Niecka Nidziańska – region geomorfologiczny

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania


W podziale geomorfologicznym Niecka Nidziańska jest podprowincją Wyżyny Śląsko-Małopolskiej i stanowi rozległe obniżenie pomiędzy Wyżyną Śląsko-Krakowską a Wyżyną Kielecką. Geologicznie przynależy do młodokimeryjskiej synkliny miechowskiej[1].Zachodnia część Niecki Nidziańskiej, wyróżniana jako makroregion o nazwie Niecka Włoszczowska, wchodzi w obręb północno-wschodniej części województwa śląskiego. Na ogół cechują ten makroregion monotonna rzeźba i małe deniwelacje. Budową i ukształtowaniem Niecka Włoszczowska przypomina misę o płaskim dnie i uniesionych ku górze brzegach[2]. Do "śląskiej" części Niecki Włoszczowskiej należą dwa regiony – Próg Kredowy i Równina Pilicy.

Próg Kredowy

Próg Kredowy, nazywany także Progiem Lelowskim, w podziale geomorfologicznym stanowi zachodnią część Niecki Włoszczowskiej. W całości jest położony w granicach województwa śląskiego, w jego północno-wschodniej części. Biegnie on wzdłuż subsekwentnej bruzdy górnej Wiercicy – Białki Lelowskiej i Żebrówki, od Krasic nad Wartą do Żarnowca. Na północy dalszy jego ciąg stanowi monoklinalny garb Kruszyny[3]. Próg jest zbudowany z utworów kredy – margli, wapieni i piasków, zapadających pod niewielkim kątem 3 - 6° ku północo-wschodowi. Monoklinalna budowa geologiczna stworzyła warunki dla rozwoju progu strukturalnego typu kuesty. Tworzą go zwięzłe wapienie i margle, zaś obniżenie na jego przedpolu rozwinęło się w obrębie piasków oraz mniej odpornych odmian skał wapienno-marglistych. Kuesta kredowa ma wysokość 15 - 35 m, jest więc niższa niż kuesty Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, ciągnie się z północnego-zachodu na południowy-wschód. W odcinku północnym próg wyróżnia się zwartością i występowaniem miniaturowych, strukturalnych progów marglisto-wapiennych oraz licznych kopulastych pagórków zbudowanych z piasków, konkrecji kwarcytowych oraz piaskowców. W okolicach Julianki wieńczą one skrasowiały garb wapienny odgrzebany spod osadów kredowych [4]. W rzeźbie zaznacza się także odcinek kuesty między Sierakowem a Wygiełzowem – ma charakter spłaszczonego garbu o przeciętnej wysokości 15 – 20 m. Na jego przedpolu występują inwersyjne pagóry świadki, a u podnóży liczne zagłębienia bezodpływowe, związane z odnawianiem się starego krasu w wapieniach jurajskich pod pokrywą piasków kredowych i czwartorzędowych (miąższości do 40 m)[5]. W okolicach Wygiełzowa Próg Lelowski zatraca swoją morfologiczną wyrazistość ze względu na występowanie pokrywy lessowej maskującej starszą rzeźbę – ma ona tu miąższość 10 – 15 m i nazywana jest lelowską wyspą lessową. Lessy wiązane są głównie z okresem zlodowacenia Wisły, ale w spągu występują również odwapnione lessy zlodowacenia Warty. Dalej na południowy-wschód, Próg Kredowy wyłania się ponownie spod utworów czwartorzędowych jako asymetryczny garb monoklinalny o wysokości 20 - 35 m. Próg Lelowski jest rozczłonkowany na trzy części dolinami rzek - Białki Lelowskiej i KrztyniŻebrówka, wykorzystujących poprzeczne uskoki tektoniczne. W części północno-zachodniej pasmo kredowe sięga 280 m n.p.m., a na południowym-wschodzie wznosi się do 340 m n.p.m. Północna część Progu Kredowego stanowiła granicę maksymalnego zasięgu zlodowacenia Odry.

Równina Pilicy

Równina Pilicy to największy region Niecki Włoszczowskiej. W granicach województwa śląskiego znajduje się jej zachodnia i północno-zachodnia część. Pod względem geologicznym jest to płyta, którą budują niemal poziomo ułożone margle z okresu górnej kredy. Na utworach starszego podłoża spoczywają osady czwartorzędowe. Ta część Równiny Pilicy, która wchodzi w obręb województwa śląskiego była w zasięgu zlodowacenia Sanu I oraz zlodowacenia Odry. Osady glacigeniczne, które pozostawił po sobie starszy lądolód zostały w większości usunięte przez późniejszą erozję. Lądolód Odry, a w zasadzie jeden z jego jęzorów, nazywany lobem koniecpolskim, wniknął w obręb Niecki Włoszczowskiej aż po okolice Szczekocin i zatamował odpływ wód górnej Pilicy. W powstałym zastoisku koniecpolskim osadziły się iły warwowe – miejscami są one reprezentowane przez dwie serie szarych iłów rozdzielone piaskami i mułkami z torfem. Na powierzchni utworów zastoiskowych leżą gliny zwałowe i piaski sandrowe[6]. Zabarykadowanie północnej części Niecki Włoszczowskiej przez lądolód spowodowało przelewanie się wód Pilicy na zachód do zlewni Warty i na wschód do zlewni Nidy. W granicach województwa śląskiego pozostałością po tym odpływie jest martwa dolina koniecpolsko-przyrowska. Nieliczne wychodnie skał mezozoicznych można obserwować głównie w okolicach Starzyn, Brzostka i Koniecpola, a także gdzie niegdzie między Kruszyną, Borownem i Rzerzęczycami. Na tym ostatnim obszarze skały górnokredowe wystają spod większego płata gliny zwałowej[7]. Równina Pilicy odznacza się bardzo monotonną rzeźbą. Dominują tu rozległe równiny denudacyjne rozcięte dolinami rzek – Pilicy, Warty, Wiercicy i ich dopływów. Dna dolin są podmokłe, lokalnie zatorfione i charakteryzują się ogólnie niewielkim spadkiem. Zbocza dolin są sterasowane. Deniwelacje są nieznaczne, rzędu 10 - 30 m i w dużej mierze związane z występującymi tu licznie wydmami ze schyłkowego okresu ostatniego zlodowacenia. Szczególnie dużo wydm występuje na wschód od Koniecpola, Dąbrowy Zielonej i Soborzyc[8]. Niektóre formy wydmowe osiągają wysokość 15 - 20 m.


Autor:dr hab. Renata Dulias


Bibliografia

  • Dulias R., Hibszer A. 2004. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice.
  • Flis J. 1956. Szkic fizycznogeograficzny Niecki Nidziańskiej. Czasopismo Geograficzne, t. 27, z. 2.
  • Gilewska S. 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa.
  • Lewandowski J. 2011. „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza. Przegląd Geologiczny, vol. 59, nr 11: 732 - 738.
  • Nowak W. 1965. Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej. Czasopismo Geograficzne, t. 34.
  • Różycki S.Z. 1982. Czwartorzęd okolic Lelowa. Biuletyn Geologiczny Uniw. Warsz., T. 26: 10 – 58.

Przypisy

  1. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 280.
  2. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 280.
  3. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 281
  4. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 281
  5. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 281
  6. S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa, 1972, s. 283
  7. R. Dulias, A. Hibszer. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice, 2004, s. 80.
  8. R. Dulias, A. Hibszer. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice, 2004, s. 80