. Po 1989 roku Barbara Rosiek, tworząca także poezję, publikowała teksty w lokalnej prasie i silniej związała się ze środowiskiem literackim miasta.

Wart odnotowania jest częstochowski debiut Waldemara Michała Gaińskiego (1952-2011) w 1988 roku w „Nad Wartą”: wiersz „Filantropom”. Twórca przeprowadził się z Warszawy do Częstochowy w latach osiemdziesiątych; publikował teksty w prasie o zasięgu ogólnopolskim („Miesięcznik Literacki”, „Poezja”, „Nowy Wyraz” i inne). W Częstochowie związał się z prasą lokalną, wyróżniając się w uprawianej także publicystyce kulturalnej ostrym i emocjonalnym stylem.

Po przełomie 1989 roku

Zmiany polityczne i ustrojowe, których symbolem stał się rok 1989, wpłynęły także na dynamikę zjawisk i procesów zachodzących w obrębie życia literackiego w Częstochowie. 31 grudnia 1998 roku Częstochowa przestała być miastem wojewódzkim, stając się częścią województwa śląskiego. Odbiło się to między innymi na sposobie działania oficjalnych instytucji kulturalnych.

5 grudnia 1991 roku powstał Ośrodek Promocji Kultury „Gaude Mater” (OPK), który był pierwszą instytucją samorządową działającą w Częstochowie. Początkowo OPK miał przede wszystkim pełnić funkcję zaplecza instytucjonalnego dla organizowanego od maja 1991 roku w Częstochowie Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”. Z biegiem czasu stał się instytucją mocno zaangażowaną w życie kulturalne miasta, i to na wielu poziomach działań kulturalnych, proponując mieszkańcom wydarzenia artystyczne o charakterze elitarnym oraz imprezy rozrywkowe przeznaczone dla szerszego odbiorcy. Szczególnie mocno wsparto działania związane z życiem literackim. Siedziba OKP „Gaude Mater” przy ulicy Dąbrowskiego 1 stała się miejscem wielu spotkań autorskich, twórców o ugruntowanej pozycji artystycznej, jak i debiutantów. OPK „Gaude Mater” działa bez piętrzenia biurokratycznych barier i pozostaje otwarty na inicjatywy indywidualne twórców, stał się symbolem nowego oblicza kultury po 1989 roku. Przy OPK „Gaude Mater” działa Centrum Amatorskiego Ruchu Artystycznego, organizujące między innymi przez wiele lat Turniej Jednego Wiersza i wspierające przede wszystkim debiutantów w dziedzinie literatury. Przy Ośrodku Promocji Kultury działają kluby literackie, skupiające twórców amatorów i popularyzujące literaturę. Jednym z najstarszych jest Klub Literacki „Złota Jesień”, obchodzący w 2015 roku 15-lecie swojej działalności.

Stosunkowo nową imprezą, nie tyle integrującą środowisko literackie, co promującą czytelnictwo oraz pisarzy (regionu częstochowskiego), stał się organizowany od 2012 roku Festiwal Dekonstrukcji Słowa Czytaj! Jego inicjatorami byli Agnieszka Batorek oraz Adam Florczyk. Impreza wchodząca w przestrzeń miejską (instalacje artystyczne) łączy w sobie działania popularne z ambitnymi wydarzeniami artystycznymi i literackimi. W przygotowanie festiwalu angażują się oficjalne instytucje kulturalne, m.in. Centrum Promocji Młodych (nowa jednostka Muzeum Częstochowskiego od 2008 roku), OPK „Gaude Mater”, jak i kawiarnie oraz puby działające w mieście. W latach dziewięćdziesiątych, a także późniejszych, ważnym wydarzeniem literackim Częstochowy pozostał Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej. Regionalny Ośrodek Kultury (ROK) – dawniej Wojewódzki Ośrodek Kultury – stał się jedynym organizatorem konkursu, przejmując całkowitą odpowiedzialność za imprezę od XV edycji w 1991 roku. Osobami przygotowującymi konkurs przez wiele lat były Anna Woźniak – instruktorka ROK-u, oraz wieloletnia dyrektorka tej placówki – Anna Operacz. W jury konkursu zasiadały najwybitniejsze postaci polskiej humanistyki, m.in.: Grażyna Borkowska, Ernest Bryll, Julia Hartwig, Leszek Engelking, Marian Kisiel, Julian Kornhauser, Urszula Kozioł, Ludmiła Marjańska, Tadeusz Sławek, Marcin Świetlicki, Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki. Konkurs zmagał się z wieloma kłopotami finansowymi, nie zawsze udawało się uzyskać odpowiednie fundusze na przeprowadzenie kolejnej jego edycji; w latach 2012-2014 nie był organizowany. W 2015 roku odbyła się 36. edycja Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Haliny Poświatowskiej. Laureatką tej edycji konkursu w kategorii po debiucie została Małgorzata Januszewska, poetka od niedawna mieszkająca w Częstochowie.

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych w Częstochowie podejmowano liczne próby konsolidacji środowiska literackiego. Wioletta Grzegorzewska (urodzona 1974), aktywna uczestniczka życia literackiej Częstochowy do momentu wyjazdu do Wielkiej Brytanii w 2006 roku, dokonała zestawienia grup literackich działających w Częstochowie po 1989 roku. Według poetki działały następujące grupy: „Klub Literacki 44” powstały w oparciu o Stowarzyszenie Środowisk Twórczych przy Filharmonii Częstochowskiej (członkowie: Jacek „Mikołaj” Olszewski, Rafał „Jeżyk” Kasprzak, Arkadiusz Frania), Klub Literacki „Meneris” (2000-2002), rekrutujący się ze stałych uczestników Turnieju Jednego Wiersza, odbywającego się przy OKP „Gaude Mater” (członkowie: Wioletta Grzegorzewska, Renata Zarychta; skład grupy ulegał częstej zmianie). Obydwa ugrupowania zakończyły już swoją działalność. Z powstałych w XXI wieku wyłącznie Janowski Klub Literacki, założony w 2001 roku w Janowie, prowadzi nadal swą działalność (członkowie: Rafał Kasprzyk, Justyna Kowalik, Adam Kroczyński, Krzysztof Lampa, Marek Mańkowski, Urszula Ostrowska oraz lider klubu Ryszard Sidorkiewicz). Redakcja „Alei 3” – pisma, na łamach którego W. Grzegorzewska umieściła swój artykuł – upomniała się jeszcze o grupę Exkluziv, działającą w środowisku studentów częstochowskiej polonistyki w latach 1992-1993. Do grupy należeli: Sławomir Burszewski, Adam Słomian, Barbara Supada, Cezary Wachelka i Sławomir Żuberek. (Nie było to pierwsze czasopismo wydawane przez studentów polonistyki częstochowskiej, choć inicjatywy ich nie zaowocowały regularnie i przez dłuższy czas wydawanym periodykiem).

Poza działalnością Janowskiego Klubu Literackiego, trwającą do dnia dzisiejszego, funkcjonowanie pozostałych grup literackich zostało słabo udokumentowane, co utrudnia bardziej szczegółową charakterystykę.

Szukając innego przewodnika po życiu literackim ziemi częstochowskiej – zwłaszcza lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia – warto sięgnąć po wypróbowaną metodę charakteryzowania środowiska literackiego poprzez odwołanie się do tytułów w lokalnej prasie literackiej, co pozwoli na sporządzenie specyficznego katalogu najaktywniejszych twórców literackiej Częstochowy wraz z okolicami.

„Galeria”

Po 1989 roku jedno z pierwszych działań wydawniczych zainicjował Edward Piekarski, rozpoczynając w 1991 roku druk czasopisma „Galeria”, którego wydawcą było Robotnicze Stowarzyszenie Twórców Kultury Województwa Częstochowskiego. Wyszły jedynie trzy numery, ostatni numer, po długiej przerwie, ukazał się dopiero w 2002 roku. Władysław E. Piekarski był jednym z założycieli „Częstochowskiej Biblioteczki Poetów i Prozaików”, w której drukował wiersze twórców regionu częstochowskiego. W ramach serii ukazała się również Poetycka Częstochowa przełomu wieków (wraz z okolicami). Antologia poezji poetów urodzonych w regionie częstochowskim i tworzących w nim w latach 1975-2001, cz. 1, Częstochowa 2001; cz. 2 ukazała się rok później.

Zdecydowanie dłużej utrzymała się „mini Galeria”, której pierwszy numer pojawił się w marcu 1993 roku. Redaktorem naczelnym był Władysław Edward Piekarski, obok niego w redakcji pisma zasiedli m.in.: Jacek „Mikołaj” Olszewski, Ryszard Sidorkiewicz, Wiesław Wyszyński, Tadeusz Gierymski, Piotr Głowacki. Periodyk ukazywał się do kwietnia 1996 roku z przerwami i nieregularnie; ogółem ukazało się 11 numerów. Na łamach pisma drukowało swoje teksty większość twórców Częstochowy, należących do różnych pokoleń. Fragmenty prozy drukowali Elżbieta Jeziorowska-Wróbel i Krystian Piwowarski. Teksty poetyckie ogłaszali: Beata Brodowicz-Szymanek, Arkadiusz Frania, Szymon Grzegorzewski, Rafał „Jeżyk” Kasprzak, Elżbieta Libel, Maria Ogłaza, Władysław Piwowarski, Agata Polak, Janusz Orlikowski, Edyta Sadowska, Ryszard „Sidor” Sidorkiewicz, Wioletta Rogala (późniejsza Wioleta Grzegorzewska), Barbara Rosiek, Edyta Załęcka oraz Sławomir „Almanzor” Burszewski, który także redagował rubrykę Almazonia, zawierającą dowcipne komentarze wydarzeń kulturalnych oraz niewielkie recenzje literackie.

„bulion”

W styczniu 2002 roku z własną inicjatywą edytorską wyszli Szymon i Wioletta Grzegorzewscy, zakładając wydawnictwo „bulion”. Ta niezależna oficyna wydawnicza opublikowała między innymi debiutanckie tomiki Justyny Kowalik za drzwiami (2002), Mateusza Szkopa Wiersze najtańsze (2003) i Doroty Klajn Pisanki (2004). W 2003 roku rozpoczęli druk własnego czasopisma „bulion. Magazyn Literacki”; kolejny numer ukazał się z datą 2 października 2004 roku, a 3 ostatni w maju 2005 roku. Skład redakcji został poszerzony o Tomasza Jamrozińskiego (urodzony 1978), graficzkę i ilustratorkę Aleksandrę Cieślak (urodzona 1981), Tomasza Szewczyka oraz Dawida Nabiałka. Inicjatorzy pisma mieli ambicje rejestrowania życia literackiego Częstochowy oraz ważnych zjawisk literackich, związanych z głównymi nurtami kultury współczesnej. Współpracownicy pisma rekrutowali się głównie z grona młodych polonistów i kulturoznawców, przeważały osoby urodzone około 1980 roku. Teksty publicystyczne pisali m.in.: Tomasz Cieślak, Łukasz Kutyło, Agnieszka Nęcka, Marcin Pietrzak, Tomasz Jamroziński, Marcin Jastrzębowski, Arkadiusz Frania, Mateusz Szkop, Małgorzata Matera, Konrad Ludwicki.

Z grona poetów skupionych wokół „bulionu” z pewnością warto poświęcić nieco więcej uwagi Wioletcie Grzegorzewskiej – nie tylko ze względu na zaangażowanie na rzecz rozwoju młodej literatury w Częstochowie, ale przede wszystkim ze względu na jej twórczość literacką, szybko docenioną w obiegu ogólnopolskim. To najbardziej wyróżniona nagrodami pisarka młodego pokolenia wywodząca się ze środowiska twórców częstochowskich; jej debiutancki tomik „Wyobraźnia kontrolowana” ukazał się w 1998 roku, w 2006 roku wyemigrowała do Anglii. Jeszcze mieszkając w Częstochowie, opublikowała swoje kolejne tomy poetyckie: „Parantele” (2003, Wydawnictwo Bulion), następne to: „Orinoko” (2008), „Inne obroty „(2010), „Ruch Browna” (2011), polsko-angielski wybór wierszy „Pamięć Smieny/Smena’s Memory” (2011) oraz tom zapisków „Notatnik z wyspy” (2012). Debiut powieściowy „Guguły” (2015) zapewnił jej miejsce w gronie siedmiu finalistów Nagrody Literackiej Nike 2015 oraz nominację do Nagrody Literackiej GDYNIA. Po wyjeździe Grzegorzewska związków Częstochową nie przerwała, publikując m. in. na łamach „Alei 3” w 2010 roku fragmenty „Notatnika z wyspy” oraz szkice krytyczne.

„Aleje 3”

Wyjątkową rolę w dokumentowaniu życia literackiego Częstochowy i jej okolic po 1989 roku spełniało pismo „Aleje 3”. Periodyk ten był najdłużej wydawanym czasopismem literackim w Częstochowie w niepodległej Polsce. Pierwszy numer ukazał się na przełomie grudnia 1995 i stycznia 1996 roku pod roboczą nazwą „Częstochowski Dwumiesięcznik Literacki”. Nazwa pisma wybrana została nieco później w drodze konkursu ogłoszonego przez Ośrodek Promocji Kultury „Gaude Mater”, pierwszego wydawcę pisma. Zwycięzcą konkursu na nazwę periodyku został Krzysztof Pikor. Wybrany tytuł nawiązywał do głównego szlaku komunikacyjnego Częstochowy, wyznaczającego także ścisłe centrum miasta. Pomysłodawcą powstania periodyku był Tadeusz Gierymski, niestrudzony działacz na rzecz kultury w Częstochowie. W początkowym okresie skład zespołu redakcyjnego nie był stały. Stosunkowo krótko funkcję redaktora naczelnego, oprócz Tadeusza Gierymskiego, pełnili Marian Piotr Rawinis i Tadeusz Piersiak. Od numeru 16 (luty-kwiecień 1998) redaktorem naczelnym został prozaik Krystian Piwowarski (urodzony 1956) i prowadził pismo do numeru 45. (styczeń-marzec 2004); kolejnym redaktorem naczelnym został od numeru 46 (kwiecień-czerwiec 2004) powieściopisarz Marian Piotr Rawinis (urodzony 1953), kierując pismem do 2010 roku (numer 77). Ostatnim redaktorem naczelnym (od 78 do numeru 87/88) była Agnieszka Batorek. Pismo najpierw ukazywało się jako dwumiesięcznik, a następnie stało się kwartalnikiem.

W 1998 roku wydawcą pisma była Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. W. Biegańskiego (obecnie Biblioteka Publiczna im. W. Biegańskiego), gdzie mieściła się redakcja. W okresie kierowania pismem przez Krystiana Piwowarskiego działem poezji opiekował się Tadeusz Gierymski, nad materiałami prozatorskimi czuwał redaktor naczelny, a twórczością młodych zajmował się Sławomir Burszewski. Tematyka pisma nie ograniczała się wyłącznie do literatury, choć zawsze dominowała ona na łamach „Alei 3”. Periodyk pełnił rolę platformy literackiej, na której spotykała się cała „pisząca Częstochowa”. Z twórców dojrzałych o znaczącym dorobku literackim drukowali prozaicy: Andrzej Kalinin, Janusz Mielczarek, Krystian Piwowarski, Marian Rawinis; poeci: Elżbieta Jeziorowska-Wróbel, Janusz Orlikowski (urodzony 1960), Ryszard „Sidor” Sidorkiewicz, Krzysztof Seweryn Wroński (urodzony 1954). Znaleźli się także przedstawiciele młodszych roczników, urodzeni po 1968 roku – do lat osiemdziesiątych; poeci: Beata Brodowcz-Szymanek (urodzona 1966), Sławomir Burszewski (urodzony 1969), Marcin Janocha (urodzony 1984), Arkadiusz Frania (urodzony 1973), Wioletta Grzegorzewska, Szymon Grzegorzewski, Ireneusz Korpyś (urodzony 1982), Justyna Kowalik (urodzona 1979), Agata Polak (urodzona 1967), Edyta Sadowska (urodzona 1968 ) Mateusz Szkop (urodzony 1982), Renata Zarychta (urodzona 1974); prozaicy Konrad Ludwicki (urodzony 1969), Aleksander Wierny (urodzony 1974).

Na łamach „Alei 3” publikowane były także ważne teksty publicystyczne ukazujące zarówno historię regionu, jak i bieżące życie literackie i kulturalne. W gronie uprawiających publicystykę kulturalną należy także wymienić kilka zasłużonych osób, których działalność wpłynęła w istotny sposób na pogłębienie tożsamości i świadomości historycznej mieszkańców miasta, m.in. Agnieszkę Batorek, Marka Czarnołęskiego, Joannę Grochowską, Elżbietę Hurnikową, Zbisława Janikowskiego, Aleksandra Jaśkiewicza, Konrada Ludwickiego, Janusza Mielczarka, Beatę Młynarczyk, Mariana Panka, Władysława Ratusińskiego i Aleksandra Wiernego. Pismo „Aleje 3” w dużym stopniu przyczyniło się również do powrotów literackich twórców mieszkających poza Częstochową. Tu drukowali Elżbieta Cichla-Czarniawska, Tadeusz Chabrowski oraz Ludmiła Marjańska (1923-2005), publikujący wspomnienia oraz swoje najnowsze utwory. Ostatni numer „Alei 3” ukazał się we wrześniu 2012 roku.

„Galeria” i działalność Towarzystwa Wzajemnej Adoracji „Li-TWA”

W maju 2007 roku powstało Towarzystwo Wzajemnej Adoracji „Li-TWA”. W gronie inicjatorów znaleźli się następujący twórcy: Małgorzata Franc, Tomasz Gładysz, Wojciech Grabałowski, Ireneusz Korpyś, Andrzej Kalinin, Małgorzata Nowakowska-Karczewska, Konrad Ludwicki, Jan Łączewski, Grażyna Mucha, Marian Panek, Władysław E. Piekarski, Rafał Socha, Zbigniew Stańczyk, Zbigniew Wołczyński, Wiesław Wyszyński. Na stornie internetowej towarzystwa można przeczytać, że za najważniejszy cel „Li-TWA” uznaje: „wspieranie twórców literatury na zasadach samopomocy oraz reprezentowania ich problemów, wniosków i postulatów w stosunku do administracji państwowej i samorządowej”. Osobą konsolidującą owo środowisko literatów był Władysław Edward Piekarski, obecnie honorowy prezes Towarzystwa Wzajemnej Adoracji „Li-TWA”. W 2015 roku zarząd towarzystwa tworzą: Bogdan Knop – prezes, Olga Wiewióra – wiceprezes, Izabela Ptak – skarbnik, oraz członkowie: Marian Panek, Ireneusz Korpyś, Małgorzata Nowakowska-Karczewska, Ryszard Sidorkiewicz. Zebrania i posiedzenia towarzystwa odbywają się aktualnie w Ośrodku Promocji Kultury „Gaude Mater”.

W maju 2007 roku Towarzystwo Wzajemnej Adoracji rozpoczęło wydawanie własnego periodyku literackiego, noszącego początkowo nazwę „LI-TWA”, od numeru 3 w 2007 zmieniono nazwę na „Galeria”, nawiązując tym samym do czasopisma wydawanego przez Władysława Edwarda Piekarskiego na początku lat dziewięćdziesiątych. „Galeria” ukazywała się nieregularnie, w latach 2013-2015 już jako kwartalnik. W pierwszym zespole redakcyjnym znalazły się następujące osoby: Małgorzata Franc, Wojciech Grabałowski, Małgorzata Nowakowska-Karczewska, Władysław Edward Piekarski, Rafał Socha, Wiesław Wyszyński, Zbigniew Stańczyk, Zbigniew Wołczyński; w 2008 do zespołu redakcyjnego dołączył Wiesław Wyszyński. Funkcja redaktora naczelnego pojawiła się w stopce redakcyjnej w 2009 roku, pełnili ją Małgorzata Nowakowska-Karczewska i Zbigniew Wołczyński. W 2013 roku wraz ze zmianą szaty graficznej pojawił się zespół redagujący pismo w składzie: Barbara Strzelbicka, Agnieszka Złota, Olga Wiewióra, Władysław Edward Piekarski, Jan Łączewski, Rafał Socha, Ireneusz Korpyś. Ostatecznie redakcja pisma składa się z następujących osób: Olga Wiewióra – redaktor naczelny, Barbara Strzelbicka – sekretarz redakcji, Rafał Socha – zastępca redaktora naczelnego i członkowie Agnieszka Złota, Władysław E. Piekarski, Jan Łączewski, Ireneusz K. Korpyś; od numeru 29 (2015) funkcję redaktora naczelnego pełni Agnieszka Złota. Stałymi współpracownikami „Galerii”, oprócz członków redakcji, są: Andrzej Kalinin, Tadeusz Chabrowski, Jacek Gierasiński, Piotr Głowacki, Elżbieta Gola, Alicja Nowak, Kazimierz Kowalczyk, Wojciech Kajtoch, Ida Jadwiga Łubińska, Marian Panek, Michał Wilk; z pismem współpracowała także zmarła w 2015 roku poetka Olga Bąk.

„Galeria” spełnia funkcję trybuny dla lokalnych twórców, posiada także obszerny dział publicystyki kulturalnej i literackiej. Drukowane są liczne recenzje literackie dokumentujące życie literackie w Częstochowie i w kraju. Rola tego periodyku szczególnie wzrosła od momentu, kiedy przestały wychodzić „Aleje 3”. Twórcy skupieni wokół „Galerii” to obecnie jedno z najaktywniejszych środowisk literackich Częstochowy. Prowadzą między innymi prężną działalność wydawniczą.

Poeci – ambasadorzy Częstochowy

Dwudziestowieczni poeci, o niekwestionowanym dorobku literackim, wywodzący się z Częstochowy i okolic, zostali ważnymi ambasadorami miasta. Symbolem umiejętnie kreowanej w tym względzie polityki kulturalnej władz Częstochowy stały się między innymi książki: Z częstochowskiej ziemi na „literacki Parnas”. Antologia wierszy Władysława Sebyły, Jerzego Lieberta, Haliny Poświatowskiej, Ludmiły Mariańskiej, wstęp i opracowanie Elżbieta Hurnikowa (2006), Halina Poświatowska. Czytanie wielokrotne, red. Agnieszka Czajkowska, Elżbieta Hurnikowa, Anna Wypych-Gawrońska (2010), O Ludmile Mariańskiej. Szkice – interpretacje – wspomnienia, red. Elżbieta Hurnikowa, Iwona Skrzypczyk-Gałkowska (2015). Publikacje te wydało Muzeum Częstochowskie, sfinansowane zostały w całości przez władze miasta.

Halina Poświatowska

Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej w latach dziewięćdziesiątych stał się pretekstem do upominania się o pamięć o poetce w Częstochowie. Miejscowi publicyści regularnie apelowali o trwałą obecność Haliny Poświatowskiej w przestrzeni miejskiej. Rajmund Piersiak, Tadeusz Gierymski w latach siedemdziesiątych oraz Tadeusz Piersiak i Waldemar Gaiński w latach dziewięćdziesiątych poruszali problem zagospodarowania rodzinnego domu poetki w Częstochowie przy ulicy Jasnogórskiej. Od połowy lat dziewięćdziesiątych nastąpił stopniowy wzrost zainteresowania Poświatowską w jej rodzinnym mieście. Przyczyniła się do tego także oficjalna polityka kulturalna ówczesnych władz miasta, które nie tylko popierały, ale także inicjowały wiele wydarzeń budujących tradycję literacką Częstochowy.

Uchwałą z 13 maja 1996 roku Publicznej Szkole nr 8, mieszczącej się przy ulicy Szczytowej, nadano imię Haliny Poświatowskiej; pomysł ten wyszedł z grona pedagogicznego szkoły oraz społeczności uczniowskiej.

9 maja 2005 roku z inicjatywy Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Częstochowy przy ulicy 7 kamienic nr 17 na budynku, w którym przyszła na świat poetka, została odsłonięta tablica pamiątkowa. 7 maja 2007 roku odbyło się uroczyste otwarcie Domu Poezji – Muzeum Haliny Poświatowskiej, mieszczącego się przy ulicy Jasnogórskiej 23 w rodzinnym domu poetki; jest to jeden z obiektów administracyjnie należących do Muzeum Częstochowskiego.

10 października 2007 roku w centrum miasta, przy ruchliwym skrzyżowaniu Alei Najświętszej Maryi Panny z ulicami Dąbrowskiego i Nowowiejskiego, został odsłonięty pomnik – ławeczka Haliny Poświatowskiej, autorstwa rzeźbiarza i odlewnika Roberta Sobocińskiego.

Wyjątkowo uroczyście obchodzone są w Częstochowie kolejne „okrągłe” rocznice urodzin i śmierci poetki. Pojawiają się ciekawe inicjatywy, adresowane do różnych odbiorców; swoją ofertę proponują najważniejsze instytucje kulturalne miasta, wspierane przez władze Częstochowy.

Ludmiła Marjańska

Wyjątkowo mocno z Częstochową związała się niejako na nowo Ludmiła Marjańska. W 1987 roku przyjechała do Częstochowy, promując swoją najnowszą powieść Pierwsze śniegi, pierwsze wiosny, której bohaterkami są uczennice przedwojennego Gimnazjum im. J. Słowackiego (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. J. Słowackiego); pisarka ukończyła je w czasie okupacji niemieckiej na tajnych kompletach w 1942 roku. Uczestniczyła również w spotkaniach autorskich w swej dawnej szkole, nawiązując bliskie relacje z gronem pedagogicznym i młodzieżą. Jedna z uczennic „Słowackiego” stała się pierwowzorem powieści Marjańskiej „To ja, Agata” z 1997 roku. Pisarka często przyjeżdżała do Częstochowy na zaproszenie władz miasta, instytucji kulturalnych; w 1995 roku uhonorowana została Nagrodą Prezydenta Miasta Częstochowy. Pogłębiały się bliskie relacje pisarki z wieloma częstochowianami; szczególna przyjaźń połączyła Ludmiłę Marjańską z wieloletnią polonistką „Słowackiego” Marią Nasińską, autorką cennych artykułów i szkiców poświęconych poetce. W styczniu 2004 roku uroczyście obchodzono w Częstochowie jubileusz 80. urodzin i 50-lecia twórczości pisarki. Już po śmierci poetki (zmarła w 2005 roku) na froncie budynku I LO w 2013 roku, z okazji 90. urodzin Ludmiły Marjańskiej odsłonięto tablicę upamiętniającą jej postać i edukację w liceum.

Laureaci Nagrody Prezydenta Miasta Częstochowy w dziedzinie literatury

• Tadeusz Chabrowski (1993);
• Andrzej Kalinin (1994);
• Ludmiła Marjańska (1995);
• Waldemar Gaiński (1997);
• Krystian Piwowarski (1998);
• Elżbieta Jeziorowska-Wróbel (1999) – nagroda w kategorii literatura za całokształt działalności artystycznej;
• ks. prof. Jan Związek (2000) – nagroda w kategorii literatura i historia za całokształt pracy twórczej;
• Tadeusz A. Szyma (2003) – za całokształt działalności twórczej;
• Ryszard Sidorkiewcz (2004) – za całokształt pracy twórczej;
• Marian Piotr Rawinis (2006);
• Elżbieta Hurnik (2007) – za całokształt działalności ze szczególnym uwzględnieniem popularyzacji wiedzy o poetach ziemi częstochowskiej;
• Henryk Bardijewski (2009) – za całokształt działalności twórczej;
• Krystyna Kotlińska (2010) – za całokształt działalności twórczej;
• Franciszek Sobalski (2011) – za całokształt działalności badawczej, publicystycznej i popularyzatorskiej w dziedzinie historii;
• Zbisław Janikowski (2012) – za całokształt działalności twórczej w dziedzinie literatury ze szczególnym uwzględnieniem publikacji Częstochowa między wojnami;
• Wiesław Wyszyński (2013) – za całokształt działalności w dziedzinie literatury;
• Konrad Ludwicki (2014) – za całokształt działalności twórczej i propagatorskiej w dziedzinie literatury;
• Barbara Rosiek (2015) – za całokształt działalności literackiej.

Bibliografia

1. 20 lat województwa częstochowskiego, red. J. Mielczarek, Częstochowa 1995.
2. 65 lat Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego dawniej Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej w Częstochowie, red. M. Antoniewicz i M. Głowacki, Częstochowa 1997.
3. Bibliografia regionu częstochowskiego 1999-2001, red. Z. Stańczyk, Częstochowa 2004.
4. Bibliografia regionu częstochowskiego 2008-2009, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2010, t. 36.
5. Bibliografia regionu częstochowskiego 2002-2004, red. Z. Stańczyk, Częstochowa 2007.
6. Bibliografia województwa częstochowskiego 1993-1998, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2010, t. 36.
7. Cichla-Czarniawska E., Twórczość poetycka Częstochowy w dwudziestoleciu PRL, w: Komunikaty Naukowe, t. 15 [Prace Naukowe TLiAM], Częstochowa 1969.
8. Frania A., „Solidne niefarbowane retro”. O poezji Tadeusza Gierymskiego, Częstochowa 2004.
9. Frania A., Strażnicy i najeźdźcy. Zjawiska we współczesnej poezji regionu częstochowskiego, Częstochowa 2005.
10. Gajos S., 60 lat satyry częstochowskiej, „Życie Częstochowy” 1968, nr 199, 200.
11. Głębicka E., Grupy literackie w Polsce 1945-1989. Leksykon, Warszawa 2000.
12. Grzegorzewska W., Bakałarze, Faeton, C-67, Pryzmaty, Meneris… czyli grupy literackie w Częstochowie, w: Aleje 3 2003, nr 43.
13. Literatura i kultura w Częstochowie. Częstochowa w literaturze i kulturze, red. E. Hurnikowa, E. Wróbel, A. Wypych-Gawrońska, Częstochowa 2009.
14. Luterek T., Październikowe „Profile”, w: Almanach Częstochowy 2007.
15. Majchrowski Z., Różewicz, Wrocław 1992.
16. Marjańska L., Częstochowa – miasto mojej młodości, w: Almanach Częstochowy 1993.
17. Materiały do bibliografii regionu częstochowskiego za rok 2001, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2002, t. 29.
18. Materiały do bibliografii regionu częstochowskiego za rok 2002, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2003, t. 30.
19. Materiały do bibliografii regionu częstochowskiego za rok 2003, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2004, t. 31.
20. Materiały do bibliografii regionu częstochowskiego za rok 2004, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2005, t. 32.
21. Materiały do bibliografii regionu częstochowskiego za lata 2005-2007, red. Z. Stańczyk, w: Ziemia Częstochowska 2008, t. 35.
22. Piekarski E., Od Featonów do Profilowców, w: Litwa. Częstochowski Magazyn Literacki Literackiego Towarzystwa Wzajemnej Adoracji 2007, nr 1.
23. Piekarski W. E., Poetycka Częstochowa lat osiemdziesiątych i początku dziewięćdziesiątych, w: „mini Galeria” 1993, nr 2.
24. Piekarski W. E., Jesteśmy!, w: Galeria 2009, nr 11.
25. Piekarski W., Stańczyk Z., Słownik biobibliograficzny twórców literatury związanych z ziemią częstochowska (wraz z okolicami), Częstochowa 2006.
26. Pisma kulturalne w Polsce po 1989 roku. Leksykon, red. J. Gałuszka, Grażyna Maroszczuk, Agnieszka Nęcka, Katowice 2010.
27. Poeci Częstochowy. Zeszyt poetycki środowiska częstochowskiego, red. Waldemar M. Gaiński, T. Gierymski, Częstochowa 1989.
28. Poświatowska H., Czytanie wielokrotne, red. A. Czajkowska, E. Hurnikowa, A. Wypych-Gawrońska, Częstochowa 2010.
29. Sętowski J., Sylwetki prezesów Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej i Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego, w: Ziemia Częstochowska 2003, t. 30.
30. Snoch B., Mała encyklopedia Częstochowy, Częstochowa 2002.
31. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 5, red. J. Czachowska i A. Szałagan, Warszawa 1997.
32. Z częstochowskiej ziemi na „Literacki Parnas”. Antologia wierszy Władysława Sebyły, Jerzego Lieberta, Haliny Poświatowskiej, Ludmiły Marjańskiej, wstęp i wybór wierszy E. Hurnikowa, Częstochowa 2006.
33. Żółtowski S., Życie literackie na ziemi częstochowskiej w latach 1944-1984, w: Mini Galeria 1995/1996, nr 7.