Ziemia Częstochowska (region)

(ang. Częstochowa,niem. Częstochowa)

Autor: prof. dr hab. Dariusz Złotkowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Popularne określenie regionu geograficzno-historycznego wokół Częstochowy, utożsamiane niekiedy z powiatem/województwem częstochowskim.

Termin „ziemia częstochowska”

Pojęcie ziemia częstochowska jest związane z powstaniem i działalnością Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej w Częstochowie, które zostało założone w 1932 roku. Stało się także tytułem regionalnego czasopisma („Ziemia Częstochowska”) nazwą własną dla publikacji, które ukazuje się po dziś dzień. Założyciel Towarzystwa, starosta częstochowski Kazimierz Kühn pisząc przedmowę do pierwszego tomu artykułów poświęconych zagadnieniom regionalnym stwierdził „Ziemia Częstochowska" jako nazwa, która dała tytuł niniejszej książce, nie ma historycznego uzasadnienia. Ziemi Częstochowskiej wśród dawnych ziem Rzeczypospolitej niema”. Autor przywołanej przedmowy nie potrafił także określić granic ziemi częstochowskiej „Ziemia Częstochowska obejmuje właściwie tylko obecny powiat administracyjny częstochowski i najbliższe jego okolice, wyraźnie swym charakterem i przejawami odrębności regionalnej ciążące do Częstochowy. Stałych więc granic tu niema.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku przyniosło utworzenie polskiej administracji, w tym powiatu częstochowskiego. Patrz: Województwo częstochowskie 1975-1998. Od 1919 roku w Częstochowie istniało starostwo powiatowe, a od l stycznia 1933 roku starostwo grodzkie. Urząd starosty powiatowego i grodzkiego piastowała jedna osoba. Międzywojenny powiat częstochowski liczył 3 miasta, 21 gmin i 289 sołectw. Obejmował Częstochowę, Kłobuck i Krzepice oraz gminy wiejskie: Dźbów, Grabówkę, Kamienicę Polską, Kamyk, Kuźniczkę, Lipie, Miedźno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Poczesną, Popów, Złoty Potok, Przyrów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Wancerzów, Węglowice i Wrzosowę.

Jeśli nawet przyjąć, że granice ziemi częstochowskiej pokrywały się z międzywojennym obszarem powiatu częstochowskiego, to już po 1945 roku sprawa nie była tak jasna. Po zakończeniu II wojny światowej następowały liczne zmiany terytorialne powiatu częstochowskiego. Z jego terytorium zostały wydzielone nowe powiaty - kłobucki, myszkowski, pajęczański. I wreszcie rok 1975, nawet pomniejszony powiat częstochowski wówczas został zlikwidowany. Co więc z ziemią częstochowską? Utworzone wtedy województwo częstochowskie w żaden sposób nie dało się już utożsamić z tym pojęciem, ponieważ objęło swoimi granicami tereny, które dotychczas „nie były w jakikolwiek sposób określane nazwą częstochowskie”. Zerwanie tradycyjnych więzów z Wieluniem i Radomskiem dopełniało reszty.

Pamiętając o trudnościach w definiowaniu granic administracyjnych ziemi częstochowskiej, warto pamiętać, że przy tworzeniu struktur kościelnych napotykano na podobne problemy. Przy okazji powołania diecezji częstochowskiej jej pierwszy biskup dr Teodor Kubina w swoim liście pasterskim z 25 marca 1926 roku, pisał: „Częstochowa stała się stolicą biskupią, a ziemia częstochowska diecezją". Musi się tu jednak pojawić pytanie, czy granice diecezji częstochowskiej (określone w bulli papieża Piusa XI Vixdum Poloniae unitas od Zagłębia Dąbrowskiego po ziemię wieluńską z Wieruszowem i Lututowem oraz od Prosny po Pilicę) można utożsamić z granicami ziemi częstochowskiej? Odpowiedzieć na to pytanie pozytywnie nie sposób.

Ma rację ks. prof. J. Związek, który napisał „przeszłość terytorialna Częstochowy i okolic pozwala jedynie stwierdzić, iż nie można precyzyjnie i jednoznacznie określić pod względem geograficznym terytorium ziemi częstochowskiej. Niemniej jednak należy z większą lub mniejszą dokładnością podać określenie ziemi częstochowskiej. Podstawą wyznaczenia tego terenu będą wszelkie jednostki administracyjne, które w ciągu wieków zakreślały granice z nazwą częstochowski. W ten sposób w skład ziemi częstochowskiej będą należeć tereny zamknięte od Zagłębia Dąbrowskiego po Wieruszów i Rozprzę oraz od Olesna, Lublińca i Dobrodzienia po Koniecpol i Szczekociny”.

Odrębność gospodarcza ziemi częstochowskiej

K. Kühn w okresie międzywojennym nie widział wprawdzie znaczących różnic kulturowych ziemi częstochowskiej od reszty Polski, ale przypisywał to brakowi badań na ten temat. „Ziemia Częstochowska na ogół nie przedstawia sobą takich znacznych odrębności, a ludność ją zamieszkująca, takich swoistych cech rasy, kultury, obyczaju, jak ludność niektórych innych prowincji Rzeczypospolitej jak, np. Kurpie, Łowiczanie, Sieradzanie, Kaszubi, Podhalanie, i Poleszucy, Huculi itp. (…) Częstochowa była od dawna miejscem wielkiego kultu religijnego i powodowała znaczny ruch ludności w postaci pielgrzymek z całego kraju, a nawet i spoza jego granic, i co za tem idzie, również duży ruch handlowy. Poza tem była twierdzą dość często obleganą i sprowadzającą ruch wojsk i zniszczenie. Być może właśnie te okoliczności wpłynęły na to, że te odrębności regionalne nie rozwinęły się tak znacznie, jak w innych dzielnicach kraju więcej w sobie zamkniętych. Jednak stwierdzić trzeba, że ziemia częstochowska posiada jeszcze wiele odrębności kulturalnych, których zbadanie i poznanie jest obowiązkiem nauki i sztuki polskiej”.

Już w połowie lat 30. XX stulecia zauważono, że najważniejszym czynnikiem, który spowodował zniszczenie, zatracenie i zniwelowanie swoistych cech kultury miejscowej, był szybki rozwój Częstochowy jako dużego miasta przemysłowego latach 1882-1914. Procesy migracyjne pozbawiły Częstochowę cech indywidualnych, tworząc atmosferę miasta handlowo-przemysłowego, nie sprzyjającą zainteresowaniom kulturą regionalną. Przemysł stał się czynnikiem decydującym dla procesu skupienia całego regionu (miast i osad) wokół Częstochowy. Utworzenie powiatu częstochowskiego po I wojnie światowej, było w prostej linii skutkiem pozycji gospodarczej jaką miasto osiągnęło przed 1914 rokiem. Przemysł włókienniczy, wydobycie i przetwórstwo rudy żelaza w Hucie Hantke’go spowodowały rozwój „ziemi częstochowskiej”, głównie w odległych od kilku do kilkunastu kilometrów okolicach Częstochowy. Objął swym zasięgiem osady fabryczne i wsie takie jak: Aniołów, Blachownia, Dźbów, Łojki, Ostatni Grosz, Raków, Rędziny, Rudniki, Stradom, Wyczerpy, Zawodzie, czy Konopiska.

Był to okres gdy w przemyśle Królestwa Polskiego dokonywał się przewrót technologiczny i organizacyjny. Powstawały wielkie przedsiębiorstwa. Ich cechą charakterystyczną była różnorodność produkcji i wielobranżowość nie występująca w takim stopniu w innych powiatach guberni piotrkowskiej. Za rozwojem wielkich zakładów przemysłowych stał kapitał obcy, pochodzący głównie z Francji i Belgii oraz z Niemiec. Do 1882 roku istniały jedynie zakłady małe i średnie. Główną rolę początkowo odgrywały zakłady przemysłu drzewnego (2 zakłady, zatrudniające 190 robotników), na drugim miejscu plasował się przemysł papierniczy (2 zakłady - 141 osób), trzecie zajmował przemysł włókienniczy (1 zakład, 70 robotników) a ponadto istniały przemysł poligraficzny, mineralny i rolno-spożywczy. Natomiast w latach 1882-1913 w Częstochowie i najbliższych okolicach powstało już 15 dużych zakładów przemysłowych zatrudniających ponad 100 robotników i 6 wielkich o zatrudnieniu powyżej 500 pracowników. Te duże zakłady pracy uzyskały zdecydowaną przewagę tak pod względem wartości produkcji jak i wielkości zatrudnienia. Według badań F. Sobalskiego w rejonie Częstochowy w latach 1882-1913, liczba zakładów zwiększyła się z 17 do 94, czyli ponad 5 — krotnie, globalna wartość produkcji wzrosła z około 700 000 do 35 048 000 rubli tj. ponad 50 — krotnie, a liczba robotników zwiększyła się z około 700 do 19 218, tj. ponad 27 razy.

Udział 21 przedsiębiorstw w ogólnej wartości produkcji częstochowskiego ośrodka przemysłowego w 1913 roku wynosił już 96,3 %. Natomiast zatrudniały one aż 92,8 % robotników. Stanowiły zaś zaledwie 22,3 % wszystkich zakładów. W ostatniej ćwierci XIX stulecia, większość produkcji częstochowskiego ośrodka przemysłowego była wysyłana na rynek rosyjski. Produkty z Częstochowy można było kupić w sklepach: Moskwy, Petersburga, Odessy, Kijowa, Baku, czy nawet na Syberii. Imperium rosyjskie było odbiorcą większości wyrobów częstochowskiego przemysłu włókienniczego, ale i tzw. „norymberszczyzny” (drobne przedmioty domowego użytku, drobna galanteria, od m. Norymbergi). Eksportowi produkcji przemysłowej do Rosji sprzyjała polityka protekcyjna rządu, wyrażająca się, począwszy od 1877 roku („złote cła”), w systematycznym podnoszeniu barier celnych na towary importowane z zagranicy, tzn. spoza Rosji. Jeżeli w latach 1877-1880 opłaty celne od towarów przywiezionych z zagranicy do Cesarstwa Rosyjskiego wynosiły 16,1 % ich wartości, to w 1891 wzrosły do 33 %. W związku z tym, przedsiębiorstwa działające w granicach Rosji były uprzywilejowane, mogły zyskać wyższe ceny za swe towary i miały zapewniony zbyt.

Dla charakterystyki przemysłu częstochowskiego niezwykle istotne są badania prof. Wiesława Pusia. Ustalił on, że „wśród 17 największych ośrodków przemysłowych w Królestwie, Częstochowa plasowała się na trzecim miejscu po Łodzi i Warszawie, choć istniał pod tym względem ogromny dystans między Częstochową i wymienionymi ośrodkami. Udział łódzkiego ośrodka przemysłowego w globalnej wartości produkcji przemysłu Królestwa wynosił 31,1%, udział warszawskiego ośrodka – 20, 9%, a udział częstochowskiego ośrodka obliczony został na 3,9%-4,1%. Potencjał przemysłowy Łodzi był blisko 8 razy wyższy, a Warszawy – ponad 5 razy w stosunku do ośrodka częstochowskiego”. Dla porównania następne w kolejności pobliskie ośrodki przemysłowe to: Sosnowiec 3,9%; Dąbrowa Górnicza 2,7%; Zawiercie 1,7% udziału .

Stosunki społeczne

Do lat 80. XIX wieku mieszkańcy ziemi częstochowskiej żyli z uprawy ziemi, a miasta i miasteczka takie jak: Kłobuck, Krzepice, Przyrów, czy Kamienica Polska były lokalnymi ośrodkami handlu, czy jak ostatnie z wymienionych, tkactwa. Na przeludnionej wsi, której problemów nie rozwiązał carski akt uwłaszczeniowy z 1864 roku, każdy grosz był nie do pogardzenia. Mieszkańcy pogranicza z Prusami, dorabiali przemytem, czy też dowozem towarów do i z komory celnej w Herbach. Pewne znaczenie miało tu uruchomienie w 1903 roku, początkowo wąskotorowej, linii kolejowej Herby-Częstochowa, następnie, w 1911 roku, przedłużonej do Kielc. W okolicach Kłobucka i Konopisk chłopi dorabiali zatrudniając się w kopalniach rudy żelaza. Rozwijający się przemysł częstochowski wyraźnie wpływał na położenie robotników i ich rodzin. Zmieniały się: wysokość zarobków, warunki mieszkaniowe, kwestie awansu społecznego, funkcjonowanie służby zdrowia. Zagadnieniom tym wiele uwagi poświecił w swej pracy F. Sobalski. Autor obszernie i wieloaspektowo ukazał pochodzenie, płace, warunki pracy robotników największych zakładów przemysłowych, w tym kobiet i młodocianych. Badał zagadnienia socjalne, zdrowotne i oświatowe. Kapitał nie tylko wyzyskiwał, ale zapewniał w pewnym stopniu pomoc lekarską, prowadził szkoły i ochronki przyfabryczne. Robotnicy miejscowych fabryk byli ubezpieczani w Towarzystwie Ubezpieczeniowym „Rosja” i w Towarzystwie Ubezpieczeniowym „Salamandra”. W marcu 1892 roku ukazało się zarządzenie inspektora fabrycznego okręgu piotrkowskiego w sprawie pomocy lekarskiej dla robotników fabrycznych. Każdy zakład przemysłowy, zatrudniający powyżej 16 robotników powinien mieć stałego lekarza, opłacanego przez zakład. Fabryka zatrudniająca powyżej 50 robotników miała urządzić przy fabryce stałe ambulatorium, w którym powinien przyjmować lekarz co najmniej 2 razy w tygodniu. Fabryka licząca powyżej 100 robotników powinna urządzić szpital fabryczny w stosunku 1 łóżko na 100 robotników. Ponadto ambulatorium miało mieć jedno lub więcej łóżek dla tymczasowego pobytu chorych”.

Ziemia częstochowska w XX-XXI wieku

Działacze Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej, w drugiej połowie lat 30., próbując zdefiniować ziemię częstochowską, mieli z tym spore trudności. Od takich problemów nie są wolni i dzisiejsi historycy, którzy swe badania próbują odnieść właśnie do ziemi częstochowskiej. Gdy w 1998 roku historycy z Częstochowskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej przystępowali do opracowania „Słownika Biograficznego Ziemi Częstochowskiej” (pod redakcją prof. Andrzeja J. Zakrzewskiego), ponownie musieli rozważyć zdefiniowanie kluczowego pojęcia – ziemia częstochowska. We wstępie do tego wydawnictwa ks. prof. Jan Związek napisał: „Trudno jednakże precyzyjnie wyznaczyć granice ziemi częstochowskiej czy też regionu częstochowskiego. Na tym terenie bowiem nie występują i nie występowały specjalne odrębności geograficzne zakreślone granicami naturalnymi. Podobnie trudno byłoby szukać specyficznych cech historycznych czy administracyjnych. Płynność granic jest analogiczna jak w innych regionach, ale to nie przekreśla istniejących cech charakterystycznych dla ziemi częstochowskiej”. Autor cytowanej wypowiedzi dostrzegł jeszcze jeden problem. Pisząc o projektowanym słowniku zauważył, że „na początku tego wielkiego i trudnego przedsięwzięcia powstaje istotna wątpliwość, jaką należy przyjąć nazwę dla proponowanego terytorium, uwzględnionego w projektowanym Słowniku, które określenie — region częstochowski czy ziemia częstochowska — powinno być przyjęte w tytule dzieła. Pojęcie regionu zawiera w sobie element obcojęzyczny (regime — okręg), wprawdzie łaciński, z którym kultura polska była przez wieki bardzo silnie związana, ale mimo to nie jest to nazwa polska. Nadto pojęcie „region" wskazuje daleko idące odrębności geograficzne, etnograficzne, gospodarcze itp.”. Prof. J. Związek opowiedział się za terminem „ziemia częstochowska” jako nazwą polską i głęboko zakorzenioną w historii geograficznej Polski.

Te założenia potwierdził także, w swoim gruntownym studium poświęconym przeszłości administracyjno-terytorialnej województwa częstochowskiego, Marceli Antoniewicz. Przyznał on rację tezom Kazimierza Kühna, uznając, że nie ma na tym terenie specyficznych cech ludności w zakresie rasy, obyczajów i kultury. Takie cechy nie wykształciły się, a przyczyn takiego stanu należy szukać we wspomnianym rozwoju gospodarczym i urbanistycznym miasta na przełomie stuleci. W tym czasie ludność miasta wzrosła kilkakrotnie. Była to wszakże ludność napływowa z różnych terenów Polski, przynosząca do Częstochowy swoje nawyki, zwyczaje i kulturę. W wyniku popularyzacji życia publicznego wytworzyła się społeczność miasta bez własnych cech specyficznych, pozostały zaś na trwałe te z innych dzielnic Polski. Nie znaczy to wszakże, iż tradycje miasta i jego cechy specyficzne całkowicie zaginęły w nowych okolicznościach. Pewne odrębności pozostały i ciągle się wytwarzały, tworząc „differentia specifica tych okolic”. W literaturze naukowej jak i popularnonaukowej pojęcia „ziemia częstochowska" i „region częstochowski” używane są nadal wymiennie. Pierwsze z pojęć, obecne na łamach artykułów naukowych i opracowań monograficznych, zawdzięcza swą genezę przede wszystkim periodykowi naukowemu „Ziemia Częstochowska". Taka obecność nie jest oczywiście zasługą jedynie samego tytułu, ale także, a może przede wszystkim, wartościowym artykułom publikowanym na jego łamach. Równie popularny jest jednak i drugi termin — region (subregion) częstochowski, szczególnie obecnie, po stworzeniu województwa śląskiego. O skali trudności wyboru i zmienności w stosowaniu pojęć „ziemia częstochowska” i „region częstochowski” świadczą tytuły opracowań naukowych i popularnonaukowych, które napisano na przestrzeni lat 1934-2014. I tak terminu „ziemia częstochowska” użyli w swych opracowaniach tacy autorzy jak: Józef Grygosiński, Henryk Rola, Andrzej J. Zakrzewski. Swe prace do regionu częstochowskiego odnieśli: Włodzimierz Błaszczyk, Juliusz Braun, Stefan Krakowski, Kazimierz Popiołek, Henryk Rechowicz, Aleksander Jaśkiewicz, Bogdan Jastrzębski, Konrad Głębocki, Adam Kasperkiewicz, Juliusz Sętowski. Jeśli badania odniesiono do obszaru większego niż sama Częstochowa posługiwano się jednostkami administracyjnymi, jak powiat czy województwo: Aleksander Jaśkiewicz czy Anna Kuczyńska-Iracka. W badaniach statystycznych częściej używano terminu region częstochowski. Natomiast merytorycznie bardziej zasadnym wydaje się być termin ziemia częstochowska, choć w wybranych, przywołanych subiektywnie, określeniach użyto go zaledwie w trzech przypadkach. Gdyby popatrzeć na przywołane publikacje pod kątem chronologii, to nasuwa się wniosek, że terminu ziemia częstochowska używano głównie w latach: 1934, 1965, 1998. Natomiast pojęciem region częstochowski posługiwano się zdecydowanie częściej na przełomie XX i XXI wieku. Nie miało tu większego znaczenia czy chodziło o prace naukowe, czy popularno-naukowe.

Obecnie termin ziemia częstochowska, mimo braku rodowodu geograficznego i historycznego, posiada tyle cech specyficznych, że wyraziście określa tereny, w różny sposób grawitujące do Częstochowy jako centrum regionu. Dotyczy to wielu istotnych dziedzin życia społecznego, przemysłowego, religijnego, a obecnie także naukowego.

Bibliografia

1. „Ziemia Częstochowska” 1934, t. I.
2. Słownik biograficzny ziemi częstochowskiej, t. I pod redakcją A. J. Zakrzewskiego, Częstochowa 1998.
3. Sobalski F., Przemysł częstochowski (1882-1914), Częstochowa 2009.
4. Złotkowski D., „Wiedząc dobrze to z wyroków Boga Najwyższego, iż kto się rodzi, umierać musi…”. Testamenty z pierwszej połowy XIX wieku w świetle akt notariuszy częstochowskich, Częstochowa 2005-2011.
5. Związek J, Czterdzieści tomów „Ziemi Częstochowskiej” (1934-2014). Bibliografia, Częstochowa 2014.