Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe

Autor: dr Jerzy Polak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Wolne państwo stanowe, zwane również „państwem większym” (status maiores), to samodzielna jednostka polityczno-terytorialna, wyodrębniona w drodze wykupienia ze struktury prawno-ustrojowej księstw, będąca feudalnym wielkim majątkiem prywatnym o specjalny statusie, niezależnym od administracji i jurysdykcji książęcej, stanów lub starostów królewskich. Jej szlachecki właściciel, nie posiadający rodowego tytułu książęcego, zwany wolnym panem (Freiherr) podlegał bezpośrednio królowi czeskiemu (w latach 1526 – 1740 Habsburgom), któremu składał hołd i przysięgę lenną. Mógł być też sądzony wyłącznie przez niego lub Izbę Apelacyjną w Pradze. Król zatwierdzał go jako posiadacza państwa stanowego przez nadanie inwestytury i listu lennego, potwierdzał także najważniejsze jego decyzje (np. o sprzedaży państwa) i udzielone przywileje. Pojawienie się tego typu jednostek na Śląsku w końcu XV w. było spowodowane wymieraniem poszczególnych linii Piastów i polityką króla węgierskiego Macieja Korwina.

Prawa wolnego pana stanowego

Zamek w Pszczynie (widok z początku XX wieku)

Prawa wolnego pana stanowego w niewielkim stopniu różniły się od praw lennych książąt terytorialnych (np. nie miał prawa do bicia własnej monety), zasiadał także wraz z nimi w XVI – XVII w. w I kurii sejmu śląskiego (zjazdów książąt i stanów), gdzie jednak miał tylko głos wspólny z innymi wolnymi panami stanowymi. Posiadał nieograniczone prawo prowadzenia w swoim państwie własnej administracji, stanowienia prawa lokalnego (krajowego) i wydawania zarządzeń, udzielania przywilejów stanowych i cechowych oraz prawo zwierzchności nad wszystkimi swoimi poddanymi, którzy zobowiązani byli do składania mu przysięgi wierności. Przysługiwało mu również prawo reprezentowania szlachty zamieszkującej państwo stanowe, sądzenia wszystkich stanów, korzystania z wszelkich dochodów, w tym z regale górniczego i łowieckiego oraz prawo otrzymywania danin publicznych i posług, a ponadto posiadania własnej siły zbrojnej, kontrolowania nakładania i poboru podatków państwowych oraz lokalnych i prawo do nadzoru instytucji kościelnych. Do jego obowiązku należało m.in. płacenie podatków państwowych, zapewnienie bezpieczeństwa poddanych i gości na swym terytorium oraz zwoływania lokalnego pospolitego ruszenia (obrony krajowej), której był dowódcą.

Powstanie Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego

Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe (Freie Standesherrschaft Pless) powstało ostatecznie w wyniku sprzedaży allodyfikowanego w 1500 roku „państwa pszczyńskiego” przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II bogatemu magnatowi węgierskiemu Aleksemu Turzo za 40 tysięcy złotych węgierskich na podstawie kontraktu zawartego we Frysztacie 21 lutego 1517 roku. Umowa ta została zatwierdzona przez króla czeskiego i węgierskiego Ludwika II Jagiellończyka 26 września 1517 i 26 maja 1519 roku, który podkreślił alodialny i dziedziczny charakter „państwa pszczyńskiego”, uznając swobodne nim dysponowanie przez właściciela. Zarazem przywilejem z 13 maja 1519 roku przyznał Aleksemu Turzo prawo do własnego sądownictwa w tym państwie i stanowienia prawa. Ten jednak na żądanie szlachty pszczyńskiej zrzekł się prawa jej sądzenia przez wydanie 28 września 1521 roku ordynacji ziemskiej, ustanawiając sąd ziemski i sejmik ziemski.

Pszczyńskie Wolne Państwo stanowe w drugiej połowie XVIII wiekuna mapie F.B. Wernhera

W skład ustanowionego w ten sposób pszczyńskiego wolnego państwa stanowego weszło jego stołeczne miasto Pszczyna z zamkiem, 3 miasteczka — Bieruń, Mikołów i Mysłowice, 49 wsi kameralnych i 2 wsie, do których wolny pan miał prawa zwierzchnie, 21 wsi rycerskich i 1 wieś klasztorna. Granice tego państwa określone zostały ostatecznie po włączeniu po sporze z księciem cieszyńskim wsi Niemiecka Wisła w 1528 roku. Jego terytorium wynosiło około 1388 km2 i sąsiadowało bezpośrednio od wschodu z Królestwem Polskim.

Tytułu wolnego pana pszczyńskiego (liber dominus in Psczina, swobodny pan na Pszczynie), zwanego potem także baronem pszczyńskim, użył po raz pierwszy Ludwik II Jagiellończyk w dokumencie z 16 września 1525 roku, zatwierdzającym przejście „państwa pszczyńskiego” w ręce brata Aleksego Jana VI Turzona. Podobnie uczynił król Ferdynand I 16 kwietnia 1527 roku, zastrzegając przy tym, iż majątku tego nie wolno sprzedawać w częściach. Pomimo tego zadłużony Turzo sprzedał 22 lutego 1536 roku patrycjuszowi krakowskiemu Stanisławowi Salomonowi z Benedyktowic wydzielone tzw. Państwo mysłowickie, złożone z miasteczka Mysłowice i 9 wsi. Terytorium to jednak formalnie nadal wchodziło w skład pszczyńskiego wolnego państwa stanowego, a jego właściciele (m.in. rodzina Mieroszewskich) byli zobowiązani do składania hołdu panom pszczyńskim (po raz ostatni złożyli go w 1824 roku). Sprzedaż tą zatwierdził król Ferdynand I Habsburg.

W następnym okresie ważyły się losy całego wolnego państwa, ponieważ najpierw dochody z niego pobierał w latach 1537–1542 wspomniany Stanisław Salomon, a następnie Jan VI Turzo sprzedał je 24 lipca 1542 roku w Norymberdze bankierowi krakowskiemu Sewerynowi Bonerowi za 62 tysiące złotych węgierskich. I tę umowę zatwierdził Ferdynand I, by wkrótce ją zawiesić, obawiając się inkorporacji tego terytorium do Polski. Od stycznia 1546 roku pszczyńskie wolne państwo stanowe było zastawione biskupowi wrocławskiemu Baltazarowi Promnitzowi, który na polecenie króla zakupił je w Nysie 21 marca 1548 roku za kwotę 55.407 złotych węgierskich. W ten sposób przeszło ono w dziedziczne posiadanie innego, nie książęcego rodu Promnitzów i pozostawało w ich ręku do 1765 roku (od 1652 r. nosili tytuł hrabiów Rzeszy). Umowę ta zatwierdził król Ferdynand I, 5 lutego 1549 roku, podkreślając jeszcze raz alodialny i niepodzielny charakter majątku, potwierdzając przywileje wydane przez poprzednich wolnych panów i zastrzegając, że w przyszłości państwo pszczyńskie nie może przejść w obce ręce, tzn. cudzoziemców (Polaków) lub książąt Rzeszy.

Wolni panowie pszczyńscy odbywali ceremonialny wjazd do swej stolicy i rezydencji w Pszczynie, gdzie na dziedzińcu zamku lub w jego komnatach szlachta, przedstawiciele miast i stanu chłopskiego byli zobowiązani do złożenia wolnemu panu pszczyńskiemu i każdorazowemu nosicielowi tego tytułu hołdu i przysięgi wierności przez podanie ręki (w przypadku rycerstwa przysięgi lennej, także przy zmianie właściciela danej włości). W odpowiedzi, wolni panowie pszczyńscy zapewniali hołdujących o zachowaniu wszystkich ich dotychczasowych praw i przywilejów.

Biskup Baltazar Promnitz wydał także 24 października 1561 roku ordynację sukcesyjną, tworząc z dóbr kameralnych w państwie pszczyńskim ordynację rodową (fideikomis), najstarszą na Śląsku i ustanawiając zasady jej przejmowania wraz z wolnym państwem przez członków jego rodu. Została ona pogwałcona w XVII w. przez jego następców, a w 1748 roku uległa rozwiązaniu. Natomiast granice pszczyńskiego wolnego państwa stanowego były poddawane w XVI-XVII w. niewielkim korektom, m.in. w 1686 r. nastąpiło ustalenie granic lennego państwa mysłowickiego. W latach 1702-1736 w skład pszczyńskiego wolnego państwa wchodziły wsie Kuźnica Bogucka, Katowice i Brwinów (Brynów). Zmieniała się również liczba jego miejscowości na skutek prowadzonej akcji osadniczej oraz wewnętrznych zmian własnościowych: w 1700 roku w jego skład wchodziły 3 miasta i 51 wsi kameralnych oraz 1 miasto i 34 wsie szlacheckie, a w 1783 roku odpowiednio 3 miasta i 55 wsi oraz 1 miasto i 40 wsi.

Po przejściu Śląska pod panowanie Prus wolne państwa stanowe, w tym pszczyńskie, zostały pozostawione, jednakże zakres władzy wolnych panów był stopniowo ograniczany przez scentralizowaną administrację państwową (głównie na rzecz landratów). Ostatni z Promnitzów, Jan Erdmann po złożenia hołdu Fryderykowi II, próbował w 1749 roku odstąpić za jego zgodą swoje państwo stanowe księciu Ferdynandowi Brunszwickiemu, co zostało jednak udaremnione przez rodzinę. Ostatecznie 27 kwietnia 1765 roku przekazał je swemu siostrzeńcowi, Fryderykowi Erdmannowi księciu Anhalt-Cöthen w zamian za dożywotnią rentę. Akt ten zaaprobował Fryderyk II dopiero po pewnym czasie, nadając księciu inwestyturę na pszczyńskie wolne państwo stanowe 18 czerwca 1767 r. Ten reaktywował 11 stycznia 1782 r. ordynację pszczyńską, przyjmując z rąk króla tytuł księcia Anhalt-Cöthen-Pless.

Po nim tytuł, ordynację i wolne państwo stanowe przejmowali kolejno trzej jego synowie. W latach 1818-1831 dwaj z nich sprawowali także urząd landrata pszczyńskiego. Ich zabiegi o podniesienie pszczyńskiego wolnego państwa do rzędu księstw niższego rzędu zostały uwieńczone powodzeniem. Dekretem Fryderyka Wilhelma III z 7 listopada 1825 roku ustanowione zostało księstwo pszczyńskie (Fürstenthum Pless), ale tylko na czas panowania w nim Anhaltów. Przemiana taka miała tylko znaczenie tytularne, nie wpływając na posiadane przez nich uprawnienia. W wyniku przekazania ordynacji pszczyńskiej 23 listopada 1846 roku przez ostatniego Anhalta, księcia Henryka swemu siostrzeńcowi, Janowi Henrykowi X hr. Hochberg, księstwo przestało istnieć, a nowy właściciel przyjął na powrót tytuł pszczyńskiego wolnego pana. Jednakże konstytucja Prus z 5 grudnia 1848 roku formalnie zniosła feudalne struktury administracyjne w postaci księstw i wolnych państw stanowych (ich agendy zostały zlikwidowane w 1849 roku), pozostawiając jedynie prawo do tytułów arystokratycznych. Na tej podstawie Hochberg tytułował się formalnie wolny panem do 15 października 1850 roku, kiedy został ogłoszony przez Wilhelma I księciem pszczyńskim jako właściciel już tylko prywatnej ordynacji.

Panowie i książęta pszczyńscy

PRZEMYŚLIDZI

1424-1449/50 Helena Korybutówna

1449/50-1452 Mikołaj V Karniowski

1452-1462 Barbara Karniowska

1462-1466 Jan IV Karniowski 1466-1474 Wacław III

PODIEBRADOWIE

1474–1475 Henryk III Młodszy (Hynek)

1475–1480 Wiktoryn

PIASTOWIE

1480–1517 Kazimierz II Cieszyński

TURZONOWIE 1517–1525 Aleksy

1525–1548 Jan VI

PROMNITZOWIE

1548–1562 Baltazar

1562–1568 Stanisław

1568–1585 Karol

1585-1594 Zygfryd

1591/94–1612 Abraham

1612–1621 Henryk Anzelm

1621–1623 Zygfryd I Starszy

1623–1650 Zygfryd II Młodszy

1650–1654 Zygmunt Zygfryd

1654-1664 Erdmann I Leopold

1664–1678 Ulryk Hipparchus

1678-1703 Baltazar Erdmann

1703–1745 Erdmann II

1745–1765 Jan Erdmann

ANHALT-CÖTHEN (KÖTHEN)

1765–1797 Fryderyk Erdmann

1797–1818 Fryderyk Ferdynand

1818–1830 Henryk

1830–1841 Ludwik

1841–1846 Henryk (ponownie)

HOCHBERGOWIE

1846–1855 Jan Henryk X

1855–1907 Jan Henryk XI

1907–1938 Jan Henryk XV

1938–1984 Jan Henryk XVII (zm. 1984)

Bibliografia

1. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie, zespół Archiwum Książąt Pszczyńskich (AKP) I 10, 14; II 38, 39, 79, 114, 137, 147, 205, 209, 210, 215, 220, 221,230, 511, 514; X 6, 7, 289, 387; XIII 397.
2. Bellerode B., Urkunden über die Besitz und Rechtsverhältnisse der Herrschaft Pless 1517-1854, w: Beiträge zur Schlesiens Rechtgeschichte, H. 2, Breslau 1897.
3. Czapliński M., Kaszuba E., G., Żerelik R., Historia Śląska, Wrocław 2002.
4. „Dokument sprzedaży Księstwa Pszczyńskiego z 21 lutego 1517”, oprac. L. Musioł, Pszczyna 1988 (przedruk).
5. Historia Śląska, red. K. Maleczyński, t. 1, cz. 3, Wrocław – Warszawa - Kraków 1963.
6. Kubiciel R., Turzonowie w Pszczynie. Z dziejów związków górnośląsko-węgierskich, w: Studia i Materiały z dziejów Śląska, t. 21, Katowice 1996.
7. Kubiciel R., Ziemia pszczyńska i jej właściciele do połowy XVI wieku. Przyczynek do genezy wolnego państwa stanowego pszczyńskiego, w: Ziemia pszczyńska przez wieki.
8. Stan badań, archiwalia, problemy badawcze, red. A. Barciak, Suszec 2002.
9. Lucae Friedrich, Schliesiens curieuse Denckwürdigkeiten, Frankfurt am Main 1689.
10. Orzechowski K., Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005.
11. Panic I., Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653), Cieszyn 2011.
12. Piernikarczyk J., Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t. 1-2, Katowice 1933-1936.
13. Polak J., Poczet panów i książąt pszczyńskich, cz. 1-2, Pszczyna 2007.
14. Ptak Ma., Pozycja publiczno-prawna wolnych panów stanowych na Śląsku, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1993, Prawo CCXXII, nr 1477.
15. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa pszczyńskiego (1517-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 1692, Prawo CCXL, Wrocław 1994.
16. Schaeffer H. W., Kronika Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego, tłum. B. Spyra, cz. I-II, Pszczyna 1997.
17. Wutke K., Studien über die Entwicklungs des Bergregals in Schlesien, Berlin 1897.
18. Zivier E., Geschichte des Bergregals in Schlesien bis zur Besitzergreiffung des Landes durch Preussen, Kattowitz 1898.
19. Zivier E., Rechtsverhältnisse der Freien Standesherrschaft Fürstenthum Pless,Kattowitz 1898.

Źródła on-line

ŚBC

Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte. H. 2. Urkunden über die Besitz- und Rechts-Verhältnisse der Herrschaft Pless 1517-1854, Breslau 1898

Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte. H. 3-4. Bergbau-Vorrechte in der Herrschaft Pless in Oberschlesien. Teil 1-2, Breslau 1899

Rechtsverhältnisse der "Freien Standesherrschaft" Fürstenthum Pless. Entgegung auf die Schrift: Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte von Bruno Bellerode, Kattowitz 1898

Ezechiel Zivier, Die Entwicklung des Bergregals in Schlesien und die Bergwerksgerechtsame des Fürstentums Pless, Kattowitz 1908

BC UWr

Friedrich Bernhard Wernher, Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens,1750

Albert Friedrich Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd.3 1784, Brieg 1784