Prowincja śląska 1815-1919

Autor: dr Jakub Grudniewski

Nowa organizacja prowincjonalna po 1807 roku

Mapa Prowincji 1888, autor: IBR

autor: IBR

Już po pokoju w Tylży (7 lipca 1807 roku) postanowiono przeprowadzić w Prusach i na Śląsku daleko idące reformy administracyjne. Głogowska kamera wojny i domen została przeniesiona do Legnicy, gdzie utworzono rejencję legnicką, będącą organem władzy ogólno administracyjnej (w przeciwieństwie do rejencji XVIII-wiecznych, które były zasadniczo władzą sądowniczą). Drugą rejencję utworzono we Wrocławiu (na miejsce dotychczasowej kamery wojny i domen). Dalsze zmiany nastąpiły po zakończeniu kongresu wiedeńskiego. W prowincji śląskiej utworzono wówczas dwie nowe rejencje - jedną z siedzibą w Opolu, drugą w Dzierżoniowie. Rejencja dzierżoniowska została zlikwidowana w 1820 roku ze względu na wysokie koszty utrzymania. Utworzenie nowych rejencji było świadectwem istnienia specyfiki obydwu regionów: Górnego Śląska i Pogórza Sudeckiego z rozwiniętym przemysłem tkackim. Ostatecznie teren rejencji dzierżoniowskiej został podzielony pomiędzy rejencję legnicką a wrocławską.

W 1825 roku liczba śląskich powiatów zwiększyła się z 48 do 57.. Dołączono wówczas cztery powiaty łużyckie (zgorzelecki, lubański, rothenburski oraz wojerecki) i utworzono całkowicie nowe: rybnicki, bystrzycki, wałbrzyski, kamiennogórski, świerzawski i bolesławiecki). Jednocześnie dokonano korekty istniejących powiatów (w roku 1817 w rejencji opolskiej, w 1818 roku w rejencji legnickiej oraz wrocławskiej).

Prowincja śląska po reformach 1815 roku

Friedrich Theodor von Merckel

Hrabia Robert von Zedlitz-Trützschler, nadprezydent prowincji śląskiej

Ustalenia kongresu wiedeńskiego z 1815 roku zakładały zmiany granic państwowych w Europie. Saksonia musiała była zmuszona oddać znaczną część swojego terytorium Prusom, a zmiany terytorialne nie ominęły również Śląska. Do Prowincji Śląskiej inkorporowano Dolne Łużyce oraz dwie trzecie terytorium Górnych Łużyc. Pomimo sprzeciwu tamtejszej szlachty, 1 czerwca 1816 roku tereny łużyckie zostały administracyjnie włączone do rejencji legnickiej. Jednocześnie od Śląska odłączono Świebodzin, który został włączony do Brandenburgii. Wiązało się to również z kolejnymi zmianami w hierarchii organów władzy prowincjonalnej. Według „ Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- Und Finanzbehörden“ z 26 grudnia 1808 roku dotychczasowe Kamery Wojny i Domen stały się rejencjami, skupiając w sobie kompetencje obejmujące całość administracji wewnętrznej. W Prowincji Śląskiej zostały utworzone cztery okręgi rejencyjne: legnicka, dzierżoniowska, wrocławska i opolska. Ta druga, obejmująca swoim zasięgiem administracyjnym teren Sudetów, została jednak wkrótce rozwiązana z powodów finansowych (8 kwietnia 1820 roku). Powiaty, które się na nią składały, zostały podzielone pomiędzy rejencję w Legnicy i we Wrocławiu.

Szybko okazało się, że ta nowa instytucja powiększyła tylko chaos kompetencyjny spowodowany wojną. Dotychczasowy prezydent głogowskiej Kamery Wojny i Domen, Georg von Massow, który zasłużył się w 1807 roku przy ratowaniu skarbu pruskiego przed wojskami Napoleona, w lecie tego roku został komisarycznym następcą ministra Śląska, hrabiego von Hoyma, a w końcu 1808 roku pierwszym nadprezydentem prowincji śląskiej. Miał on jednak problem z nakłonieniem swoich urzędników (którzy w administracji fryderycjańskiej służyli od trzydziestu lat) do przeprowadzenia reformy Steina. Zarzucano mu, że nie posiada własnej inicjatywy oraz że celowo opóźnia wprowadzenie reform, przez co popadł w konflikt z Merckelem, wiceprezydentem rejencji wrocławskiej. Już jesienią 1809 roku król Fryderyk Wilhelm III uznał, iż stanowisko nadprezydenta jest zbędne, a w roku następnym pruska rada ministrów przyznała w tym względzie rację królowi. Latem 1810 roku, kiedy kanclerzem Prus został Hardenberg, zlikwidowano urząd nadprezydenta. Niespodziewanie przywrócono go jednak pięć lat później, po tym jak administracja pruskich prowincji, w tym Śląska, została uregulowana na nowo edyktem z 30 kwietnia 1815 roku.

Celem organizacji urzędów po zakończeniu wojen napoleońskich było zespolenie nowo uzyskanych części z resztą państwa pruskiego. Dotyczyło to przede wszystkim Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz Górnych i Dolne Łużyc. 30 kwietnia 1815 roku król wydał edykt „o ulepszonej organizacji urzędów prowincjonalnych”. Odtąd organizacja całości państwa pruskiego, takich jak prowincje, rejencje oraz powiaty, miała być jednakowa, przy czym powiaty miały zajmować podobną powierzchnię. Postulaty te nie zostały jednak zrealizowane na Śląsku. W prowincji pozostawała nadmiernie wielka rejencja wrocławska, która powinna zostać zmniejszona z uwagi na znaczne oddalenie wielu powiatów od Wrocławia.

Utworzenie nowych rejencji poprzedziło zapowiedzianą we wspomnianym edykcie reformę podziału powiatów, która miała dodatkowo zostać uregulowana instrukcją wydaną dopiero 3 lipca 1815 roku. Według niej granice powiatów miały zostać w miarę możliwości utrzymane, ale urzędy powiatowe miały być zlokalizowane centralnie, a powiaty powinny liczyć od 20 do 36 tysięcy mieszkańców. Zadanie to powierzono specjalnie wybranym komisarzom, jednak decydujące zdanie posiadali: król, ministerstwo spraw wewnętrznych i kanclerz Prus. Komisarze, wśród których znajdowali się nadprezydent prowincji śląskiej Theodor Merckel oraz wiceprezydent rejencji wrocławskiej i dotychczasowy dla rejencji opolskiej hrabia Karl Heinrich Fabian von Reichenbach, musieli zmagać się z wieloma protestami miejscowej szlachty. Na Górnym Śląsku spór powstał wokół siedziby władz rejencyjnych oraz przynależności do rejencji opolskiej powiatu kluczborskiego. Spory graniczne następowały również pomiędzy rejencją w Dzierżoniowie a rejencjami w Legnicy i we Wrocławiu. W kolejnych latach rejencja ta, tzw. górska, okazała się być za droga w utrzymaniu i wskutek polityki oszczędnościowej ministra finansów Klewitza została rozwiązana na mocy zarządzenia z 1 maja 1820 roku, a jej tereny włączono do rejencji we Wrocławiu i w Legnicy.

Komisarze pozostawili ostateczną decyzję o rozmieszczeniu powiatów działającym od 1816 roku rejencjom. Od początku 1818 roku istniało 15 powiatów na Górnym Śląsku, 14w rejencji wrocławskiej i 14 w dzierżoniowskiej. Sprawą granic powiatów najdłużej zajmowano się w rejencji legnickiej, gdzie ostatecznie uregulowano sprawę dopiero w 1820 roku. W 1825 roku Do trzech powiatów górnołużyckich (Lubań, Zgorzelec i Rothenburg) dołączono czwarty powiat górnołużycki (Hoyerswerdę). Kolejne zmiany granic powiatów były już rzadkie. Najpoważniejsze dotyczyły hrabstwa kłodzkiego w 1855 roku oraz powiatu bytomskiego w 1873 roku.

Pruskim reformom administracyjnym na Śląsku towarzyszyły zmiany w organizacji kościelnej. Pierwsze nastąpiły po 1821 roku. Na żądanie Prus papież wydał bullę „De salute animarum”, która wyłączyła diecezję wrocławską spod zależności od archidiecezji gnieźnieńskiej i podporządkowała ją bezpośrednio Kurii Rzymskiej. Dopasowano również granice diecezji do granic państwowych i włączono do diecezji wrocławskiej tereny wschodniej części pruskiego Górnego Śląska (dekanaty bytomski i pszczyński).

Organy władzy prowincji: nadprezydent, sejm śląski

Ustawa z 1815 roku bardziej szczegółowo precyzowała kompetencje nadprezydenta. Od tej pory był on najwyższą władzą cywilną na podległym sobie terenie, a w przypadku wojny odpowiadał za bezpieczeństwo prowincji. Stanął również na czele Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego(Provinzialschulkollegium), które powołano rozporządzeniem z 22 października 1817 roku w celu sprawowania nadzoru nad szkolnictwem na szczeblu średnim. Nadprezydent miał być również komisarzem ministerialnym w swojej prowincji z ogólnym nadzorem nad administracją, mając przy tym szereg samodzielnych zadań, do których należały między innymi „kierowanie sprawami oświaty oraz opieki zdrowotnej” obok kontaktów z urzędami wojskowymi, nadzorowanie środków bezpieczeństwa na terenie prowincji oraz spraw, które wykraczały poza kompetencje poszczególnych rejencji. Dodatkowe sprecyzowanie kompetencji nadprezydenta nastąpiło 23 października 1817 roku. Do jego kompetencji dodano wówczas kontrolę i nadzór nad całością administracji na poziomie prowincji. W tym celu organizował coroczne objazdy swojej prowincji, brał udział w posiedzeniach rejencji, a także składał stosowne sprawozdania na ręce ministra spraw wewnętrznych. Ograniczono wówczas kontrolę nadprezydenta nad poszczególnymi rejencjami. W dalszym miały być podporządkowane nadprezydentowi, ale ich samodzielność nie mogła być naruszona „w najmniejszym nawet stopniu”. Kształt administracji w Prusach i w prowincji śląskiej został tym samym ustalony na dziesięciolecia.

Źródło: R. Schütz, Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1866, [w:] Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985, s. 81; H. Neubach, Die Oberpräsidenten von Schlesien 1869-1919, [w:] Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, BoppardamRhein 1985, s. 119-131.

W instrukcji z 31 grudnia 1825 roku po raz kolejny rozszerzono kompetencje nadprezydenta . Został on uznany za instancję pośrednią pomiędzy ministerstwami a rejencjami. Wyłącznym uprawnieniem nadprezydenta były sprawy reprezentacji stanowej, rozstrzyganie konfliktów kompetencyjnych pomiędzy urzędnikami niższego szczebla oraz wszystkie sprawy, które przekraczały zasięg działalności pojedynczych rejencji (na przykład sprawy prowincjonalnych zakładów leczniczych). Nadprezydent sprawował również nadzór nad katolikami. W 1845 roku uprawnienia nadprezydentów zostały rozszerzone poprzez nadanie im prawa udzielania koncesji w dziedzinie handlu i przemysłu. Ordynacja gminna z 1853 roku przyznawała im także prawo do rozstrzygania we wszystkich sprawach gminnych. Ponadto nadzorowali placówki edukacyjne i socjalne (tzw. zakłady): domy poprawcze, zakłady dla chorych umysłowo itp. Nadprezydent kontrolował również urzędników (w tym prezydentów rejencji) i odbierał od nich zażalenia. W przypadku rejencji wrocławskiej nadprezydent i prezydent rejencji byli tą samą osobą, wobec czego powoływano w niej nie prezydenta, a wiceprezydenta (z uprawnieniami prezydenta rejencji wrocławskiej).

Organami prowincji były również dwa konsystorze (jeden dla spraw wyznań i szkolnictwa, drugi dla spraw medycznych - Medizinal-Kollegium), którym nadprezydent tylko przewodniczył. Komisja Śląska (zwana też Generalną), utworzona w celu realizacji reformy rolnej, oraz prowincjonalne dyrekcje podatkowe były z kolei wyłącznie podporządkowane najwyższemu urzędnikowi prowincji śląskiej.W 1883 roku ustanowiono przy nadprezydencie jeszcze dwa inne organy samorządowe: radę prowincjonalną (Provinizialrat) oraz wydział prowincjonalny (Provinzialausschuss). Na czele administracji prowincjonalnej stał wybierany na dziesięć lat starosta krajowy. Do jego zadań należała administracja sprawami pod nadzorem wydziału prowincjonalnego, reprezentacja samorządu prowincjonalnego na zewnątrz oraz przygotowywanie postanowień wydziału prowincjonalnego. Był również przełożonym wszystkich urzędników prowincjonalnych. Urząd ten sprawowali z reguły landraci śląscy.

Źródło: H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 900.

Na początku XIX wieku reformatorzy pruscy planowali przywrócenie reprezentacji stanowych. Idea ta została jednak zrealizowana dopiero w latach 20. XIX wieku w myśl ustawy z 1823 roku. Stany prowincjonalne w prowincji śląskiej (Herzogtum Schlesien, Grafschaft Glatz, Markgrafschaft Oberlausitz) powstały wskutek edyktu królewskiego z 5 czerwca 1823 roku i odpowiadającej mu ustawy wykonawczej z 27 marca 1824 roku. Miały uzupełniać działanie administracji rządowej i samorządu miejskiego oraz zastępować stare stany prowincjonalne, stanowiąc reprezentację społeczeństwa uczestniczącego we władzy. Posiadały jedynie głos doradczy, przy czym opiniowały wszystkie projekty ustaw dotyczące Śląska. Mogły również przedstawiać prośby i skargi królowi. Poza tą działalnością polityczną podlegał im nadzór nad zakładami dla obłąkanych oraz głuchoniemych, do tego od 1842 roku straż pożarna, a od 1853/54 roku prowincjonalna kasa pomocowa (Provinzialhilfskasse) oraz kasa pożyczkowa (Darlehenkasse), a od 1872 roku sprawy biednych (Landarmenwesen).

Do 1875 roku śląski sejm prowincjonalny tworzyły cztery stany: książęta i wolni panowie z 10 głosami; posiadacze dóbr rycerskich z 36 głosami; miasta z 30 głosami; gminy wiejskie z 16 głosami. Osobą pośredniczącą pomiędzy stanami prowincjonalnymi a rządem był komisarz królewski. Obradami sejmu prowincjonalnego kierował marszałek sejmu prowincjonalnego, który również mianował jego specjalne wydziały. Pierwszy śląski sejm prowincjonalny obradował we Wrocławiu od 2 października do 22 grudnia 1825 roku, następne zaś miały miejsce w 1828, 1830, 1833 oraz 1837 roku. Od 1841 roku był on zwoływany co dwa lata. Poprzez utworzenie w Berlinie Sejmu Pruskiego (Vereinigte Landtag), w którym od 1847 roku reprezentowane były wszystkie stany prowincji pruskich, sejmy prowincjonalne w monarchii pruskiej zostały ograniczone tylko do zadań samorządowych.

Osobny sejm prowincjonalny miały Górne Łużyce, po 1815 roku częściowo włączone do Śląska. W 1842 roku przy sejmie śląskim utworzono wydział stanowy i kolegium, które miało działać wówczas, gdy nie obradował sejm prowincjonalny. W jego skład wchodziło 6 członków dwóch pierwszych kurii, 4 posłów miejskich i 2 wiejskich. Przewodniczącym wydziału był marszałek sejmu prowincjonalnego. Od 1869 roku przy sejmie istniała deputacja krajowa (Landesdeputation) prowincji śląskiej, która składała się każdorazowo z marszałka sejmu prowincjonalnego, starosty (Landeshauptmann) oraz siedmiu deputowanych. Zarządzała majątkiem prowincji oraz jej instytucjami. Bieżącymi zadaniami administracyjnymi zajmował się starosta jako „najważniejszy stanowy urzędnik” w prowincji śląskiej, a nadzór nad deputacją krajową sprawował nadprezydent.

29 czerwca 1875 roku wschodnim prowincjom Prus została nadana nowa ordynacja prowincjonalna. Według niej administracja gmin, powiatów i prowincji miała zostać określona bliżej przez inne ustawy. Zagwarantowano jednocześnie, że sprawami komunalnymi będą się zajmować zgromadzenia składające się z wybranych członków i obradujące publicznie. Ordynacja powiatowa weszła w życie 1 stycznia 1876 roku.

Sejm prowincjonalny jako organ uchwałodawczy samorządu prowincjonalnego składał się wyłącznie z deputowanych z powiatów miejskich i wiejskich, którzy wybierani byli we wsiach przez sejmiki powiatowe, a w miastach przez magistrat i rady miejskie, każdorazowo na sześć lat. Liczba deputowanych do sejmu prowincjonalnego początkowo wynosiła 125, a później wzrosła później do 158. Sejm prowincjonalny był zwoływany przez króla co dwa lata. Nadprezydent jako komisarz sejmu prowincjonalnego miał za zadanie zapraszanie jego członków, a także otwieranie i zamykanie jego obrad. Posłowie wybierali ze swojego grona przewodniczącego oraz jego zastępcę.

Źródło: H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 899.

Bibliografia

1. Die Instruktion für die Oberpräsidenten vom 31. Dezember 1825 und die Instruktion zur Geschäftsführung der Regierungen in den Königlich Preußischen Staaten vom 23. October 1817. Zusammengestellt und mit Erläuterungen versehen, Hannover 1884.
2. Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985.
3. Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985.
4. Dienst-Instruktion vom 23. Oktober 1817 für die Königl[ichen] Preuß[ischen] Regierungen mit den wichtigsten spätern Gesetzen und Verordnungen, wodurch dieselbe bis auf die neueste Zeit abgeändert, deklarirt und ergänzt worden ist, Berlin 1842.
5. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
6. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część II 1807-1850, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
7. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
8. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
9. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część II 1891-1918, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1985.
10. Kamionka R., Reorganisation der Kreiseinteilung Schlesiens in der Stein-Hardenbergschen Reformperiode, Breslau 1934.
11. Provinzialordnung für die Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Schlesien und Sachsen. Unter Benutzung der amtlichen Motive der Regierung und der Verhandlungen beider Häuser des Landtage herausgegeben von Heinrich Steinitz, Berlin 1875.
12. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- und Finanz-Behörden. Vom 26 Dezember 1808, [w:] Novum Corpus ConstitutionumPrussico-BrandenburgensiumPraecipueMarchicarum, Oder Neue Sammlung Königl. Preußl. und Churfürstl. Brandenburgischer, sonderlich in der Chur- und Marck-Brandenburg, Wie auch andern Provintzien, publicirten und ergangenen Ordnungen, Edicten, Mandaten, Rescripten ... Vom Anfang des Jahrs 1751 und folgenden Zeiten ..., [hrsg. von Samuel von Coccejus], Bd. 12, Von 1806. bis 27sten Oktober, 1810. als von welchem letztern Zeitpunkte ab die Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten erschienen ist, Berlin 1822.
13. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- und Finanzbehörden. De dato Königsberg, den 26. Dezember 1808.
14. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzialbehörden vom 30. April 1815, [w:] Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten 1815.
15. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzialbehörden vom 30. April 1815, [w:] Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten 1815.
16. Verwaltungsgeschichte Ostdeutschland. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
17. Ziekursch J., Das Ergebnis der friderizianischen Städteverwaltung und die Städteordnung Steins, Jena 1908.
18. Ziekursch J., Hundert Jahre schlesischer Agrargeschichte. Vom Hubertusburger Frieden bis zum Abschluss der Bauernbefreiung, Breslau 1927.

Źródła on-line

Handbuch der Provinz Schlesien