Prowincja śląska 1815-1919

Autor: dr Jakub Grudniewski

Nowa organizacja prowincjonalna po 1807 roku

Mapa Prowincji 1888, autor IBR

Już po pokoju w Tylży (7 lipca 1807 roku) postanowiono przeprowadzić w Prusach i na Śląsku daleko idące reformy administracyjne. Głogowska kamera wojny i domen została przeniesiona do Legnicy, gdzie utworzono rejencję legnicką jako organ władzy ogólnoadministracyjnej (w przeciwieństwie do rejencji XVIII-wiecznych, które były zasadniczo władzą sądowniczą). Drugą rejencję utworzono we Wrocławiu (na miejsce dotychczasowej kamery wojny i domen). Dalsze zmiany nastąpiły po zakończeniu kongresu wiedeńskiego. Wówczas utworzono w prowincji śląskiej dwie nowe rejencje, jedną z siedzibą w Opolu, drugą zaś w Dzierżoniowie. Rejencja dzierżoniowska została ze względu na wysokie koszty utrzymania zlikwidowana w 1820 roku. Utworzenie nowych rejencji było świadectwem istnienia specyfiki obydwu regionów: Górnego Śląska i Pogórza Sudeckiego z rozwiniętym przemysłem tkackim. Ostatecznie teren rejencji dzierżoniowskiej został podzielony pomiędzy rejencję legnicką a wrocławską.

Liczba powiatów śląskich zwiększyła się z 48 w 1795 roku do 57. Dołączono w sumie cztery powiaty łużyckie (zgorzelecki, lubański, rothenburski oraz wojerecki) oraz utworzono całkowicie nowe: rybnicki, bystrzycki, wałbrzyski, kamiennogórski, świerzawski i bolesławiecki). Jednocześnie dokonano korekty istniejących powiatów (w roku 1817 w rejencji opolskiej, w 1818 roku w rejencji legnickiej oraz wrocławskiej).

Władze administracyjne

Kongres wiedeński wymusił zmiany granic państw ówczesnej Europy. Saksonia musiała oddać znaczną część swojego terytorium Prusom. Odnosiło się to między innymi do Dolnych Łużyc oraz dwóch trzecich terytorium Górnych Łużyc, które zostały inkorporowane do Prowincji Śląskiej.

Nowa organizacja terytorialna związana była również z utworzeniem nowych urzędów, tak zwanych rejencji, co nastąpiło na skutek tzw. ustawy o ulepszonym porządku urzędów z 30 kwietnia 1815 roku. W Prowincji Śląskiej zostały utworzone cztery okręgi rejencyjne: legnicka, dzierżoniowska, wrocławska i opolska. Rejencja dzierżoniowska, obejmująca swoim zasięgiem administracyjnym teren Sudetów została jednak wkrótce rozwiązana z powodów finansowych (8 kwietnia 1820 roku). Powiaty, które do niej wchodziły zostały podzielone pomiędzy rejencję w Legnicy i we Wrocławiu.

Ustawa z 1815 roku bardziej szczegółowo precyzowała kompetencje nadprezydenta, jednak pod tym względem nie nastąpiły zmiany kompetencji już istniejących. Nadprezydent był najwyższą władzą cywilną na podległym sobie terenie, a w przypadku wojny odpowiedzialny był za bezpieczeństwo prowincji. Nadprezydent prowincji stanął również na czele powołanego rozporządzeniem z 22 października 1817 roku Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego (Provinzialschulkollegium), które sprawowało nadzór nad szkolnictwem na szczeblu średnim.

W instrukcji z 31 grudnia 1825 roku zostały uregulowane w większym stopniu kompetencje nadprezydenta prowincji, które odtąd zostały znacznie rozszerzone. Nadprezydent został uznany za instancję pośrednią pomiędzy ministerstwami a rejencjami. Wyłączną kompetencją nadprezydenta były sprawy reprezentacji stanowej, konflikty kompetencyjne pomiędzy urzędnikami niższego szczebla oraz wszystkie sprawy, które przekraczały zasięg działalności pojedynczych rejencji (na przykład sprawy prowincjonalnych zakładów leczniczych). Nadprezydent wykonywał również nadzór w stosunku do katolików. W 1845 roku uprawnienia nadprezydentów zostały rozszerzone poprzez nadanie im prawa udzielania koncesji w dziedzinie handlu i przemysłu. Ordynacja gminna z 1853 roku nadała im prawo do rozstrzygania we wszystkich sprawach gminnych. Nadzorowali również różne zakłady, takie jak domy poprawcze, zakłady dla chorych umysłowo itd. Nadprezydentowi podlegali prezydenci rejencji, prowincjonalne urzędy skarbowe oraz komisja generalna do spraw uwłaszczenia chłopów (tzw. komisja śląska). Kontrolował on urzędników, odbierał od nich zażalenia oraz przewodniczył w konsystorzu do spraw ewangelickich i w kolegium medycznym (Medizinal-Kollegium). W przypadku rejencji wrocławskiej nadprezydent i prezydent rejencji byli tą samą osobą wobec czego dla rejencji wrocławskiej powoływano nie jej prezydenta, lecz wiceprezydenta (z uprawnieniami prezydenta rejencji wrocławskiej). Oprócz nadprezydenta, organami prowincji były dwa konsystorze (jeden dla spraw wyznań i szkolnictwa, drugi dla spraw medycznych), którym przewodniczył nadprezydent oraz wyłącznie mu podporządkowane: Komisja Śląska (zwana też Generalną) utworzona w celu realizacji reformy rolnej oraz prowincjonalne dyrekcje podatkowe.W 1883 roku ustanowiono przy nadprezydencie dwa organy samorządowe: radę prowincjonalną (Provinizialrat) oraz wydział prowincjonalny (Provinzialausschuss).

Reformatorzy pruscy początku XIX wieku planowali przywrócenie reprezentacji stanowych. Idea ta została jednak zrealizowana dopiero w latach 20. XIX wieku w myśl ustawy z 1823 roku. Śląski sejm prowincjonalny składał się z czterech kurii: książąt i wolnych panów, posiadaczy dóbr rycerskich, posłów miejskich oraz posłów gmin wiejskich. Miejscem zgromadzeń był Wrocław, a sejmowi przewodniczył marszałek mianowany spośród pierwszej kurii. Na posiedzeniach obecny był również nadprezydent prowincji jako komisarz rządowy. Osobny sejm prowincjonalny miały Górne Łużyce, częściowo włączone po 1815 roku do Śląska.

W swoich kompetencjach śląski sejm prowincjonalny miał prawo omawiania projektów ustaw dotyczących Śląska oraz projektów ustaw dotyczących praw osobowych, majątkowych i podatkowych. Przyjmował on także skargi i petycje dotyczące Śląska jako prowincji. Miał on w swoim ręku również sprawy zakładów dla ubogich, inwalidów, ociemniałych itd. ale za zgodą królewską.

W 1842 roku utworzono wydział stanowy, kolegium, które miało działać wówczas, gdy nie obradował sejm prowincjonalny. W jego skład wchodziło 6 członków dwóch pierwszych kurii, 4 posłów miejskich i 2 wiejskich. Przewodniczącym był marszałek sejmu prowincjonalnego.

Odbudowa prowincji śląskiej po 1815 roku

Friedrich Theodor von Merckel

Hrabia Robert von Zedlitz-Trützschler, nadprezydent prowincji śląskiej

Według „Verordnungwegenverbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- Und Finanzbehörden“ z 26 grudnia 1808 roku, dotychczasowe Kamery Wojny i Domen zostały przemianowane w rejencje. Te organy władzy skupiały w sobie szerokie kompetencje obejmujące całość administracji wewnętrznej.

W przypadku Śląska szybko okazało się, że ta nowa instytucja posiada sama wiele niedociągnięć szczególnie odnoszących się do jej niejasnych kompetencji. Dotychczasowy prezydent głogowskiej Kamery Wojny i Domen, Georg von Massow, który miał zasługi w 1807 roku przy ratowaniu skarbu, aby ten nie dostał się w ręce wojsk napoleońskich, w lecie 1807 roku został komisarycznym następcą ministra Śląska, hrabiego von Hoyma, a w końcu 1808 roku pierwszym nadprezydentem prowincji śląskiej. Jednak miał on problemy z tym, aby zmusić swoich urzędników, którzy służyli w administracji fryderycjańskiej od trzydziestu lat do tego, aby przeprowadzać reformy Steina. Zarzucano mu, że nie posiada on własnej inicjatywy oraz, że celowo opóźnia wprowadzenie reform zaprojektowanych przez ministra Steina. Popadł przy tym w konflikt z wiceprezydentem rejencji wrocławskiej, Merckelem. Już jesienią 1809 roku król Fryderyk Wilhelm III uznał, iż stanowisko nadprezydenta jest zbędne, a w roku następnym pruska rada ministrów przyznała w tym względzie rację królowi. Latem 1810 roku kanclerzem Prus został Hardenberg, zlikwidowano urząd nadprezydenta, lecz przywrócono go nieoczekiwanie pięć lat później, po tym jak administracja pruskich prowincji, w tym Śląska, została uregulowana na nowo edyktem z 30 kwietnia 1815 roku.

Celem nowej organizacji urzędów po zakończeniu wojen napoleońskich było zespolenie nowo uzyskanych części państwa pruskiego, takich jak Wielkie Księstwo Poznańskie, Górne i Dolne Łużyce z resztą państwa pruskiego. Stąd wziął się edykt z 30 kwietnia 1815 roku „o ulepszonej organizacji urzędów prowincjonalnych”. Odtąd organizacja całości państwa pruskiego, takich jak prowincje, rejencje oraz powiaty, miała być jednakowa, przy czym powiaty miały być podobnej wielkości. Postulaty te szczególnie odnośnie Śląska wydawały się być dotąd niespełnione, gdyż w prowincji tej istniała nadmiernie duża rejencja wrocławska, która powinna była zostać zmniejszona z uwagi na fakt znacznego oddalenia od Wrocławia terenów Górnego Śląska oraz z powodu powiatów dopasowanych do granic historycznych księstw i państw stanowych.

Prowincja śląska po 1815 roku została rozszerzona o tereny górnołużyckie, należące dotychczas do Saksonii, które od 1 czerwca 1816 roku zostały administracyjnie podporządkowane rejencji legnickiej, pomimo sprzeciwu tamtejszej szlachty. Jednocześnie odłączono administracyjnie od Śląska Świebodzin, który został włączony do Brandenburgii. Od 1815 roku istniały na Śląsku cztery rejencje: w Opolu, Wrocławiu, Legnicy oraz rejencja górska w Dzierżoniowie.

Utworzenie nowych rejencji poprzedziło zapowiedzianą w edykcie kwietniowym z 1815 roku reformę podziału powiatów, która miała dodatkowo zostać uregulowana instrukcją z 3 lipca 1815 roku. Granice powiatów miały zostać według niej w miarę możliwości utrzymane, ale urzędy powiatowe zlokalizowane być miały centralnie, a powiaty powinny były mieć od 20 do 36 tysięcy mieszkańców. Zadanie to powierzono specjalnie do tego celu wybranym komisarzom, jednak decydujące zdanie miało posiadać ministerstwo spraw wewnętrznych w Berlinie, kanclerz Prus i król. Komisarze ci, wśród których był nadprezydent prowincji śląskiej, Theodor Merckel oraz dla rejencji opolskiej dotychczasowy wiceprezydent rejencji wrocławskiej, hrabia Karl Heinrich Fabian von Reichenbach, musieli zmagać się z wieloma przeciwnościami ze strony miejscowej szlachty. Na Górnym Śląsku spór powstał wokoło siedziby władz rejencyjnych oraz przynależności do rejencji opolskiej powiatu kluczborskiego. Spory graniczne następowały również pomiędzy rejencją w Dzierżoniowie a rejencjami w Legnicy i we Wrocławiu. W kolejnych latach rejencja górska okazała się być za droga w utrzymaniu i wskutek polityki oszczędnościowej ministra finansów Klewitza została ona zarządzeniem z 1 maja 1820 roku rozwiązana, a jej tereny włączone do rejencji we Wrocławiu i w Legnicy.

Komisarze organizacyjni pozostawili sprawę rozmieszczenia powiatów działającym od 1816 roku rejencjom. Na Górnym Śląsku sprawa organizacji powiatów została zakończona już na początku 1818 roku. Istniało odtąd 15 powiatów, w rejencji wrocławskiej zaś 14 powiatów, dzierżoniowskiej – również 14. Najdłużej sprawa utworzenia powiatów trwała w rejencji legnickiej, gdzie ostatecznie uregulowano tę sprawę w 1820 roku. Do początkowo tylko trzech powiatów górnołużyckich: Lubań, Zgorzelec i Rothenburg dołączono w 1825 roku czwarty powiat górnołużycki – w Hoyerswerdzie. Kolejne zmiany granic powiatów były rzadkie, wymienić można podział hrabstwa kłodzkiego w 1855 roku oraz powiatu bytomskiego w 1873 roku.

Zmiany w organizacji kościelnej nastąpiły na Śląsku po 1821 roku. Wtedy to została na żądanie Prus wydana bulla papieska „De saluteanimarum”, która wyłączała diecezję wrocławską spod zależności od archidiecezji gnieźnieńskiej i podporządkowywała ją bezpośrednio Kurii Rzymskiej. Dopasowano również granice diecezji do granic państwowych i włączono do diecezji wrocławskiej tereny wschodniej części pruskiego Górnego Śląska.

Urząd nadprezydenta Śląska (1815-1919)

Reorganizacja pruskich prowincji szła w parze z ponownym wprowadzeniem na terenie Śląska urzędu nadprezydenta, przy czym jego kompetencje opisano w sposób dużo bardziej precyzyjny niż w 1808 roku. Miał on być komisarzem ministerialnym w swojej prowincji z ogólnym nadzorem nad administracją oraz jednocześnie z szeregiem samodzielnych zadań, do których należały między innymi „kierowanie sprawami oświaty oraz opieki zdrowotnej” obok kontaktów z urzędami wojskowymi, nadzorowaniem środków bezpieczeństwa na terenie prowincji oraz spraw, które wykraczały poza kompetencje poszczególnych rejencji. Dodatkowe sprecyzowanie kompetencji nadprezydenta nastąpiło 23 października 1817 roku. Wtedy to dodano do jego kompetencji kontrolę i nadzór na całością administracji na poziomie prowincji. Miał on wykonywać te zadanie poprzez coroczne objazdy swojej prowincji i udział w posiedzeniach rejencji, a także poprzez składanie sprawozdań na ręce ministra spraw wewnętrznych. Ograniczono wówczas kontrolę nadprezydenta nad poszczególnymi rejencjami. Miały one co prawda być nadprezydentowi podporządkowane, lecz ich samodzielność nie mogła być naruszona „w najmniejszym nawet stopniu”. Kształt administracji w Prusach i w prowincji śląskiej został tym samym ustalony na dziesięciolecia.

Źródło: R. Schütz, Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1866, [w:] Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985, s. 81; H. Neubach, Die Oberpräsidenten von Schlesien 1869-1919, [w:] Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, BoppardamRhein 1985, s. 119-131.

Samorząd prowincjonalny

Stany prowincjonalne w prowincji śląskiej (Herzogtum Schlesien, Grafschaft Glatz, Markgrafschaft Oberlausitz) powstały wskutek edyktu królewskiego z 5 czerwca 1823 roku i odpowiadającej mu ustawy wykonawczej z 27 marca 1824 roku. Miały one uzupełniać działanie administracji rządowej i samorządu miejskiego oraz zastępować stare stany prowincjonalne w byciu reprezentacją społeczeństwa uczestniczącą we władzy. Posiadały jedynie głos doradczy przy czym opiniowały one wszystkie projekty ustaw dotyczące Śląska. Mogły one również przedstawiać prośby i skargi królowi. Poza tą działalnością polityczną podlegał im nadzór nad zakładami dla obłąkanych oraz głuchoniemych, do tego od 1842 roku straż pożarna, od 1853/54 roku prowincjonalna kasa pomocowa (Provinzialhilfskasse) oraz kasa pożyczkowa (Darlehenkasse) jak również od 1872 roku sprawy biednych (Landarmenwesen).

Do 1875 roku śląski sejm prowincjonalny tworzyły cztery stany: 1. książęta i wolni panowie z 10 głosami 2. posiadacze dóbr rycerskich z 36 głosami 3. miasta z 30 głosami oraz 4. gminy wiejskie z 16 głosami. Osobą-pośrednikiem pomiędzy stanami prowincjonalnymi a rządem był komisarz królewski. Obradami sejmu prowincjonalnego kierował marszałek sejmu prowincjonalnego, który również mianował jego specjalne wydziały. Pierwszy śląski sejm prowincjonalny trwał od 2 października do 22 grudnia 1825 roku, następne zaś miały miejsce w 1828, 1830, 1833 oraz 1837 roku. Od 1841 roku był on zwoływany co dwa lata. Poprzez utworzenie Vereinigte Landtag, w którym reprezentowane były wszystkie stany prowincji pruskich w 1847 roku w Berlinie wszystkie sejmy prowincjonalne w monarchii pruskiej zostały ograniczone do obszaru samorządu.

Od 1869 roku stały wydział administracyjny stanowiła deputacja krajowa (Landesdeputation) prowincji śląskiej, która składała się każdorazowo z marszałka sejmu prowincjonalnego, starosty (Landeshauptmann) oraz siedmiu deputowanych. Miała ona w zarządzie majątek oraz instytucje/zakłady stanów prowincjonalnych. Bieżącymi zadaniami zajmował się starosta jako „najważniejszy stanowy urzędnik” w prowincji śląskiej, a nadzór nad deputacją krajową sprawował nadprezydent.

29 czerwca 1875 roku została wschodnim prowincjom Prus nadana nowa ordynacja prowincjonalna. Według niej administracji gmin, powiatów i prowincji miała zostać określona bliżej przez inne ustawy z warunkiem, że sprawami komunalnymi zajmować się miały zgromadzenia składające się z wybieranych członków i obradujące publicznie. Ordynacja powiatowa weszła w życie 1 stycznia 1876 roku.

Sejm prowincjonalny jako organ uchwałodawczy samorządu prowincjonalnego składał się wyłącznie z deputowanych z powiatów miejskich i wiejskich, którzy wybierani byli we wsiach przez sejmiki powiatowe, a w miastach przez magistrat i rady miejskie każdorazowo na sześć lat. Liczba deputowanych do sejmu prowincjonalnego wynosiła początkowo 125 i wzrosła później do 158. Sejm prowincjonalny był zwoływany przez króla co dwa lata. Nadprezydent jako komisarz sejmu prowincjonalnego miał w kompetencjach zapraszanie jego członków, otwieranie oraz zamykanie jego obrad. Posłowie wybierali ze swojego grona przewodniczącego oraz jego zastępcę.

Źródło: H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 899.

Według ordynacji prowincjonalnej sejm był zwoływany, aby obradować przy projektach ustaw, które zostały mu przekazane przez władzę państwową. Miał on wydawać w tych sprawach swoją opinię. Miał on podobne kompetencje również w innych sprawach dotyczących prowincji śląskiej. Był on także uprawniony do kierowania pod adresem władz ministerialnych wniosków i skarg, które dotyczyły prowincji śląskiej lub jej części. Wybierał on przewodniczącego oraz członków wydziału prowincjonalnego i ich zastępców, a także wybierał starostę krajowego i podległych mu urzędników.

Od 1876 roku zwoływano sejm prowincjonalny co rok lub dwa lata. Zamiast wcześniejszej deputacji krajowej utworzono wydział prowincjonalny składający się z przewodniczącego oraz 13 członków. Starosta krajowy był powoływany doń niejako z urzędu. Członkowie wydziału prowincjonalnego wybierani byli na 6 lat. Miał on następujące kompetencje: 1. przygotowywanie i wcielanie w życie wniosków sejmu prowincjonalnego 2. sprawy samorządu prowincjonalnego, zwłaszcza dotyczącego jego majątku oraz zarządzania zakładami 3. mianowanie urzędników prowincjonalnych dopóki to prawo nie należy do sejmu prowincjonalnego 4. wydawanie ocen odnośnie wszystkich spraw, które zostały mu powierzone przez administrację rządową. Na podstawie innych ustaw wydział prowincjonalny wybierał: członków rady prowincjonalnej, wydziałów okręgowych, wydziałów dotyczących podatku gruntowego i podatku rzemieślniczego.

Źródło: H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 900.

Na czele administracji prowincjonalnej stał wybierany na dziesięć lat starosta krajowy. Administrował on bieżącymi sprawami pod nadzorem wydziału prowincjonalnego, reprezentował samorząd prowincjonalny na zewnątrz oraz przygotowywał postanowienia wydziału prowincjonalnego. Był on również przełożonym wszystkich urzędników prowincjonalnych. Urząd ten sprawowali z reguły landraci śląscy.

Źródło: H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 900.

Gospodarka Śląska

Gospodarka pruskiego Śląska w pierwszych dekadach po pokoju z 1815 roku znalazła się w niekorzystnej sytuacji. Wobec pruskiej polityki wolnego handlu przemysł lniany nie mógł dłużej bronić się względem napływu tańszych, wyprodukowanych przy użyciu maszyn tkanin z Anglii, a wprowadzana stopniowo od około 1820 roku mechanizacja zakładów tkackich w Sudetach powodowała bezrobocie rzemieślników, co doprowadzało do rozruchów, takich jak powstanie tkaczy w 1844 roku. W hutach zauważalny był brak zamówień państwowych na potrzeby wojska. Rozkwitał za to przemysł cynkowy oraz górnictwo węgla kamiennego, to ostatnie również ze względu na ogromne inwestycje ze strony prywatnych osób (zwłaszcza od początku lat 20. XIX wieku).

Od początku lat 40. XIX wieku przemysł śląski rozwijał się w sposób bardzo gwałtowny. Przyczyną tego była budowa nowego środka transportu – kolei. Znamienne, że pierwsze linia kolejowa na Śląsku poprowadzona została z Wrocławia do górnośląskiego okręgu przemysłowego: w 1842 roku do Brzegu, 1843 – Opola, 1846 – Mysłowic. W międzyczasie wybudowano również odcinek z Wrocławia w kierunku Wałbrzycha (1853) oraz linię Wrocław-Legnica-Żary-Berlin (1846) z połączeniami do Lipska (1847) oraz do austriackiej kolei wiedeńsko-bohumińskiej (1847/1848).

Szybko rosnąca sieć kolejowa powodowała tworzenie się na jej trasach zakładów przemysłowych. Ważnym czynnikiem, dzięki któremu górnośląski okręg przemysłowy zawdzięczał swoje drugie miejsce w Prusach, po Zagłębiu Ruhry, było jego bogactwo w węgiel kamienny, którego znaczenie w XIX wieku wzrastało. Wcześniej to huty były głównym odbiorcą tego surowca, teraz natomiast dochodziły do tego lokomotywy oraz w coraz większym stopniu gospodarstwa domowe (dzięki transportowi kolejowemu węgla). Na pruskim Górnym Śląsku w 1806 roku wydobyto 42 tysiące ton węgla, w 1850 roku już 975 tysięcy ton, w 1870 roku 5 milionów 850 tysięcy ton, a w 1913 roku 43 miliony ton. Produkcja stali również wzrastała, jednak nie w aż takim stopniu i musiała częściowo opierać się na imporcie rudy żelaza.

Przemysł górnośląski ciągle się rozwijał, wprowadzano nowe innowacje technologiczne, zakłady były z czasem łączone w wielkie kompleksy przemysłowe. W latach 1891-1917 uregulowano bieg Odry, w Koźlu w 1895 roku ukończono budowę portu przeładunkowego.

Bibliografia

1. Die Instruktion für die Oberpräsidenten vom 31. Dezember 1825 und die Instruktion zur Geschäftsführung der Regierungen in den Königlich Preußischen Staaten vom 23. October 1817. Zusammengestellt und mit Erläuterungen versehen, Hannover 1884.
2. Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985.
3. Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985.
4. Dienst-Instruktion vom 23. Oktober 1817 für die Königl[ichen] Preuß[ischen] Regierungen mit den wichtigsten spätern Gesetzen und Verordnungen, wodurch dieselbe bis auf die neueste Zeit abgeändert, deklarirt und ergänzt worden ist, Berlin 1842.
5. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
6. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część II 1807-1850, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
7. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
8. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
9. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część II 1891-1918, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1985.
10. Kamionka R., Reorganisation der Kreiseinteilung Schlesiens in der Stein-Hardenbergschen Reformperiode, Breslau 1934.
11. Provinzialordnung für die Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Schlesien und Sachsen. Unter Benutzung der amtlichen Motive der Regierung und der Verhandlungen beider Häuser des Landtage herausgegeben von Heinrich Steinitz, Berlin 1875.
12. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- und Finanz-Behörden. Vom 26 Dezember 1808, [w:] Novum Corpus ConstitutionumPrussico-BrandenburgensiumPraecipueMarchicarum, Oder Neue Sammlung Königl. Preußl. und Churfürstl. Brandenburgischer, sonderlich in der Chur- und Marck-Brandenburg, Wie auch andern Provintzien, publicirten und ergangenen Ordnungen, Edicten, Mandaten, Rescripten ... Vom Anfang des Jahrs 1751 und folgenden Zeiten ..., [hrsg. von Samuel von Coccejus], Bd. 12, Von 1806. bis 27sten Oktober, 1810. als von welchem letztern Zeitpunkte ab die Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten erschienen ist, Berlin 1822.
13. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzial-, Polizei- und Finanzbehörden. De dato Königsberg, den 26. Dezember 1808.
14. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzialbehörden vom 30. April 1815, [w:] Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten 1815.
15. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung der Provinzialbehörden vom 30. April 1815, [w:] Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preußischen Staaten 1815.
16. Verwaltungsgeschichte Ostdeutschland. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
17. Ziekursch J., Das Ergebnis der friderizianischen Städteverwaltung und die Städteordnung Steins, Jena 1908.
18. Ziekursch J., Hundert Jahre schlesischer Agrargeschichte. Vom Hubertusburger Frieden bis zum Abschluss der Bauernbefreiung, Breslau 1927.

Źródła on-line

Handbuch der Provinz Schlesien