Górnośląski Okręg Przemysłowy
Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) położony w centralnej części województwa śląskiego to obszar o największej koncentracji zakładów przemysłowych w Polsce. Rozwój przemysłu na tym obszarze rozpoczął się na przełomie XVIII i XIX wieku i związany był z bogatymi złożami surowców mineralnych, tj. rudami cynku i ołowiu, srebra oraz węgla kamiennego. Jego gwałtowna industrializacja miała miejsce w II połowie XIX wieku oraz w latach 1945–1989.
Położenie oraz nazwa
Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) to największy w Polsce i jeden z największych w Europie obszarów przemysłowych. GOP położony jest na Wyżynie Śląskiej będącej częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Otoczony doliną Odry, Wisły, górnej Warty. Administracyjnie obszar GOP-u położony jest w centralnej części województwa śląskiego. Na jego obszarze w 2012 r. znajduje się 9 miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 100 tys. osób. Tworzą one wraz z mniejszymi miastami zespół osadniczy – konurbacje katowicką (górnośląsko-zagłębiowską). Do dużych miast GOP-u zaliczamy: Katowice (307,2 tys. mieszkańców), Sosnowiec (213,5 tys.), Gliwice (186,2 tys.), Zabrze (179,4 tys.), Bytom (174,7 tys.), Rude Śląską (142,3 tys.), Tychy (129,1 tys.), Dąbrowe Górniczą (124,7 tys.) i Chorzów (111,2 tys. mieszkańców). Nazwa – Górnośląski Okręg Przemysłowy odnosi się do koncentracji przestrzennej zakładów przemysłowych, głównie reprezentujących branże przemysłu tradycyjnego (górnictwo, hutnictwo żelaza, hutnictwo metali nieżelaznych, przemysł maszynowy, elektrotechniczny, środków transportu, metalowy, chemiczny). Jest terminem odnoszącym się do struktury gospodarczej regionu. Błędem jest nazwanie zespołu miast konurbacji katowickiej, tj. układu osadniczego – GOP-em (terminem z geografii przemysłu). W związku z przemianami gospodarczymi zachodzącymi w Polsce po 1989 r. nazwa GOP coraz bardziej staje się terminem historycznym. Świadczyć o tym może, w porównaniu do okresu przed transformacją gospodarczą (1945–1989), zmniejszająca się po 1989 r. liczba zakładów przemysłowych i osób zatrudnionych w przemyśle. Także dosłowna interpretacja każdego z członu nazwy Górnośląski Okręg Przemysłowy jest nieadekwatna z rzeczywistością. Obszar ten położony jest na terenie będącym historycznie częścią Górnego Śląska oraz Małopolski (Zagłębia Dąbrowskiego), tworzył on koncentrację zakładów przemysłowych przypominającą kształtem elipsę. Natomiast na początku XXI w. dominującym sektorem zatrudniania mieszkańców centralnej części województwa śląskiego (GOP-u) stał się sektor III, tj. usługi.
W 2012 r. obszar Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w jego granicach z lat 60. XX w. (powierzchnia ok. 2850 km² wraz z Jaworznem i Sławkowem) zamieszkuje 2,37 mln mieszkańców. Jest to obszar o największej gęstości zaludnienia w kraju (średnio 833 os./km², wobec 123 os./km2 dla obszaru Polski). Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się centralna część GOP, miasta tworzące rdzeń konurbacji katowickiej (średnio ok. 1500 os./km²). Do miast o największej gęstości zaludnienia zaliczyć można Świętochłowice (4029 os./km²), Chorzów (3369), Siemianowice Śląskie (2782), Bytom (2532), Sosnowiec (2346), Zabrze (2243), Czeladź (2084 os./km²).
Według opracowań z lat 50. i 60. XX w. powierzchnia Górnośląskiego Obszaru Przemysłowego w zależności od przyjętej delimitacji waha się od 787,2 do 2694,0 km² (ryc. 1; tab. 1). Granice GOP-u były wielokrotnie zmieniane. Wpływ na to miały zmiany w celach planowania regionalnego, podporządkowanego rozwojowi gospodarczemu i urbanistycznemu regionu.
W granicach Planu Regionalnego GOP-u zatwierdzonego w 1953 r., obszar GOP-u podzielono na dwie części: obszar „A”, tzw. centralny oraz obszar „B” tworzący strefę zewnętrzną będącą rezerwą dla rozbudowywanego przemysłu oraz osadnictwa miejskiego.
Według niektórych opracowań obszar GOP obejmuje historyczną górnośląską część konurbacji katowickiej oraz obszar konurbacji katowickiej[1]zajmując 7650 km². W niektórych opracowaniach GOP jest częścią śląsko-krakowskiego okręgu przemysłowego[2]obejmującego województwo śląskie oraz powiat kędzierzyńsko-kozielski, olkuski, chrzanowski, oświęcimski, wadowicki, krakowski, myślenicki i miasto Kraków.
Przesłanki powstania i rozwoju przemysłu
Bezpośrednią przyczyną rozwoju przemysłu na obszarze centralnej części współczesnego obszaru województwa śląskiego (GOP-u) były zalegające w podłożu bogate złoża surowców mineralnych. Obszar GOP jest częścią Górnośląskiej Niecki Węglowej o powierzchni ok. 5,4 tys. km² (w Polsce ok. 4,5 tys. km²) w kształcie trójkąta, którego wierzchołki opierają się o Tarnowskie Góry na północy, Ostrawę na południu i Krzeszowice na wschodzie. Złoża węgla kamiennego pochodzące z górnego karbonu, na obszarze GOP przykryte są utworami wapiennymi i dolomitami triasowymi o przeciętnej grubości 100–200 m. Złoża Zagłębia Górnośląskiego są jednymi z najbogatszych w Europie. Zasoby położone do głębokości 1000 m szacowane są na ok. 70 mld ton.
Na obszarze GOP znajdują się także rudy cynku i ołowiu – obecnie nieeksploatowane (w rejonie bytomskim, chrzanowskim i na obszarze Dąbrowy Górniczej), złoża dolomitów triasowych (występują w Garbie Tarnogórskim i Pagórach Jaworznickich) oraz złoża wapieni i margli, piasków podsadzkowych, żwirów i glin.Oprócz czynników przyrodniczych, na rozwój przemysłu GOP-u wpływ miała także polityka gospodarcza państw zaborczych, granica państwowa oraz duże zasoby miejscowej siły roboczej.
U schyłku XVIII wieku na obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia rozwijało się górnictwo rud ołowiu (towarzyszący im cynk wyrzucano na hałdy) i żelaza. Było ono jednak zbyt prymitywne, aby stać się głównym inicjatorem rozwoju tego obszaru. Węgiel kamienny pozyskiwany był natomiast sposobem odkrywkowym, a małe jego ilości nie odgrywały większej roli gospodarczej. Rozwój górnictwa był niemożliwy głównie z powodów technologicznych, gdyż nie umiano poradzić sobie z wodą zalewającą szyby i sztolnie (Długoborski, 1960). W 1787 r. największymi miastami późniejszego GOP były Gliwice (1872 mieszkańców), Bytom (1642) i Tarnowskie Góry (1596).
Na rozwój przemysłowy dzisiejszego GOP-u wpłynęły czynniki polityczne i technologiczne, zapoczątkowane przez rząd pruski. Do głównych czynników należy uznać formalne zniesienie poddaństwa chłopów (1807), prawo o miastach (1807) restytuujące samorząd miejski oraz zniesienie przymusu cechowego, prawa składu i mili (1810). Ogromne znaczenie dla rozwoju górnictwa miało wprowadzone przez króla Prus Fryderyka II Wielkiego prawo górnicze (w 1769 roku). Dawało ono każdej osobie posiadającej koncesje, prawo do poszukiwania i eksploatacji minerałów. Właścicielowi gruntu, na którym odkryto złoża surowców zapewniało udziały w ewentualnym ich wydobyciu. Natomiast reformy gospodarcze w zaborze rosyjskim zostały wprowadzone później, tj. w II poł. XX wieku.
Pierwsze wzmianki o wydobyciu węgla kamiennego na tym terenie pochodzą z pierwszej połowy XVI w. i odnoszą się do okolic dzisiejszej Rudy Śląskiej (pola węglowego późniejszej kopalni „Walenty Wawel”)[3].
