Wody powierzchniowe

Rys. 1. Wody powierzchniowe w województwie śląskim: 1 – europejski dział wodny, 2 – dział wodny I rzędu, 3 – cieki powierzchniowe, 4 – zbiorniki wodne, 5 – granica województwa śląskiego, 6 – dorzecze Dunaju (zlewisko Morza Czarnego), 7 – dorzecze Odry (zlewisko Morza Bałtyckiego), 8 – dorzecze Wisły (zlewisko Morza Bałtyckiego).

Współczesny układ sieci rzecznej jest wynikiem wielu procesów geomorfologiczno-geologicznych. Województwo śląskie odznacza się znacznym zróżnicowaniem topograficz-nym, co bezpośrednio wpływa na urozmaicenie powierzchniowej sieci hydrograficznej (rys. 1). Położenie w strefie krajobrazu staroglacjalnego decyduje o stosunkowo nikłym udziale wód w powierzchni ogólnej obszaru, tym niemniej urozmaicenie i wzrost powierzchni wodnej zapew-niła wielowiekowa działalność o charakterze antropogenicznym, której skutkami jest wiele sztucznych elementów powierzchniowej sieci hydrograficznej. Obszar województwa znajduje się w zlewisku Oceanu Atlantyckiego, a konkretnie zlewisk dwóch mórz śródziemnych: Bałtyckiego i Czarnego. Grunty pod wodami powierzchniowymi na obszarze województwa ślą-skiego łącznie zajmują 18 462 ha, co stanowi zaledwie 1,5% jego powierzchni.

Działy wodne i podział hydrograficzny

Przez teren województwa śląskiego przebiega z południa na północ dział wodny między dorzeczami Wisły i Odry, należącymi do zlewiska Morza Bałtyckiego. Wisła oraz jej dopływy odwadniają tereny o powierzchni około 5459,9 km²(44,3% powierzchni województwa), natomiast dorzecze Odry w granicach województwa śląskiego zajmuje 6848,9 km², co stanowi około 55,5% jego powierzchni. Pozostałe tereny należą do dorzecza Dunaju – odwadniane są za pośrednictwem Czadeczki i jej dopływów do Morza Czarnego. Powierzchnia zlewni Czadeczki na terenie Polski wynosi 24,3 km². W południowej części województwa (na wschód i północ od Istebnej), dział wodny I rzędu stanowią wzniesienia Beskidu Śląskiego, a linię tą wyznaczają: Koczy Zamek (846 m n.p.m.), Tyniok (891 m n.p.m.), Ganczorka (909 m n.p.m.), Karolówka (931 m n.p.m.), Beskidek (795 m n.p.m.), Mrózków (816 (891 m n.p.m.) oraz Kiczory (990 m n.p.m.). Następnie na odcinku nieco ponad 10 km linia rozdzielająca dwa największe dorzecza w Polsce pokrywa się z granicą państwową pomiędzy Polską i Republiką Czeską. Ponownie na teren województwa śląskiego opisywany dział wodny wkracza w okolicy szczytu Małej Czantorii i biegnie dalej na północ, z niewielkimi odchyleniami w kierunku zachodnim i wschodnim. Na wielu odcinkach środkowej części województwa śląskiego utożsamianego z Wyżyną Śląską z uwagi na znaczne zaburzenia pierwotnego ukształtowania terenu oraz wysoki stopień zabudowy obszaru, dział wodny ma charakter niepewny i linia ta jest trudna do wyznaczenia a na niektórych odcinkach praktycznie niemożliwa.W wyniku osiadania terenu oraz rozbudowy sieci kanalizacyjnej nastąpiły wyraźne zmiany przebiegu działu wodnego. Tym niemniej można stwierdzić, że na tym terenie od południa strefa wododziałowa przebiega przez obszar Rowu Kłodnicy, następnie przebiega po kulminacjach Wzgórz Kochłowickich, a dalej kieruje się na Obniżenie Kochłówki oraz Wzgórza Chorzowskie, następnie wkracza na Wyżynę Miechowicką i Siemianowicką.Po opuszczeniu Wyżyny Śląskiej dział wodny wyraźnie skręca na wschód, w kierunku Zawiercia. Na krótkim odcinku rozgraniczającym zlewnie Brynicy i Małej Panwi, z uwagi na podmokły charakter terenu, ma on przebieg niepewny. Następnie linia rozgraniczająca dorzecze Wisły i Odry przybiera generalnie kierunek południkowy, a na północ od Koniecpola opuszcza tereny województwa śląskiego. Na odcinku tym występuje wiele podmokłych miejsc, zwykle z siecią rowów melioracyjnych. Na tego typu terenach funkcjonują tzw. bramy w dziale wodnym, są to miejsca, w których ciek, kanał lub rów, przecinają topograficzny dział wodny.

Przez województwo śląskie przebiega również europejski dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i zlewiskiem Morza Czarnego. Europejski dział wodny wyznaczają kulminacje Beskidu Żywieckiego, które w województwie śląskim jednocześnie stanowią granicę państwową pomiędzy Polską i Słowacją. Do zlewiska Morza Czarnego należy niewielki fragment znajdujący się w południowej części województwa (na południe od Istebnej), odwadniany przez Czadeczkę wraz z Krężelką. Potok Czadeczka wypływa ze źródeł usytuowanych w Koniakowie-Wyźrana na południowo-zachodnich stokach góry Ochodzitej. Początkowo płynie na zachód, a po około 4 km skręca łagodnym łukiem w kierunku południowym. W swym górnym i środkowym biegu Czadeczka przejmuje wody wielu uchodzących do niej bezimiennych potoków, zarówno z prawej jak i z lewej strony. Ich długość najczęściej osiąga kilkaset metrów a najdłuższe nieco przekraczają granicę 1 km. Dopiero w dolnym odcinku do Czadeczki uchodzą prawobrzeżne Potoki: Słowiokowski i Bilkowski a także lewobrzeżny Potok Gorzałków. Zaledwie na około kilometr przed opuszczeniem granic Polski do Czadeczki z lewej strony uchodzi największy jej dopływ Krężelka. Wypływa ona ze źródeł zlokalizowanych w rejonie tzw. Kiczorek Śląskich. Podobnie jak Krężelka także i Czadeczka na całej swej długości przejmuje wody wielu krótkich, bezimiennych potoków. Z bardziej znaczących dopływów należy wymienić lewobrzeżny Potok Sołowy oraz prawobrzeżny Mały i Wielki Potok.

Cieki powierzchniowe

Fot. 1. Zbiorniki wodne zasilane wodą wywierzysk w Dąbrowie Górniczej Strzemieszycach (fot. M. Rzętała).

Na terenie województwa śląskiego znajdują się źródła Wisły, a w całości można je uznawać za obszar źródłowy wielu cieków zasilających Wisłę (np. Biała, Soła, Pszczynka, Przemsza, Pilica) i Odrę (Olza, Ruda, Kłodnica, Mała Panew, Liswarta, Warta). W południowej części omawianego obszaru występują najczęściej niewielkie źródła zwietrzelinowe o dużych wahaniach wydajności z okresowym zanikiem wypływu. Średnie wydajności oscylują zazwyczaj w granicach 0,1-0,5 l/s, wyjątkowo spotyka się źródła o wydajności do kilku l/s. Są to najczęściej źródła stokowe i zboczowe o mineralizacji w granicach 50-400 mg/l. Rzadziej występują źródła szczelinowe, które cechują się zazwyczaj niewielkimi wydajnościami (do 1 l/s). Zasilane są wodami szczelinowymi litych skał podłoża. Tego typu źródła posiada Wisła oraz wiele jej dopływów. W przypadku największych rzek obfitość wód źródlanych jest nieco większa. Są to zarówno źródła spływowe, w których wypływ następuje w wyniku działania siły ciężkości oraz źródła podpływowe wyprowadzające wody podziemne będące pod ciśnieniem hydrostatycznym. Cechą charakterystyczną tych terenów jest obecność wypływów wód podziemnych w postaci młak i wycieków, które biorą początek z utworów pokrywowych (rumosz, zwietrzelina). W głównej mierze występują na spłaszczeniach stoków i zboczy. Wydajności są bardzo zmienne w czasie, a warunkują je opady deszczu i zasilanie z topniejącej pokrywy śnieżnej. Zasadniczo ich średnie wydajności nie przekraczają 0,5 l/s. W środkowej części województwa śląskiego, ze względu na znaczne przekształcenia powierzchni terenu, źródła występują głównie na obszarze mezoregionu Garb Tarnogórski. Dominują tu źródła podzboczowe, zboczowe i korytowe. Wydajności są większe niż w Beskidach i wynoszą od 1 do 10 l/s, a niekiedy nawet kilkadziesiąt l/s. Mineralizacja osiąga 350–600 mg/l. Jednym z najbardziej wydajnych na tym terenie jest wywierzysko (źródło krasowe) zlokalizowane w Strzemieszycach Wielkich (fot. 1), które charakteryzuje się wypływem osiągającym w roku średnio blisko 60 l/s. W północnej części województwa śląskiego, źródła są mniej liczne niż w Beskidach, a zasięg ich występowania przeważnie ogranicza się do dolin rzecznych rozcinających wodonośne skały węglanowe. Przeważają źródła spływowe, ale dosyć często spotykane są również te o cechach podpływowych. Na opisywanym obszarze okresowo funkcjonują także krasowe źródła lewarowe. Wydajność źródeł w tej części województwa śląskiego jest bardzo zróżnicowana – zasadniczo waha się w szerokim zakresie od 1 do100 l/s, a mineralizacja w granicach 80–460 mg/l ulega znacznym zmianom. Najbardziej obfite naturalne wypływy drenujące wody podziemne to źródła krasowe (wywierzyska). Ich wydajność przekracza 100 l/s, a w przypadku źródła położonego w Siamoszycach stwierdzono wypływ osiągający nawet 350 l/s.Z tego typu źródeł początek biorą m.in. Warta, Przemsza oraz Pilica.

Fot. 2. Naturalne rozlewiska Odry w Bramie Morawskiej (fot. M. Rzętała).

Ubóstwo zasobów wód powierzchniowych w województwie śląskim ma swe uzasadnienie w warunkach naturalnych typowych dla strefy wododziałowej. Wisła na obszarze województwa otrzymuje głównie dopływy z lewej strony, prawobrzeżne są mniej liczne. Na odcinku od źródeł do zbiornika w Goczałkowicach z ważniejszych dopływów należy wymienić jedynie Brennicę oraz Knajkę. Poniżej Goczałkowic do Wisły uchodzą prawostronne dopływy Iłownica z Wapienicą oraz Biała, a poza granicami województwa Soła z Koszarawą i Żylicą, która odwadnia południową część województwa śląskiego. Głównymi lewymi dopływami Wisły na tym odcinku są: Pszczynka z Korzeńcem, Gostynka z Mleczną oraz Przemsza powstająca z połączenia Białej i Czarnej Przemszy, do której uchodzi m.in. Brynica z Rawą. Połączenie Czarnej i Białej Przemszy to miejsce o historycznym znaczeniu nazywane Trójkątem Trzech Cesarzy, gdzie istniały dawniej międzynarodowe przejścia graniczne, komory celne, liczne obiekty handlowe, a w okolicach współczesnych sosnowieckich ulic Portowej, Marynarskiej, Rybackiej, Żeglarskiej, Plażowej oraz mysłowickiej ulicy Promenada istniał port rzeczny. Z kolei północno-wschodni sektor województwa odwadniany jest przez Pilicę, która zasila Wisłę poza granicami województwa. Odra (fot. 2) przez województwo śląskie przepływa tylko na niewielkim odcinku w zachodniej jego części. Tam też uchodzą do niej prawobrzeżne dopływy: Olza z Piotrówką, Szotkówką i Lesznicą, Ruda z Suminą oraz z lewej strony Psina. Pozostałe rzeki odwadniające zachodnią i północną część województwa śląskiego uchodzą do Odry poza jego granicami. Wraz z biegiem Odry z ważniejszych są to: Bierawka, Kłodnica z Bytomką, Dramą i Potokiem Toszeckim, Mała Panew z Stołą i Lublinianką oraz Warta z licznymi dopływami, z których największy na terenie województwa śląskiego to Liswarta.

Fot. 3. Wodospad na potoku Sopotnia Wielka w Beskidzie Żywieckim (fot. M. Rzętała).

Wisła i Odra, a także ich dopływy w granicach województwa śląskiego, są stosunkowo krótkie, a ich spadki bardzo zróżnicowane – największe w górskiej części, nieco mniejsze w obszarach wyżynnych na północy i w centralnych partiach województwa, a najmniejsze w obszarach nizinnych zwłaszcza jego zachodnich obrzeży. Przekłada się to na niewielką ilość wodospadów, chociaż zdecydowana większość z nich to i tak raczej bystrza i progi skalne. Największym wodospadem w województwie śląskim – a zarazem największym w polskich Beskidach – jest wysoki na 10 metrów wodospad w Sopotni Wielkiej (fot. 3). Powstał on na potoku spływającym wąską rynną spadającą w dół po progu zbudowanym z warstw piaskowca skośnie ustawionych zgodnie z kierunkiem spływu wody. U podstawy wodospadu wytworzył się kocioł eworsyjny o głębokości 5 metrów.

Różne ilości opadów atmosferycznych, różnice w ukształtowaniu terenu, odmienne możliwości retencji (magazynowania) wód na terenie zlewni oraz tzw. przerzuty wody z Wisły, Soły i Skawy do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, a także zrzut ścieków i wód pochodzących z odwodnienia złóż eksploatowanych surowców mineralnych, powodują duże zróżnicowanie przepływów rzek. Średnio wynoszą one od kilku dziesiątych m3/s w przypadku niewielkich cieków do kilku m³/s (np. Olza, Ruda, Bierawka, Kłodnica, Mała Panew, Wisła powyżej zbiornika Goczałkowice, Biała, Gostynia, Warta), a sporadycznie do kilkunastu m³/s (Soła, okresowo Przemsza) i kilkudziesięciu m³/s (Odra, okresowo Przemsza, Wisła na wschodniej granicy województwa). Maksymalne ilości prowadzonych wód w okresach wezbrań opadowych lub roztopowych osiągają wielokrotnie wyższe wartości i często są utożsamiane z występowaniem powodzi (np. w sierpniu 1985 r., lutym 1987 r., maju i wrześniu 1996 r., lipcu 1997 r., lipcu 2001 r., czerwcu 2009 r., maju 2010 r. oraz czerwcu 2013 r.).

Wpływ człowieka na wody powierzchniowe w województwie śląskim przejawia się w zaburzeniach naturalnego reżimu wahań stanów wody i przepływów oraz technicznych zabiegach polegających na regulacji i zmianach układu sieci rzecznej, a przede wszystkim na zmianach jakości wody. Głównym źródłem zanieczyszczeń rzek są: ścieki przemysłowe, komunalne, spływy z terenów zurbanizowanych i użytkowanych rolniczo, a na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego również zrzuty wód pochodzących z odwodnienia złóż eksploatowanych surowców. Najbardziej zanieczyszczone rzeki znajdują się na obszarze centralnej części województwa śląskiego, która utożsamiana jest z największym stopniem urbanizacji oraz niedawnym jeszcze uprzemysłowieniem. W większości przypadków niesione przez nie wody są oceniane jako pozaklasowe, a tylko nieliczne odcinki, zazwyczaj źródłowe, odznaczają się nieco korzystniejszymi parametrami. Znacznie lepiej jest na pozostałym obszarze województwa śląskiego. Liczne potoki i rzeki biorące swój początek w Beskidach czy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej niosą wody podlegające stosunkowo niewielkiemu zanieczyszczeniu, a ich źródłowe odcinki charakteryzują się wodami umownie najczystszymi Ogólnie rzecz ujmując, poprawie stanu ekologicznego wód powierzchniowych płynących sprzyja spontaniczna regeneracja przyrody po dawnych zniszczeniach spowodowanych w okresie gospodarki socjalistycznej, kiedy nadrzędność zadań przemysłowych i komunalnych pozostawała w sprzeczności z zasadami ekologicznymi. W okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej, a zwłaszcza gospodarki rynkowej, następuje powolna, aczkolwiek sukcesywna adaptacja elementów środowiska wodnego do zadań zgodnych z założeniami zrównoważonego rozwoju. Wyrazem dbałości o stosunki wodne są coraz częściej wdrażane programy rewitalizacyjne i renaturyzacyjne, które mają na celu przywrócenie walorów środowiska wodnego. Działaniom tym sprzyja spadek zużycia wody i mniejsza produkcja ścieków.

Zbiorniki wodne

Fot. 4. Jezioro Jezioro położone poniżej krawędzi Garbu Herbskiego (fot. M. Fajer).

Cechą charakterystyczną województwa śląskiego jest występowanie w jego granicach kilku tysięcy sztucznych zbiorników wodnych, będących wynikiem celowych zabiegów lub niezamierzonym efektem aktywności gospodarczej. Na Wyżynie Śląskiej i w Dolinie Wisły jest ich na tyle dużo, że tereny te określane są mianem „pojezierzy antropogenicznych”. Oprócz sztucznych zbiorników wodnych w województwie śląskim występują jeziora naturalne. Są to nieliczne starorzecza zlokalizowane w dolinach meandrujących rzek, często przekształcone podczas prac regulujących. Do naturalnych jezior zalicza się także zagłębienia deflacyjne i obniżenia śródwydmowe wypełnione wodą, które spotykane są w północnej części województwa. Złożoną genezę przypisuje się jezioru o nazwie Jezioro (fot. 4.), które zlokalizowane jest w miejscowości Jezioro, na zachód od Częstochowy. Jest to eoliczne jezioro zaporowe z misą ukształtowaną w okresie deglacjacji lądolodu odrzańskiego, które podparte zostało holoceńskim wałem wydmowym. Antropogeniczne zbiorniki wodne występujące na terenie województwa śląskiego można zaklasyfikować do kilku charakterystycznych grup genetycznych. Są to zbiorniki: poregulacyjne, poeksploatacyjne, w nieckach osiadania i zapadliskach, zaporowe, groblowe oraz inne typy zbiorników.

Zbiorniki poregulacyjne to odcinki zakolowych koryt rzecznych, powstałe na skutek prac regulacyjnych prowadzonych w obrębie dolin rzecznych, na terenach zalewowych. Opisywane zbiorniki zachowały wiele cech morfometrycznych, biotopowych i biocenotycznych właściwych też starorzeczom, a ich misa została wypreparowana przez naturalne procesy meandrowania, to zalicza się je do zbiorników antropogenicznych. Zmiana środowiska potamicznego na limniczne wynika z celowych technicznych zabiegów w postaci prostowania koryt rzecznych i odcinania meandrów, a nie ogół procesów fluwialnych jak ma to miejsce w warunkach naturalnych. Zbiorniki tego typu cechuje zakolowy kształt misy. Zbiorniki wodne utworzone w wyrobiskach po powierzchniowej eksploatacji surowców mineralnych zazwyczaj mają kształt nieregularny wynikający ze sposobu eksploatacji, rodzaju skał i ich miąższości. Kształt misy uwarunkowany jest układem dna i krawędzi dawnego pola eksploatacyjnego, co najwyżej modyfikowanego w okresie przygotowania zagłębienia do zatopienia. Są to najczęściej wyrobiska po eksploatacji piasków i iłów, wapieni, dolomitów oraz rud cynku i ołowiu a także węgla kamiennego. Powierzchnia tego typu zbiorników zmienia się w szerokim zakresie od kilkudziesięciu metrów kwadratowych do kilku kilometrów kwadratowych. Zasięg i lokalizacja zbiornika w pewnym sensie warunkowana jest występowaniem złóż surowców mineralnych. Wiele niewielkich zbiorników wodnych zajmuje zagłębienia po średniowiecznej eksploatacji rud cynku i ołowiu na pograniczu Bytomia i Tarnowskich Gór. Wypełnione wodą nierówności terenowe pozostałe po odkrywkowym wydobyciu węgla kamiennego występują na terenie Dąbrowy Górniczej, Jaworzna, Katowic, Rudy Śląskiej, Zabrza i Mikołowa. Zbiorniki wodne zlokalizowane w wyrobiskach popiaskowych odznaczają się różną powierzchnią. Wyliczyć należy zbiorniki: Dzierżno Duże, Dziećkowice, Kuźnica Warężyńska (fot. 5), Pławniowice, Pogoria III, Dzierżno Małe, Pogoria I, Rogoźnik, Balaton, Sosina, Pogoria II i wiele innych.