Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, regiony fizycznogeograficzne

Tabela 1. Regionalizacja fizycznogeograficzna południowej części województwa śląskiego (wg Kondrackiego 2002).

Biorąc pod uwagę podział fizycznogeograficzny J. Kondrackiego (2002) południowa część województwa śląskiego znajduje się w obrębie prowincji Karpaty Zachodnie (51), podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513), do której należą dwa makroregiony: Pogórze Zachodniobeskidzkie (513.3) i Beskidy Zachodnie (513.4-5). W ich obrębie wyróżnia się mezoregiony – Pogórze Śląskie (513.32), Beskid Śląski (513.45), Kotlinę Żywiecką (513.46), Beskid Mały (513.47), Beskid Makowski (513.48) oraz Beskid Żywiecki (513.51) (rys. 1, tab. 1).

513.3 Pogórze Zachodniobeskidzkie

Rys. 1. Regionalizacja fizycznogeograficzna południowej części województwa śląskiego (wg Kondrackiego 2002): 513.3 POGÓRZE ZACHODNIOBESKIDZKIE: 513.32 Pogórze Śląskie; 513.4-5 BESKIDY ZACHODNIE: 513.45 Beskid Śląski, 513.46 Kotlina Żywiecka, 513.47 Beskid Mały, 513.48 Beskid Makowski , 513.51 Beskid Żywiecki.

Fot. 1. Siodło pod Klimczokiem – na dalszym planie po prawej widoczna Kotlina Żywiecka i Beskid Żywiecki z Pilskiem (fot. J. Pełka-Gościniak).

W województwie śląskim znajduje się zachodnia część Pogórza Zachodniobeskidzkiego - Pogórze Śląskie (513.32). Rozciąga się ono wąskim pasem o szerokości od około 15 km w okolicach Cieszyna na zachodzie do około 5 km w okolicach Wilamowic na wschodzie. Zbudowane jest ze skał fliszowych, należących do płaszczowiny cieszyńskiej oraz jednostek – podśląskiej i zewnętrznej, w skład których wchodzą głównie mało odporne łupki. Lokalnie występują bardziej odporne piaskowce, wapienie cieszyńskie oraz skały wulkaniczne – cieszynity. Mała odporność skał podłoża zdecydowała o stosunkowo niewielkich wysokościach bezwzględnych - Pogórze Śląskie wznosi się od około 521 m n. p. m (Jasieniowa). na południu w okolicach Goleszowa do około 280-300 m n.p.m. na północy na granicy z Kotliną Oświęcimską. Falistą powierzchnię pogórza o długich wypukło- wklęsłych stokach i rozległych oraz długich wierzchowinach urozmaicają wyższe wzgórza zbudowane z odpornych piaskowców i wapieni. Przez Pogórze Śląskie przebiega linia maksymalnego zasięgu zlodowacenia południowopolskiego (sanu). Zatem starsze podłoże zostało przykryte żwirami karpackimi i osadami polodowcowymi. Liczne są tu głazy narzutowe. Południkowo przebiegające doliny rzeczne dzielą pogórze na mniejsze części, nazywane działami. Doliny rzek są raczej szerokie, ale mają stosunkowo strome zbocza, ich głębokości nie przekraczają 50 m. Charakterystycznymi elementami rzeźby są też stożki napływowe tworzone przez rzeki wypływające z gór na bardziej równinne tereny. Miejscami, na obszarach z pokrywą utworów przypominających lessy, występują wąwozy.

513.4-5 Beskidy Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie (513.4-5) jest największym regionem Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Góry te zbudowane są głównie z różnych rodzajów piaskowców, a ich wysokości mieszczą się w granicach 700-1534,1 m n.p.m). Beskidy Zachodnie obejmują następujące mezoregiony: Beskid Śląski, Beskid Mały, Beskid Makowski, Beskid Żywiecki i Kotlina Żywiecka.

Beskid Śląski (513.45) rozpościera się pomiędzy doliną Olzy na zachodzie i Bramą Wilkowicką na wschodzie. Ku północy opada wysokim (około 500 m) progiem o charakterze denudacyjnym (twardzielowym) ku Pogórzu Śląskiemu. Tworzą go południkowe pasma górskie: Stożka i Czantorii oraz Klimczoka i Baraniej Góry, rozdzielone doliną Wisły. Najwyższymi szczytami są Skrzyczne (1257 m n.p.m.), Barania Góra (1220 m n.p.m.), Malinowska Skała (1152 m n.p.m.), Klimczok (1117 m n.p.m.), Wielka Czantoria (995 m n.p.m.), Kiczory (990 m n.p.m.) i Stożek (978 m n. p. m.). Beskid Śląski zbudowany jest z utworów fliszowych- łupków i piaskowców, głównie godulskich i lgockich płaszczowiny śląskiej. Cechuje je monoklinalne ułożenie warstw skalnych. Budowa geologiczna sprzyja występowaniu ruchów masowych. Procesy osuwania zachodzą zwłaszcza na stokach południowych. Dla Beskidu Śląskiego typowe są strome, często skaliste zbocza, łagodne, zaokrąglone wierzchowiny i głęboko wcięte, wąskie doliny, często o założeniu tektonicznym. Na stokach widoczna jest schodowa struktura rzeźby. W korytach rzek widoczne są progi i wodospady. .W obrębie partii szczytowych mogą występować skałki – bloki skalne na kształt murów skalnych, grzybów i ambon (np. Malinowska Skała). Liczne są jaskinie szczelinowe i warstwowe we fliszu. Do najciekawszych jaskiń osuwiskowych należą Jaskinia Miechowska, Jaskinia w Trzech Kopcach, Lodowa i Malinowska.

Beskid Mały (513.47) pod względem geologicznym stanowi przedłużenie Beskidu Śląskiego, od którego oddzielony jest Bramą Wilkowicką. Zbudowany jest głównie z gruboławicowych piaskowców godulskich, jego grzbiety są wąskie, a lokalnie skaliste. Największymi wzniesieniami są Czupel (933 m n.p.m.) i Łamana Skała (929 m n. p. m). Wysokości względne są tu duże, gdyż dochodzą do 500 m. Rzeźbę urozmaicają skałki, które związane są z wychodniami skał bardziej odpornych. Występują m.in. na Łamanej Skale. Soła dzieli zwarte, równoleżnikowe pasmo Beskidu Małego na dwie części: grupę Magurki i grupę Łamanej Skały (Madohory), tworząc przełom strukturalny. W Beskidzie Małym występują jaskinie osuwiskowe np. Czarne Działy i erozyjno-wietrzeniowa - Jaskinia Komonieckiego.

Beskid Makowski (513.48) zbudowany jest głównie z piaskowców magurskich z przewarstwieniami mniej odpornych łupków, co ma swoje przełożenie na rzeźbę terenu. Inwersyjne pasma Bąkowa (766 m n.p.m.) i Łoska (871 m n.p.m.) zbudowane są z piaskowców, podczas gdy doliny powstały w obrębie wąskich stref zbudowanych z łupków.

Beskid Żywiecki (513.51) położony jest w najbardziej na południe wysuniętej części województwa śląskiego i zbudowany jest z najodporniejszych piaskowców magurskich. Budowa geologiczna sprzyja tu powstawaniu osuwisk. Beskid Żywiecki dzieli się na dwie grupy: Wielkiej Raczy (1236 m n.p.m.) i Pilska (1557 m n. p. m- kulminacja po stronie słowackiej, 1534,1 m n.p.m. po stronie polskiej – na jego stokach). Grupa Wielkiej Raczy ma widlasty układ i jest rozcięta głębokimi V-kształtnymi dolinkami o stromych zboczach. Grupa Pilska obejmuje, oprócz kopuły Pilska, grzbiet Lipowskiej – Romanki (1324, 1366 m n.p.m.). Układ grzbietów ma tu charakter rozrogu. Na Pilsku występuje piętro subalpejskie. Niektórzy naukowcy znajdują tu elementy rzeźby glacjalnej oraz gołoborza.

Kotlina Żywiecka (513.46) tworzy trójkątne obniżenie śródgórskie o długości boku do 20 km. Jest to kotlina inwersyjna o założeniach tektonicznych. W sensie geologicznym stanowi okno tektoniczne, w którym odsłaniają się mało odporne łupki serii podląskiej i cieszyńskiej, podściełające gruboławicowe piaskowce płaszczowiny godulskiej. Przez kotlinę centralnie przepływa Soła, na której wybudowano zaporę w Tresnej i powstało Jezioro Żywieckie.