Chłopstwo

Autor:Prof UŚ dr hab. Adam Bartoszek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Chłopstwo jest zbiorowością stanowiącą segment struktury społecznej a jako pojęcie wskazuje zarówno na położenie stanowe, jak i na funkcje gospodarcze oraz cechy kulturowe, ludności trudniącej się pracą na roli.

Definicja

Termin chłopstwo określa społeczność rolniczą, kształtującą swoistą kulturę praktyk życiowych i zachowań zakorzenionych w przestrzeni wsi i lokalności. Życie chłopstwa zdominowane jest rytmem przyrody i wzorcami rolniczego gospodarowania, które różnorodne uprawy zbóż i płodów ziemi, oraz hodowlę udomowionych i dzikich zwierząt, czyni podstawą egzystencji społeczeństwa. Socjologiczne opisywanie sylwetki chłopa traktuje go jako człowieka ziemi, dziedziczącego specyficzne cechy osobowe i wzorce postaw opartych na tradycjonalizmie społecznym oraz więziach z naturą i lokalną kulturą rolniczą. W gruncie rzeczy jest to swoisty model, który abstrahuje od historycznych przemian środowiska społecznego i technik gospodarowania w różnych kulturach agrarnych. Postuluje się traktowanie cech chłopa – człowieka ziemi – jako swoisty model idealny dla kultur tradycyjnego społeczeństwa przedprzemysłowego. Natomiast rolnik i współczesny producent rolny cechują się wieloma atrybutami nowoczesnych osobowości, nie powinni być więc obiektami negatywnych stereotypizacji, akcentujących braki ich podmiotowości, aktywności kulturalnej, bierność wobec losu połączoną z materializmem bytowania, religijny i obyczajowy konserwatyzm a nawet zacofanie.

Zajmując podstawowe miejsce w strukturze społeczeństw agrarnych chłopstwo w szczególnym stopniu przyczyniało się do systematycznego wzrostu ekonomicznej produktywności społeczeństwa stanowego w feudalnej Europie. Dynamika procesów osadniczych na Śląsku w późnym średniowieczu i na progu nowoczesności w szczególnym stopniu lokowała wsie na prawie niemieckim. Sprzyjało to przybywaniu na tereny Śląska, ale i Pomorza, Wielkopolski a nawet Małopolski, zasadźców (późniejszych sołtysów) z krajów zachodnich. Lokatorzy przyciągali nowych osadników oraz mnichów, co wzbogacało strukturę społeczną i aktywizowało zagospodarowanie ziemi. Osadnictwo to uzupełniało skład etniczny rodzimego chłopstwa i ustanawiało reguły prawne gospodarowania oraz zobowiązań danin czynszowych. Chłopi na Śląsku długo zachowywali wolność i dopiero stopniowo obejmowani byli zobowiązaniami do świadczenia służb i pańszczyzny. Ustrój stanowy księstw śląskich, po utracie lennych więzi z krakowskim dworem i praw dziedziczenia korony polskich Piastów, sprzyjał autonomizacji księstw śląskich oraz Zachodniej kulturze gospodarowania ziemią w gospodarstwach folwarcznych i czynszowych.

Kategoria chłopstwa, ze względnie jednolitej zbiorowości kmieci, zamienia się stopniowo - wraz z ustanawianiem nowych typów zobowiązań osadniczych, umów folwarcznych lub czynszowych i form gospodarowania - w liczne kategorie rolników i robotników rolnych, oraz wiejskich rzemieślników, o różnym poziomie samodzielności ekonomicznej. Kolonizacja merkantylna aktywizuje wiejskie osadnictwo i intensyfikuje gospodarkę folwarczo-pańszczyźnianą. W Europie Środkowo-Wschodniej gospodarka rolna oparta na folwarku prowadzi w XVI wieku do ekspansji szlachty wykupującej sołectwa, do powiększania areałów rolnych i koncentracji wielkiej własności ziemskiej w rękach magnatów. Korzystne koniunktury dla eksportu zbóż na Zachód Europy prowadzą do wzrostu obciążeń chłopa pańszczyzną (od 3 dni w XVI w do 5-6 dni w tygodniu od łanu w wieku XVIII)). Chłopstwo pańszczyźniane i czynszowe pracuje na rzecz właścicieli ziemskich. Szlachta żyjąc z dostarczania produktów i surowców naturalnych do industrializujących się miast konsumuje zyski i utrwala agrarną gospodarkę, opartą na łatwym dostępie do taniej wiejskiej siły roboczej. W Polsce od XVI do XVIII wieku, rozkwit oligarchii szlacheckiej i kultury sarmatyzmu, poddaje stan chłopski wykluczeniu z uprawnień obywatelskich a kulturowo przypisuje chłopów do odrębnej linii pochodzenia od biblijnego Chama. Chłop doby Szlacheckiej Rzeczpospolitej Polskiej traktowany był, w opozycji do sarmackiego pana, jako lud podległy, pozbawiony wolności i niegodny praw, przeznaczony do ciężkiej fizycznej pracy, której trudu nie trzeba było umniejszać technicznymi innowacjami. To zrodziło swoistą symbiozę konserwatyzmu dworskiej i zagrodowej szlachty oraz pańszczyźnianego chłopstwa. Wspólne jest im idealizowanie ziemiańsko-patriarchalnej oraz katolickiej dewocyjno-religijnej kultury, pogłębiające ich peryferyjność w obliczu rozwoju mieszczańsko-kapitalistycznych społeczeństw Zachodu. Wraz z centralizacją władzy w monarchiach absolutnych i reorganizacją gospodarki naturalnej w gospodarkę towarowo-pieniężną, chłopstwo w strukturach wczesno-kapitalistycznego rynku różnicuje się na liczne segmenty stanowe. Wolność od zwyczajów i zobowiązań prawa lennego przynosi chłopstwu nowe centralne prawo państwowe, znoszące przymusową i darmową pracę chłopa (pańszczyznę i daniny) na rzecz właściciela ziemskiego, w zamian za uwłaszczenie obciążając go rentą i opłatami od wykupu uprawianej ziemi. Prusy jako pierwsze znoszą pańszczyznę chłopów w 1816 roku, co na terenie Królestwa Polskiego władze carskiej Rosji wprowadzają dopiero w 1864 roku. Chłopstwo śląskie początkowo zyskuje na wspieranej przez pruskie państwo akcji osadniczej oraz polityce wspierającej zmiany w kulturze agrotechnicznej i produkcji rolnej.

Chłopstwo jako zbiorowość obywatelska i klasa społeczna

Republikańskie prawo monarchii konstytucyjnych zamienia chłopów w siłę zaciężną, powoływaną masowo do służby w armii. Przysposobienie do militarnych zadań i doświadczenia wojennego braterstwa różnych stanów społecznych aktywizują świadomość obywatelską chłopstwa a patriotyzm lokalny chłopów, przez szkolenie i edukację, włączany jest w polityczny patriotyzm i imperialno-narodowe doktryny. Od XVIII stulecia europejskie chłopstwo staje się ekonomicznie coraz bardziej samodzielne i tworzy silne społeczności, wokół lokalnych oraz regionalnych rynków. Targowiska i kupcy dostarczając mieszkańcom wsi nowych środków techniki rolnej i dóbr konsumpcji, wyrobów rzemiosła użytkowego i odświętnych strojów, różnicują zamożność chłopstwa i wzbogacają jego zwyczaje. Ludyczne potrzeby i nowe wzorce społecznej rywalizacji wiążą religijne święta i świeckie rytuały, kształtując codzienną oraz uroczystą kulturę chłopską zwaną kulturą ludową.

Dynamizuje się osadnictwo rolnicze w nowych formach gospodarczej w współpracy, a wraz z demograficzną żywotnością wsi i wolnością żywiołu chłopskich najemników – migrujących za pracą do rozwijających się ośrodków przemysłu i manufaktur produkcyjnych. Narasta rozwarstwienie ekonomiczne chłopów. Najubożsi i najaktywniejsi w poszukiwaniu nowych szans bytowania wybierają los emigrantów dążąc, szczególnie w latach nieurodzaju lub wojennych zagrożeń, za "Wielką Wodę". Wyjazdy emigrantów "za chlebem" stają się szczególnie częstą praktyką chłopstwa z najuboższych i najludniejszych regionów, w krajach tracących niepodległość i obciążanych militarnymi kontrybucjami. Szczególnie liczne rzesze chłopskich migrantów wypływają z Małopolski i Galicji, polskich terenów austro-węgierskiego zaboru a także z ziem Polskiego Królestwa Kongresowego, którego rozwój przemysłowy był znacznie ograniczony – z istotnym udziałem uprzemysłowienia ziem Zagłębia Dąbrowskiego.Chłopstwo ponosi główne ciężary gospodarczych kryzysów i politycznych rewolucji w Europie, jak i Ameryce Południowej - dokąd są werbowani jako szczególnie cenny zaczyn rozwoju kolonialnej gospodarki rolniczej m.in. Meksyku, Brazylii czy Argentyny. Chłopi zyskują tożsamość klasową w społeczeństwie industrialnym, które w procesie modernizacji rozbudowuje gospodarkę kapitalistyczną skoncentrowaną w ośrodkach miejskich.

Sołtys – od historii po współczesne role w społeczności wsi

Sołtys jako funkcja stanowa w chłopskim osadnictwie wywodzi się z przywilejów władzy zasadźcy, który w średniowieczu był przedstawicielem pana feudalnego we wsiach lokowanych na prawie niemieckim (magdeburskim) i wywodzącym się z niego prawie średzkim (od Środy Śląskiej). Stosowane od początków XIII w. przez trzy stulecia prawo średzkie (i jego pochodne) stanowiło, że władzę w mieście i we wsi (sołectwie) sprawował sołtys lub wójt z ławnikami. Stąd też osady wiejskie zwano sołectwami, co utrzymuje współczesna polska nomenklatura podziału administracyjnego kraju. I dzisiaj więc sołectwem określa się wieś lub wieś wraz z pobliskimi przysiółkami. W średniowieczu natomiast sołectwo było to także gospodarstwo rolne zwykle o znacznie większym areale niż zagroda kmiecia, czyli chłopa. Często takie sołectwo miało prawo posiadać młyn lub karczmę, ale władza jaką sprawował sołtys nie czyniła go właścicielem owego gospodarstwa (sołectwa) i jego osadniczej infrastruktury. W średniowieczu sołtys miał w swych rękach znaczną władzę ekonomiczną – był uposażony w duże gospodarstwo, w prawo pobierania od mieszkańców wsi czynszów, a część tych podatków pozostawała w jego kieszeni – sołtys miał więc udział w dochodach feudała, ale także sprawował władzę sądowniczą oraz miał inne specjalne uprawnienia a urząd ten był dziedziczny. Równocześnie z tytułu posiadanych uprawnień i użytkowania dziedzicznego sołectwa sołtys był zobowiązany wyruszać na wyprawy wojenne konno i w odpowiednim rynsztunku, a także dostarczać wojsku służbę pomocniczą. W dawnej Polsce, od XIII wieku, sołtys wraz z ławnikami wchodził w skład kolegium orzekającego, tworząc tzw. sądy sołtyskie. Były one kompetentne w orzekaniu wyroków dotyczących chłopów mieszkających we wsiach, a zajmowały się lżejszymi występkami ich włościańskich mieszkańców. Cięższe przestępstwa nie podlegały sądom sołtyskim, lecz tzw. sądowi dominalnemu. Istniały też w XVI wieku tzw. sądy rugowe, które zwyczajowo trzy razy do roku zwoływał sołtys lub wójt, jako ogólne zebranie wszystkich dorosłych mieszkańców wsi lub miasta.

Uprawnienia stanowe i sądownicze sołtysów przez XVIII i XIX stulecia stopniowo malały, stają się oni stopniowo głównie nadzorcami prac pańszczyźnianych i pomocnikami właścicieli wsi w pobieraniu danin oraz w organizacji prac folwarcznych. W czasach II Rzeczpospolitej Polskiej sołtys stał się ogniwem administracyjnej władzy terytorialnej, jako pośrednik jej organów gminnych. Funkcję sołtysa utrzymano w Polskiej Rzeczpospolitej i jako organ pomocniczy zarządu gminnego, był on łącznikiem pomiędzy mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową. Natomiast po gierkowskiej reformie administracyjnej lat 70-tych sołtys pośredniczył między sołectwem a gminną radą narodową i naczelnikiem gminy. W warunkach III PR sołtys jest organem wykonawczym w sołectwie, wybieranym na zebraniu przez mieszkańców sołectwa, jako jednostki pomocniczej samorządu terytorialnego w gminie.

Sołectwo posiada własny odrębny od gminnego statut prawny i radę sołecką powoływaną przez zebranie wiejskie zarządzające bezpośrednio mieniem sołeckim wsi. Sołtys reprezentuje sołectwo i jest uprawniony do bezpośredniego udziału w pracach rady gminy i wpływu na kształtowanie oraz wydatkowanie własnych środków budżetowych, służących realizacji zadań sołectwa. Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów zrzesza ok. 1500 osób i działa jako organizacja pożytku publicznego poprzez stowarzyszenia wojewódzkie. W województwach tworzą się Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalne Sołtysów a w województwie śląskim jest ono stosunkowo najsłabsze. Stowarzyszenia sołtysów domagają się m.in. przywrócenia im osobowości prawnej, obligatoryjnych gminnych ubezpieczeń dla osób pełniących funkcję sołtysa, podniesienia rangi sołtysa w dostępie do informacji niejawnych, dotyczących programów inwestycji i rozwoju wsi.

Chłopstwo w strukturze społecznej

Wiesław Myśliwski, Kres kultury chłopskiej. Źródło: Federacja Bibliotek Cyfrowych

Zgodnie z klasycznym sformułowaniem Floriana Znanieckiego struktura społeczna nie sprowadza się do rzeczowo technicznych i ekonomicznych elementów, jest ona bowiem organizacją społecznych postaw i społecznych wartości. Taką organizacją jest stan, warstwa społeczna, naród, państwo, jak w ogóle wszelka grupa społeczna. Zmiany struktury społecznej polegają więc nie na zmianach techniczno-ekonomicznych ale na zmianach w organizacji postaw i wartości.

Socjologia badając typowe elementy sytuacji społecznych wynikających z reguł wzajemnego oddziaływania jednostek, jako członków szerszych zbiorowości, kulturę chłopską identyfikuje z formami przystosowania się mieszkańców wsi do zmiennych warunków bytowania. Jednak funkcją każdej kultury jest normatywny jej wpływ na zachowania członków danej zbiorowości, taki którego w szczególnym stopniu socjologizm Emila Durkheima określa jako zewnętrzny przymus, niezależny od jednostkowych manifestacji określonych faktów społecznych. W tym kontekście będziemy mówić o względnej trwałości kolektywnego postrzegania świata i treści zakorzenionych w mentalności chłopskiej, jako elementów przedstawień zbiorowych. Kody kulturowe, jakie wytworzyło polskie chłopstwo, znajdują się w przekazie wnoszonym w dziedzictwo zarówno wyrastających ze wsi mas robotniczych jak i tak zwanej inteligencji ludowej, czyli osób uzyskujących w PRL wyższe wykształcenie i pełniących funkcje instytucjonalne związane z państwowymi strukturami administracji, edukacji, kultury oraz nomenklaturowych ról w komunistycznym aparacie władzy polityczne – (szerzej patrz w haśle – inteligencja).

Stereotypy w społecznym obrazowaniu chłopstwa

W polskiej kulturze dworskiej chłop jest postrzegany przede wszystkim jako dostarczyciel rolniczej siły roboczej i zbiorowy nosiciel cech wynikających z niższości stanu społecznego (wieśniak niezdolny do samodzielności), pokorny poddany pańskiej woli, ale też wobec niej oporny – prezentujący zatem negatywne zbiorowe cechy bierność, lenistwo, chytrość, przebiegłość, tępość i nieufność. Bieda, brud i brak higieny nie musiały być szczególnym wyróżnikiem chłopstwa w obliczu niedostatków bytowania szlachty zagrodowej i braku cywilizacyjnych wygód w tradycyjnych wiejskich chatach. Jedną z zasadniczych wad chłopskiej kultury jest pijaństwo, które w znacznie większym, stopniu niż u szlachty przyczynia się do demoralizacji ludu i ubóstwa wiejskich rodzin. Powszechne w paternalistycznej rzeczywistości stosowanie fizycznej przemocy, traktowanie chłopów i ich dzieci jako chamów, nabierało nowego znaczenia. Chłopi to stereotypowo ludzie prości, a jako niegodni społecznego szacunku i pozbawieni wyższych poziomów edukacji są dziedzicami tradycjonalizmu i synonimami zacofania. Powstawanie szkół elementarnych i powszechne edukowanie wprowadza młodzież chłopską do szkół, zachowujących hierarchiczne dystanse stanowe. W pierwszym okresie upowszechniania szkolnej nauki ociężałość myślowa i brak ambicji kształceniowych większości wiejskich dzieci wywoływał nauczycielską agresję wobec "tępych chamskich łbów" i ich nienawiść szkolnej dyscypliny. Wiejskie dzieci były (i są) szczególnie narażone na wykluczenia z kultury wysokiej a nawet z uczestnictwa w kulturze ludowej zabawy i rozrywki. Pomocnicza praca na roli była podstawowym obowiązkiem dzieci w chłopskim gospodarstwie domowym a w połączeniu z chodzeniem do często odległej szkoły i odrabianiem lekcji wypełniała im dni powszednie oraz niedziele.

Kluczowe przymioty chłopa związane są z miłością do ziemi i silną potrzebą posiadania jej, jako źródła bytowego bezpieczeństwa. Równocześnie cechują go ubóstwo i związane z nim pielęgnowanie postaw wyrzeczenia się nie tyle przyjemności, co owoców swojej pracy. Sprzedawanie ich za marne grosze dla pozyskania dóbr dla realizacji innych bytowych potrzeb rodzi u wielu chłopów postawy skąpstwa i zazdrości. Uzupełnia tę charakterystykę bierność polityczna, a właściwie wykluczenie chłopów z udziału w wartościach obywatelskich i sprawowaniu władzy, oraz pozbawianie prawa głosu na temat sposobów rządzenia. Władza polityczna należała do warstw wyższych, a interesy możnowładców i szlachty decydują w danym okresie o państwowej przynależności terytorium i zamieszkującego je ludu.

Lokalizm i familiaryzm kultury wsi

Chłopska kultura wyrasta z silnego poczucia przynależności do własnej lokalnej wiejskiej wspólnoty i realnego identyfikowania się z losem swojego stanu społecznego, pogardzanego przez wyższe warstwy. Wspólne szlacheckiemu dziedzicowi jak i chłopom było zaściankowe myślenie, skupiające uwagę wokół własnych interesów oraz parafialnych autorytetów, ze szczególną pozycją księdza plebana, później zaś nauczyciela, czy lekarza. Ten swoisty lokalny patriotyzm generował familiaryzm, grupowy egoizm, wykorzystywanie słabszych i negatywny stosunek do prawa oraz obywatelskich zobowiązań. Administratorzy dworscy, podobnie jak urzędnicy i reprezentanci władzy państwowej praktykowali poniżanie chłopów, przez pogardliwe i nieuczciwe traktowanie osób z gminu. Utrwalało to negatywne postawy ludu wobec prawnych zobowiązań i aparatu państwa. Równocześnie rosła wrażliwość chłopstwa na regulacje państwowe. W Prusach królewska polityka służyła uporządkowaniu stosunków gospodarczych i społecznych na wsi. W zaborze rosyjskim i austriackim lud pańszczyźniany cierpiał większe ubóstwo i degradację swoich socjalnych interesów. W okresie II Rzeczpospolitej Polskiej silny był stereotyp stanowego społeczeństwa ziemiańskiego, w którym chłopi pełnić mieli funkcje służebne jako wiejska siła produkcyjna aspirująca, ale niezdolna do twórczej i kulturalnej samodzielności. Kultura narodowa to wytwór stanu szlacheckiego i owoc pracy warstwy ziemiańskiej – tu wciąż chłopi ze swą kulturą do narodu polskiego nie należeli. Szkoła wiejska, jako powszechna, miał przybliżać lud do tej wysokiej szlacheckiej kultury a trudy pracy i ekonomiczny kryzys lat 30-tych powodował, że jak podawał J. Chałasiński "...w r. 1934/35 niemal wszystkie, gdyż bez mała 97% dzieci w mieście pobierało naukę w szkołach siedmioklasowych, na wsi zaledwie 15,3% korzystało z tych szkół, podczas gdy więcej niż połowa dzieci, bo 51,1% uczyło się w jedno- i dwuklasówkach. W tym samym roku w miastach 89,9% szkół powszechnych należało do najwyższego 7-klasowego typu a na wsi 4,2%". Ten arystokratyzm kultury miejskiej przyczyniał się do utrwalania historycznie wytworzonych podziałów społecznych i wzmagał stereotypizację chłopstwa wśród postszlacheckiej inteligencji, obawiającej się inwazji edukowanej młodzieży wiejskiej. Człowiek inteligentny "edukacyjnie nobilitowany" był pańskim przeciwieństwem "chłopa". W okresie socjalistycznego awansu edukacyjno-zawodowego i gwałtownego urbanizowania się społeczeństwa, przybysze ze wsi zdobywali w zakładach przemysłowych oraz w instytucjach nową tożsamość, której składnikami było wzmacnianie negatywnych autostereotypów wsi i chłopstwa. Komunistyczna ideologia proletariatu, jako awangardy postępu, czerpała z aspiracji do awansu chłopskich synów i córek energię do ustanawiania stalinowskiego totalitaryzmu, pod szyldem reformy rolnej i rewolucji socjalnej realizowanych postulatywnie w imię interesów mas ludowych.

Przekaz międzypokoleniowy w kulturze wsi

Tradycjonalizm i paternalizm kultury chłopskiej kształtował typ mechanicznej solidarności rodowej zorientowanej na starszych, jako przewodników społecznych oraz na ustny przekaz wzorów postępowania i obyczajowych norm chroniących wspólnotę przed negatywnymi wyrokami losu. Dla kultury każdej społeczności zasadnicze znaczenie mają wzorce odwołujące się do kluczowych wartości i chroniących je praktyk zbiorowych. Kulturę społeczności wiejskiej podtrzymują funkcjonujące w jej obrębie autorytety a na treści życia codziennego zamieniają członkowie różnych grup i instytucji organizujących ich przekaz pomiędzy pokoleniami żyjącymi na wspólnym terytorium. Autorytety wiejskie, to w tradycyjnych społecznościach lokalnych osoby pełniące wyróżnione role, przede wszystkim ludzie starzy, jako ojcowie – strażnicy ładu rodowego i praktyk życiowych rodziny. Następnie wpływ formujący na wzorce zachowań miały autorytety instytucjonalne i zawodowe związane z rolami dworskimi pana i jego służby. Dziedzic lub dzierżawca ziemski, wójt lub sołtys administrujący wsią w imieniu pana, ksiądz a szczególnie proboszcz – farorz (na Górnym Śląsku), urzędnicy władzy państwowej (policjanci żandarmi i funkcjonariusze sądowi) a także nauczyciel (po śląsku - rechtor). To właśnie nauczyciel wiejski zdaje się wchodzić w spór z przekazywanym przez pokolenia dziadków i rodziców zakresem wyobrażeń i odniesień do wartości jaką jest książkowa wiedza i nauka, wykraczające poza ustny przekaz tradycji i wyobrażeń duchowych członków wspólnoty lokalnej.

Cechą wiejskiej kultury jest jej zlokalizowanie przestrzenne, zarówno w wymiarze terytorialnym jak i w aspekcie struktury społecznej. Struktura społeczna wsi była strukturą rodową, znajdującą swoją (za G. Simmelem) formę krystalizacji w tak zwanej Ojcowiźnie, gdzie każdy członek poruszał się w przestrzeni rodzinnej i sąsiedzkiej, określanej jako układ ról i powinności należnych "swoim" współziomkom. Jak wskazuje Stanisław Bystroń "ojcowizna" wiąże chłopa zarówno z grupą krewniaczą i sąsiedzką, z terytorium lokalnym ale także z krajem ojczystym – czyli narodem. Zarazem "ojcowizna" posiada wartość jakościową, ponieważ wkomponowuje chłopa w ogół stosunków agrarnych i ekonomicznych o obiektywnym charakterze poprzez jej niepodzielność, niewymierność i niepodzielność. W tym kontekście Stanisław Ossowski zidentyfikował na śląskiej autochtonicznej wsi różne postawy skupione wokół przeżywania patriotyzmu lokalnego i patriotyzmu narodowego – wprowadził rozróżnienie ojczyzny prywatnej i ojczyzny ideologicznej, co w przypadku niektórych świadomie afirmujących swoją Polskość Ślązaków w odbiorze otoczenia czyniło ich tak zwanymi "Wielkimi Polakami".

Przejście chłopstwa do przemysłowej nowoczesności

Uprzemysłowienie i nowa fala urbanizacji stają się żywiołami nowoczesności i zmian szczególnie intensywnych w drugiej połowie XIX stulecia i w pierwszej dekadzie XX wieku. Wówczas to najwyrazistsza stała się zmodernizowana wieś i kultura chłopska, jako tradycyjna, rolnicza i ludowa, ale też silnie konserwatywna i paternalistyczna. Kultura ludowa związana jest z naturą i środowiskiem przyrodniczym, ale przekształconym w obraz świata pełen religijnych i alegorycznych opowieści, oraz lokalnych chłopskich zwyczajów i dziedziczonych od wielu pokoleń przekazów. Chłopstwo tworzyło jednak również bardzo aktywny i zmienny układ społeczno-kulturowy a postępujące urynkowienie i mechanizacja produkcji rolnej rodzą jego bogate warstwy, zatrudniające pozbawioną własnej roli biedotę wiejską do sezonowej pracy najemnej. Tworzą się nowe typy robotnika wiejskiego oraz rolnika i farmera. Chłop gospodarujący na roli i zatrudniający się u innych właścicieli gruntów był zorientowany głównie na wypracowanie środków żywności, służących utrzymaniu własnej licznej rodziny. Rolnik a szczególnie farmer, podobnie jak nowoczesny ziemianin, jest już producentem rynkowym artykułów rolnych, często specjalizującym się w wybranych dziedzinach produkcji. Rolnik produkuje żywność na sprzedaż a poszukując rynków zbytu swej produkcji dla kapitalistycznego zysku, stosuje zmienne strategie zasiewu lub hodowli.

W warunkach gospodarki kapitalistycznej migrujący do miast chłopi, zatrudniając się w zakładach produkcyjnych, stawali się segmentami klasy robotniczej. W szczególnym stopniu proces przemiany statusu społecznego chłopów w robotników przemysłowych następował, tam gdzie kapitalistyczna industrializacja była opóźniona. Regiony pograniczna i peryferii nowoczesnego kapitalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej sprzyjały kształtowaniu się różnych scenariuszy rozwoju klasy chłopskiej. Kondycja stanowa klasy chłopskiej doby rozbiorowej jest zależna od cech pruskiej polityki centralizacji zarządzania śląską prowincją i jej industrialnej modernizacji lub od carskiego agrarnego feudalizmu w Królestwie Polskim. Urbanizacja tradycyjnych regionów rolniczych była w Prusach ściśle związana z transferem kapitalistycznych struktur, wraz z postępem odkryć surowców naturalnych i bogactwa złóż kopalin - co w szczególnym stopniu zaistniało na Górnym Śląsku. Uprzemysłowienie i tworzenie nowych przykopalnianych i przyfabrycznych kolonii robotniczych włącza folwarczne chłopstwo w kształtowanie się nowych robotniczych społeczności osadniczych. Interesy polityczno-gospodarcze elit stanowych i militaryzm państw imperialnych kształtują na Górnym Śląsku miejskie społeczności wieloetniczne, aktywizujące zasoby gospodarcze uzyskiwane z pracy autochtonicznego ludu wiejskiego. Równocześnie ze wzrostem wydajności pracy śląskiego rolnictwa na przełomie XIX i XX stulecia następowało komercyjne komasowanie ziemi w rękach latyfundystów, kosztem wielkości gospodarstw chłopskich. W efekcie zmniejszały się możliwości utrzymania się gospodarstw chłopskich z produkcji rynkowej i większość wolnych chłopów, aby przeżyć musiała poszukiwać dodatkowych zajęć lub zatrudnień w przemyśle. Podobnie jak z innych regionów Polski biedota wiejska z Górnego Śląska udawała się licznie na emigrację do zachodnich centrów przemysłowych i Ameryki.

Wraz ze wzrostem zaangażowania się górnośląskiej szlachty w przemysł, chłopi folwarczni zyskiwali status przemysłowej siły roboczej. Ze śląskiego chłopskiego ludu wyłaniają się nowe warstwy robotnicze, a ich ekonomiczna i społeczna kondycja jest coraz bardziej wrażliwa na skutki kryzysów gospodarczych oraz politycznych przewrotów. Narasta kwestia socjalna na Górnym Śląsku i rozbudowują się nowe podziały klasowe, a wraz z nimi świadomość politycznych podziałów i nacjonalistycznych idei.

Wskazania na socjalne podłoże podziałów etnicznych, łączy się z obserwacjami kulturowych różnic i ich ideologizowaniem. Przykładowo Max Ring jako lekarz i pisarz, podróżując po Śląsku w drugiej połowie XIX w. stwierdza: Lud górnośląski, z natury dobry i bystry, zdziczał i zdegenerował się przez stulecia zniewolenia. Pod naciskiem ciążącego na nim poddaństwa, które zniesiono dopiero w wydanych niedawno ustawach, nie mogły zawiązać się nawet zalążki pozytywnych cech. Pomimo dużej pojętności, obrotności i zdolności szybkiego przyswajania, brakuje chłopu i robotnikowi górnośląskiemu wytrzymałości, twardości i wiarygodności cechującej Niemców. Tak jak jedni są urodzonymi flegmatykami, drudzy to prawdziwi sangwinicy, krewcy w postanowieniach i czynach, działający jednak bez zastanowienia, lekkomyślni, popędliwi, szybko zmęczeni działaniem, powierzchowni, nieodporni na zepsucie moralne, bez zasad, podstępni, skłonni do kradzieży i kłamstwa, gnuśni, wykazują wstręt do pracy, przy tym są jednak dobroduszni, zawsze chętni, zawsze służący informacją, przyjaźni i uprzejmi, rzadko jednakże wierni i oddani; są po prostu na wpół dzicy, są jak małe, niewychowane dzieci, pełni wszystkich dobrych i złych cech dziecka.

Wspólnota katolickiej religii i języka polskiego wśród większości śląskiego chłopstwa i warstw robotniczych w przemysłowych osadach i miastach Górnego Śląska aktywizowały opór wobec pruskiego nacjonalizmu.

W Bytomiu od schyłku XIX wieku ukazywało się czasopismo "Rolnik" przeznaczone dla chłopów polskich na pruskim Górnym Śląsku

Polityka kulturkampfu kanclerza Bismarcka zagrażała tożsamości "górnośląsko-polskiej" i wspólnocie polskojęzycznego ludu. Zaktywizowała ona kulturową polaryzację, pobudziła patriotyczny i religijny opór polskich elit oraz nieufność śląskiego ludu wobec władzy. W efekcie następstw I wojny światowej zachodzą dynamiczne zmiany w kondycji duchowej polskiego chłopstwa. Na Górnym Śląsku koszty prowadzenia Wielkiej Światowej Wojny, klęska Niemieckich Prus i Monarchii Austrowęgierskiej obalają pruski mit Rzeszy niemieckiej a nadzieje śląskiego ludu wiążą z mitami propolskim i rewolucyjnym. Efekt zrywu w powstaniach śląskich i plebiscytowy podział Górnego Śląska na części niemiecką, polską i czeską tworzy nową przestrzeń politycznych identyfikacji i narodowych konfliktów.

Narodowa tożsamość chłopstwa w odrodzonej Polsce

Chłopstwo w II Rzeczpospolitej Polskiej przechodzi z pozycji postfeudalnego stanu i ludu wiejskiego do rangi klasy społecznej o pogłębiającej się świadomości narodowo-państwowej. Chłopstwo w odrodzonej Rzeczpospolitej staje się narodowym żywiołem broniącym jej suwerenności młodego państwa polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-21 roku. (Jej śląskim aspektem był konflikt militarny Polski z Czechami o Śląsk Cieszyński i jego podział – z dalszym sporem o ochronę polskiej ludności tak zwanego "Zaolzia"). Następowało przegrupowanie społecznych wzorców, autorytetów, oraz punktów odniesienia w przestrzeni społeczno-politycznej. Wyrośli autonomiczni przywódcy ruchu ludowego (W. Witos, J. Bojko, B. Wysłouch i inni) oraz siły polityczne i organizacje reprezentujące interesy wsi. Analizy socjologów (Florian Znaniecki, Józef Chałasiński, Jan Stanisław Bystroń, Stefan Czarnowski, Stanisław Ossowski) dokumentują przemiany kulturowe młodego pokolenia chłopów polskich w latach 20-tych i 30-tych XX wieku i rozwój więzi narodowych na wsi. Ahistoryczność i tradycjonalizm kultury chłopskiej, cechujące się trwaniem na ojcowiźnie, w wiejskiej grupie swojaków i w lokalnej przestrzeni "poza czasem", znajdują nowe ramy identyfikacji i ruchu ku kulturze narodowej, ku uniwersalnej idei ojczyzny politycznej i historycznej świadomości. Pisząc o tej przemianie chłopskiej tożsamości J. Chałasiński stwierdza – Członkowie narodu nie są związani ze sobą bezpośrednio i osobiście, jak członkowie grupy wiejskiej, lecz za pomocą trzeciego czynnika pośredniczącego między nimi. Są związani przez posiadane wspólnych przywódców, przez korzystanie ze wspólnych urządzeń ekonomicznych i wspólnych wartości społeczno-kulturalnych.

Na Śląsku Cieszyńskim pismem przeznaczonym dla chłopów polskich była popularna "Pszczółka"

Na autonomicznym zindustrializowanym Górnym Śląsku – w II RP – chłopstwo i pracujący w sferze rolnictwa stanowią zaledwie 12% mieszkańców, podczas gdy w całej Polsce z rolnictwa utrzymywało się ponad 70% ludności. W czasie wojny m.in. na opolskiej wsi doniosłą rolę społeczną odgrywają "wielkie Poloki" przechowujący narodowe wartości i patriotyczne postawy w obliczu hitlerowskiego terroru.

Po II wojnie światowej chłopstwo w Polsce staje się bazą społeczną dla narzuconej przez Stalina (sankcjonowanej porozumieniami zwycięskich mocarstw w Jałcie a wdrażanej przez sowiecki i polski aparat kadrowy PPR) komunistycznej transformacji ustrojowej. Przejęcie władzy przez komunistów, legitymizowane ideologią walki z klasowym wyzyskiem, oferuje polskim chłopom ziemię oraz edukację i masowy awans robotniczy. Reorganizowane są struktury polskiego społeczeństwa – rozbite przez II wojnę światową, zdekomponowane przez przesiedlanie mas ludzkich z historycznych wschodnich rubieży Rzeczpospolitej na nowe Ziemie Zachodnie i Północne (zwane Odzyskanymi). Socjalistyczne państwo czerpie ze wsi zasoby kapitału ludzkiego i energię produkcyjną do przebudowy systemu gospodarczego. To w największym stopniu z chłopstwa wywodziły się nie tylko masy robotników ale i nowej ludowej inteligencji, będąc filarami porządku w komunistycznej Polsce, doby realnego socjalizmu. W tej Polsce – zwanej PRL-em, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. ukształtował się specyficzny wielomilionowy segment tak zwanych chłoporobotników. Chłoporobotnicy byli w realnym socjalizmie chłopami dysponującymi niewielkimi areałami ziemi (zwykle od ok 1 ha do 3-5 ha) dojeżdżającymi ze wsi do pobliskich miast i miasteczek, aby pracować w zakładach przemysłowych. Tam, przyuczeni do zawodów, zyskiwali środki finansowe oraz status ważnego segmentu klasy robotniczej, a po pracy w fabrykach zajmowali się uprawianiem swoich wiejskich zagonów i pól. Oddziaływanie na aspiracje edukacyjne i życiowe chłoporobotników tworzyło wzorce awansu społecznego dla reszty rolników i młodego pokolenia ludności wsi. Fale emigracji zarobkowej ludności wiejskiej, w warunkach socjalistycznej industrializacji lat pięćdziesiątych-siedemdziesiątych XX wieku, doprowadziły do stopniowej modernizacji wzorców życia wiejskiego. Powszechna edukacja zawodowa służąca industrializacji gospodarki socjalistycznej oraz indoktrynacja komunistyczną propagandą postępu i nowoczesności życia w mieście, zdegradowały wartości kultury wsi. Chłopstwo w socjalizmie skojarzone zostało ideologicznie z zacofaniem i ciężką nieefektywną pracą a kultura ludowa z zabobonami i prostacką religijnością. Jednakże ideologiczna ofensywa lat stalinizmu przeciwko Kościołowi i praktykom religijnym, programowa ateizacja edukacji szkolnej, nie skruszyły wbudowanych w mentalność chłopską przekonań o znaczeniu sił wyższych w definiowaniu ludzkiego losu oraz religijnych potrzeb. Religijność wiejska w latach sześćdziesiątych się nawet wzmacniała wraz ze świadomą polityką kardynała Stefana Wyszyńskiego i Episkopatu Polski aktywizowania nowych zwyczajów i tradycji wokół obchodów millenium chrztu Polski.

Chłopskie korzenie transformacji – od polski ludowej do kapitalizmu

Mentalność chłopska stanowi podłoże kulturowe polskiego społeczeństwa transformacyjnego. W komunistycznej Polsce Ludowej stała ona się bazą rozwoju kultury masowej i familiarnych wzorców społecznej zaradności. Zostały wówczas ukształtowane jej nowe elementy i z chłopskimi migrantami do miast, przeniesione do struktur kulturowych polskiego socjalistycznego społeczeństwa niedostatku oraz administracyjnego aparatu władzy. Aspiracje awansu społecznego chłopstwa i pragnienie posiadania ziemi wykorzystano w komunistycznym dekrecie o nacjonalizacji i reformie rolnej. Chłopskim osadnikom (w tym "repatriantom" – ludności wysiedlanej z ZSRR na tereny Zachodniej i Północnej Polski) oraz w reszcie kraju nadawano rozparcelowane grunty – zwykle 3 do 7 ha. Późniejsza polityka komunistycznych władz PRL, stalinowska walka z zamożnym chłopstwem i częściowa kolektywizacja rolnictwa aktywizują nieufność chłopstwa a trudy gospodarowania na roli, obciążonego przymusowymi dostawami i redukcją własności ziemi, pobudzają społeczną nieufność oraz "amoralny familizm". Te składowe negatywnego kapitału społecznego będą wzmacniać praktyki represjonowania krytycznych wobec systemu inteligenckich elit oraz opornych przedstawicieli chłopstwa i robotników. Towarzyszyło temu zniszczenie w PRL-u przedwojennej kultury stowarzyszania się i spółdzielczości na wsi. Masowa migracja mieszkańców wsi do miast i zerwanie ciągłości struktur społecznych rzutują na brak szacunku dla społecznej własności oraz upolitycznionych kolektywnych struktur. Realna rzeczywistość wiejskiej biedy zderzała się z propagandowym entuzjazmem awansujących z ludu młodych kadr, ich niechęć a nawet pogarda dla wiejskich tradycji tworzy silne podziały. "Zacofana wieś" kontrastowana jest z postępem uprzemysłowienia i nowoczesnością życia w socjalistycznym mieście. Narastająca arogancja komunistycznej władzy, przymus ideologiczny i brak stabilnej polityki wobec wsi kształtują nowe realia społeczne. Rozpowszechnia się kultura bałaganu, bylejakości i braku szacunku dla cudzej pracy. Tradycyjna mentalność wiejska, będąca mieszanką pragmatycznej zaradności, kumoterskiej zapobiegliwości i nieufności wobec obcych, wraz z porządkiem narzuconym przez komunistyczne władze przyswaja nowe negatywne aspekty. Przejściowy nacisk na kolektywizację, narzucanie spółdzielni rolniczych, walka z kułactwem i presja na obowiązkowe dostawy rolne, aktywizują w latach stalinizacji postawy wykorzystywania układów i znajomości oraz przyzwalania tak oswojonym nieformalnym grupom na naruszanie przepisów, wykorzystywanie słabszych i nieustosunkowanych osób, poszukiwanie dojść do ludzi z aparatu władzy, których narzucano często z zewnątrz wzmagając obcość i poczucie zagrożenia również ze strony sąsiadów. Szczególnie praktyki nielegalnego obrotu mięsem, przymykanie oczu na prywatny ubój, a równocześnie oszukiwanie rolników i wykorzystywanie własnej pozycji przez pracowników państwowych punktów skupu, tworzy nowe sieci klientelistycznych powiązań. Lokalne grupy wpływu zakorzeniają się w administracyjnych strukturach, a ich nomenklaturowi funkcjonariusze równocześnie egzekwują i oswajają reżimowe biurokratyczne przepisy. Staje się to zaczynem nowej kultury "załatwiania", "dojść" i socjalistycznego paternalizmu. Wieś jako pierwsza odczuwa ciężary gospodarki niedoboru dóbr, a zarazem praca chłopska stanowi bazę aprowizacyjną dla socjalistycznej industrializacji lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Również wtedy, jak i później, prywatne zaopatrywanie w produkty rolne wiejskich dzieci i innych krewnych osiadłych w mieście będzie elementem praktyk życia codziennego w PRL-u.

Aktywizacja walki systemu komunistycznego z religijnością i hierarchią Kościoła Katolickiego w Polsce z pierwszej połowy lat 50-tych XX wieku wzmacnia opór społeczeństwa wobec ateizacji życia. To chłopska ludowa religijność staje się bazą dla strategii prymasa Stefana Wyszyńskiego, wiążącej obronę katolickich tradycji z narodowymi wartościami polskiego wiejskiego i szlacheckiego patriotyzmu. Chłopska kultura ludowa i religijna zespalają się w obrzędowości Kościoła Katolickiego, aktywizującej swoją otwartość na potrzeby ludu pracującego miast i wsi, zgodnie z odnową obrzędów i nauczania przez Sobór Watykański II. Wybór na papieża polskiego kardynała Karola Wojtyły zaktywizował ludową religijność, a jego misyjna posługa i nauczanie jako Jana Pawła II powiązało chłopskie i robotnicze marzenia o godności i wolności człowieka pracy fizycznej. Znaczący był udział chłopów i rolników w zrywie ruchu Solidarności w okresie lat 1980-89, a do przemian ustrojowych przy okrągłym stole przyczynili się działacze NSZZ Solidarność Rolników Indywidualnych.

Modernizacja gospodarki i marginalizacja tradycyjnej wsi

Chłopi w polskiej transformacji od socjalizmu do kapitalizmu uzyskali nowe impulsy do modernizacji technologicznej produkcji i tworzenia wielkoobszarowych dokapitalizowanych z funduszy Unii Europejskiej gospodarstw rolnych. Równocześnie, wraz z upadkiem kolektywnych form państwowych gospodarstw rolnych (spółdzielni rolniczych i tak zwanych PGR-ów) marginalizacji socjalnej oraz zawodowej marginalizacji ulegają robotnicy rolni i chłoporobotnicy. Transformacja rynkowa wielu dziedzin przemysłu, postępująca deindustrializacja lokalnych rynków pracy i globalizacja rynków zaopatrzenia w surowce rolne i produkty konsumpcyjne, degradują tradycyjne rolnictwo i alienują chłopskie małe gospodarstwa rodzinne. Wiejskie życie rodzin czerpiących środki utrzymania z emerytury, oraz dorywczych prac i zarobków emigrujących czasowo członków gospodarstw domowych, wygasza drobną produkcję rolniczą. Wielu chłoporobotników przechodzi do kategorii emerytów i rencistów, żyjących z uposażenia systemu ubezpieczeń państwowych oraz z opłat za dzierżawy swoich gruntów. Wygaszanie indywidualnej produkcji występuje szczególnie silnie na wsiach zurbanizowanych, w regionach przemysłowych a z drugiej strony intensyfikuje się zbiorowość kontraktowych producentów "surowców" i "pasz" dla koncernów z przemysłu rolnego oraz masowego anonimowego konsumenta. Chłopstwo jako klasa społeczna traci swą podmiotowość w zglobalizowanej gospodarce i podlega administrowaniu kwotami produkcji rolnej dotowanej w ramach integracyjnej polityki Unii Europejskiej.

Wielka zmiana transformacyjna tworzy postprzemysłową gospodarkę zglobalizowanych usług i konsumpcji, w której lokalnych niszach chłopstwo traci swój własny system aksjonormatywny, integrujący sąsiedzkie społeczności - typu community - w rozproszone i zindywidualizowane formy gospodarowania naśladujące miejskie style życia i konsumpcji. Utrata integralności chłopskiej pracy i produkcji rolnej z więziami w społeczności lokalnej i jakością życia na wsi degraduje najsilniej wiejską kulturę lokalną oraz osłabia podmiotowość chłopstwa jako autonomicznego stanu lub klasy w strukturze społecznej. Nowe osadnictwo na wsi – w pobliżu dużych aglomeracji i miast – napływ ludzi z miejskich klas średnich i wyższych, zmniejsza dystanse cywilizacyjne. Postępuje ruryzacja i ekologizacja stylów życia osadników, wracających niekiedy na wieś z potrzebą przywracania tradycyjnych form rzemiosła i naturalnych upraw lub organizowania nowych usług w formach agroturystyki. Chłopstwo traci jako kategoria socjologiczna ale zyskuje jako kategoria kulturowa, bowiem resentyment za życiem na łonie natury przyciąga na wieś nowobogackich mieszczan, ale usługi dla biznesowych oraz turystycznych klientów pogłębiają dekompozycję struktury społecznej wsi.

Uzależnienie produkcji rolnej od kontraktów z koncernami oraz dotacje z funduszy Unii Europejskiej do utrzymywania limitów i kwot sprzyja modernizacji aktywnych rynkowo gospodarstw rolniczych. Jednak logika gospodarki chłopskiej zostaje trwale zanegowana, już nie sezonowa i naturalna wydajność areału, lecz administracyjnie definiowana i kontrolowana produkcja staje się nowym modelem życia rolnika. Obecnie, jego kwalifikacje oraz narzędzia planowania pracy i organizacja zmechanizowanej produkcji, końcem cyklu gospodarczego czynią nie wspólnotowe żniwa i uroczyste dożynki, lecz sprzedaż zakontraktowanych zbiorów i rozliczenia finansowe z odbiorcami oraz funduszami pomocowymi.

Modernizacja świadomości chłopskiej wynikająca współcześnie z procesów integracji polskiego rolnictwa z gospodarką Unii Europejskiej tworzy nową racjonalność gospodarowania, ale uruchamia także kontrastowe resentymenty i euro traumy społeczne. Pogłębia się strukturalne bezrobocie na wsi oraz bieda zmarginalizowanych warstw wiejskiego proletariatu. Indywidualizacja stylów życia, koncentracja i specjalizacja produkcji rolnej niweczy chłopską społeczność i wspólnotową kulturę gospodarczą. Wielkoobszarowe i duże prywatne gospodarstwa rolne stają się mniejszościowym uczestnikiem rynków postprzemysłowej ekonomii. Udział chłopstwa w strukturze społecznej znacząco się kurczy a segment ten w Polsce czeka pokoleniowa depopulacja. Profesjonalizacja i specjalizacja produkcji rolnej ukształtuje nowe kapitalistyczne wysoko towarowe rolnictwo a nieliczni na wsi właściciele zarządzanych biznesowo rolniczych gospodarstw będą awansować do wyższych warstw klasy średniej. Mieszkańcy wsi, zmodernizowanej podług miejskich wzorców cywilizacyjnych, tworzyć będą wielofunkcyjne postindustrialne zbiorowości lokalne. Ich cechą typową będzie zredukowany zasięg wielkotowarowej komercyjnej produkcji rolnej oraz tradycyjnych form kultury chłopskiej, na rzecz rozwoju nowych ekologicznych i biodynamicznych form gospodarowania w powiązaniu z pozaprodukcyjnym wykorzystaniem walorów środowiska wiejskiego. Strategia rozwoju obszarów wiejskich województwa śląskiego jest zorientowana na wielofunkcyjny rozwój, nie tylko w aspektach produkcyjnych i przetwórstwa rolnego, lecz także postęp infrastrukturalny, potencjał turystyczny i usługowy, z zaznaczeniem aktywizacji społecznej i wspierania lokalnych programów odnowy wsi. Generalnym celem współczesnej modernizacji i odnowy wsi w tym województwie jest wyrównywanie konkurencyjności inwestycyjnej gmin wiejskich oraz cywilizacyjnego poziomu życia na ich obszarach, w stosunku do zurbanizowanych rejonów aglomeracji śląskiej. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 zakłada m.in. rozbudowę infrastruktury gospodarki odpadami, inwestycje w sferach gospodarki wodno-ściekowej w tym aktywizację tradycji rybactwa a także odnowy zabytków, upowszechnienia szerokopasmowego Internetu oraz budowy i modernizacji targowisk.

Rolnicy na terenie obecnego województwa śląskiego

Dane statystyczne z 2012 roku wskazują, że w województwie śląskim na terenie gmin wiejskich żyje ok. 998 tysięcy osób, tj. ponad 21% mieszkańców regionu oraz 6,8% ludności wiejskiej całego kraju. Powierzchnia gruntów rolnych w województwie śląskim wynosi 486 tys. ha, co stanowi 39,4% jego powierzchni, w stosunku do wyraźnie wyższej średniej dla całego kraju 51,7%. W efekcie najwyższej w Polsce urbanizacji i gęstości zamieszkania, na statystycznego mieszkańca województwa śląskiego przypada jedynie 0,11 ha użytków rolnych, podczas gdy w kraju wskaźnik ten wynosi 0,42 ha. W województwie tym powierzchnia użytkowana rolniczo wynosi ok. 447,8 tys. ha, co stanowi 2,6% powierzchni gospodarstw rolnych w skali kraju, a grunty objęte tutaj zasiewem to 2,4% ogółu areału upraw rolnych w Polsce. Największy obszar użytków rolnych w województwie posiada subregion północny - 54% powierzchni, drugi pod względem wielkości jest subregion zachodni - 49% powierzchni. W pozostałych dwóch subregionach - centralnym i południowym - udział powierzchni użytków rolnych do ogólnej powierzchni jest podobny i wynosi nieco ponad 36%.

W strukturze grup zawodowych rolnicy, leśnicy, ogrodnicy i rybacy tworzą w województwie śląskim najmniej liczną kategorię pracowników, wynoszącą łącznie 1,7% osób zatrudnionych w gospodarce regionu w I kwartale 2013 roku. Dane te wskazują na że obecnie znaczenie rolników w strukturze społecznej województwa jest marginalne i ograniczona jest ich rola w kształtowaniu ekonomicznych podstawy gospodarki rolno-spożywczej w regionie. Zaopatrzenie ludności regionu w produkty rolne ma charakter wysoko towarowy, przemysłowy i skomercjalizowany. Kulturowe wartości wsi są jeszcze dostępne w otoczeniu ośrodków turystycznych naszego województwa, a szczególnie w subregionie Beskidu (Bielska-Białej, Żywiecczyzny oraz Cieszyna). Komercjalizacja beskidzkiej oferty turystycznej i kulturalnej wyodrębnia tamtejszych górali, jako zmodernizowaną społeczność wiejską i zbiorowość zurbanizowaną, zachowującą ograniczone funkcje gospodarki rolnej. Północne i zachodnie tereny województwa śląskiego mają największy stopień nasycenia aktywnością rolniczą i wykazują pewien dystans cywilizacyjny, oraz niższy poziom konsumpcji w stosunku do miast w centrum górnośląsko-zagłębiowskiej aglomeracji i otaczających je zurbanizowanych wsi.

Czynniki modernizacji wsi - od potrzeb bytowych do zurbanizowanego standardu życia

Socjologiczne analizy historycznych zmian w procesach gospodarowania i w strukturze społecznej wsi prowadzą badaczy do konkluzji dobrze zdefiniowanej już przez Józefa Chałasińskiego: U podłoża tych przeobrażeń nie leżą motywy ekonomiczne, lecz społeczne. Zwiększenie dochodowości gospodarstwa nie posiada znaczenia samo przez się, lecz ze względu na potrzeby i dążności, które zaspokaja. W części są to potrzeby elementarne, których zaspokojenia wymaga utrzymanie życia. Elementarne potrzeby stanowią wszakże bardzo słaby bodziec dla racjonalizacji gospodarstwa chłopskiego. Racjonalizacja ekonomicznego modelu rolnictwa czerpała impulsy z motywów:

• dążenia chłopów do niezależności społecznej i bezpieczeństwa bytowego;
• wzrostu prestiżu społecznego zawodu rolnika;
• wewnętrznej konkurencyjności gospodarstw wiejskich w realizacji pożądanych wzorców konsumpcji;
• zasilania dochodów ludności wsi przez popyt rynkowy na produkcję i kontraktowe zamówienia przemysłu rolno-spożywczego;
• akumulacji środków na inwestycje w nowoczesne maszyny rolnicze i preferowane polityką państwa dziedziny produkcji;
• utrzymywanie osłon socjalnych i dopłat stabilizujących produkcję rolną w warunkach polityki wspólnego rynku Unii Europejskiej.

Środki z funduszy Unii Europejskiej wspierające polskie rolnictwo przyczyniają się do modernizacji planowania produkcji i administrowania wyspecjalizowanymi zasobami w gospodarstwach korzystających z dopłat. Rośnie kultura gospodarowania zasobami produkcji i infrastruktury rolnej.

Kluczową cechą prowadzącą do ponoszenia jakości życia i wdrażania wzorców nowoczesności był poziom gotowości mieszkańców wsi do realizowania rozbudzonych aspiracji społeczno-kulturalnych. Przejawiały się one nie tyle we wzroście ostentacyjnej konsumpcji, co w kierowaniu swoich dzieci do ośrodków edukacji, we wspieraniu materialnym młodego pokolenia i wtórnym przejmowaniu za ich pośrednictwem rozwiązań technicznych, podnoszących rodzinny standard życia oraz awans cywilizacyjny wsi. Niestety w warunkach deindustrializacji części peryferyjnych miast i regionów zmniejszyły się zasoby ekonomiczne wielu rodzin i gmin wiejskich. Równocześnie kurczą się ludnościowe zasoby wsi w wyniku procesów starzenia demograficznego oraz emigracji części mieszkańców na zagraniczne rynki pracy. Wsie leżące w otoczeniu dużych miast i aglomeracji zyskują natomiast nowych osiedleńców, którymi są przedstawiciele umysłowych klas średnich budujący nowe domy w atrakcyjnych środowiskowo lokalizacjach i przenoszący się na wieś. Procesy tej, tak zwanej nowej ruralizacji, ożywiają życie kulturowe wsi i aktywizują powrót do niektórych tradycyjnych form ekologicznych upraw oraz rzemiosła.

Bibliografia

• Bujak F., Żmiąca, wieś powiatu limanowskiego: stosunki gospodarcze i społeczne, wyd. G. Gebethner i S-ka, Kraków 1903.
• Bystroń J. S., Kultura ludowa, wyd. „Nasza Księgarnia” ZNP, Warszawa 1936.
• Chałasiński J., Społeczna genealogia inteligencji polskiej, wyd. Czytelnik, Warszawa 1946.
• Chałasiński J., Młode pokolenie wsi Polski Ludowej. Pamiętniki i studia, t.4. Od chłopa do rolnika, wyd. LSW, Warszawa 1967.
• Chałasiński J., Młode pokolenie chłopów t.1 , wyd. LWS Warszawa 1984.
• Czarnowski S., Kultura oraz Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, w: Dzieła t.1, wyd. PWN, Warszawa 1956.
• Chłop Polski. Szkic do portretu, Wybór i wstęp J. Socha, wyd. LSW, Warszawa 1989.
• Ciupak E., Sacrum i profanum w procesie przemian kultury chłopskiej, w: Wieś. Stare i nowe struktury społeczne w Polsce, red. I. Machaj, J. Styk, t.2. wyd. UMCS, Lublin 1995.
• Gołębiowski B., Chłoporobotnicy o sobie. Studium autobiografii, wyd. KiW, Warszawa 1974.
• Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, wyd. DWPN i Muzeum Śląskie Gliwice 2001.
• Herzig A., Ruchniewicz K., Ruchniewicz M., Śląsk i jego dzieje, wyd. VIA NOVA Wrocław 2008.
• Historia Śląska, red. M. Czapliński, wyd. UWr, Wrocław 2002.
• Kocik L., Trauma i eurosceptycyzm polskiej wsi, wyd. Drukarnia Narodowa S.A., Kraków 2001.
• Lüer J., Górnoślązacy w myśli prusko-niemieckiej, w: "Wach auf mein Herz und denke!" - Zur Geschichte der Beziehungen zwischen Schlesien und Berlin-Brandenburg, Opole; [Ver.] Gesellschaft für interregionalen Kulturaustausch und Instytut Śląski w Opolu, Berlin-Oppeln 1995.
• Myśliwski W., Kres kultury chłopskiej, wyd. Prowincjonalna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003.
• Ossowski St., Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, oraz Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim, w: Z zagadnień psychologii społecznej. Dzieła, t. 3, wyd. PWN, Warszawa 1967.
• Poliński D., Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, wyd. UAM, Toruń 2003.
• Rolnicy 92. Rolnicy wobec przemian systemowych, red. A. Rosner, wyd. Krąg, Warszawa 1993.
• Rolnictwo w województwie śląskim w 2012 r., opracowanie sygnalne, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice lipiec 2013.
• Rosner A., Dwuzawodowa ludność wiejska, wyd. IER, Warszawa 1972.
• Sadowski A., Procesy ruralizacji. Ludność wiejska w mieście, wyd. Ekonomia i Środowisko, Kraków-Białystok 1994.
• Szpak E., Mentalność ludności wiejskiej w PRL. Studium zmian, wyd. Scholar, Warszawa 2013.
• Thomas W. I., Znaniecki F., Chłop polski w Europie i Ameryce, t. I-V, wyd. LSW, Warszawa 1976.
• Turowski J., Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań, wyd. Norbertianum, Lublin 1992.
• Wieruszewska M., Współczesne dyskursy na temat wsi i rolnictwa - główne osi sporu, w: Polacy o sobie. Współczesna autorefleksja: jednostka, społeczeństwo, historia, red. P. Kowalski, wyd. Stopka, Łomża 2006.

Źródła on-line

ŚBC

Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności 1999-2012