Rzemiosło w województwie śląsko-dąbrowskim: Różnice pomiędzy wersjami

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Nie podano opisu zmian
Linia 1: Linia 1:
Autorzy: [[prof dr hab. Wanda Musialik, dr Roman Śmietański]]
Autorzy: [[prof dr hab. Wanda Musialik, dr Roman Śmietański]]


Termin „rzemiosło” po 1945 r. nie został właściwie zdefiniowany. Rzemieślnicy zaproponowali w 1946 r., aby terminem tym określać „wszelki przemysł zarobkowy, wykonywany samodzielnie i zawodowo lub przemysł zarobkowy, przedsiębiorstwo wytwarzające lub przetwarzające, w którym liczba zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji […] nie przekracza 20 pracowników oraz budowlane, instalacyjne, reperacyjne i usługowe…”<ref>Archiwum Państwowe w Katowicach [dalej: AP Kat], Izba Rzemieślnicza w Katowicachdalej: [Izba Rzem.], sygn. 56, k. 3: Protokół z 30 IX 1946 r. ze Zjazdu Prezesów i Dyrektorów Izb Rzemieślniczych w Szklarskiej Porębie.</ref>. Zakres znaczenia tego pojęcia ustalono na podstawie listy rzemiosł określonej ustawą w 1936 r., którą rozszerzono w 1947 r.<ref>Rozporządzenie Ministra Przemysłu, i Handlu z dnia 11 grudnia 1947 r. o nowej liście rzemiosł (Dz. U.R.P. Nr 9, poz. 61), „Rzemiosło” 1948 nr 7-8, s. 6.</ref>. Wprowadzono tym samym daleko idącą specjalizację rzemiosła. Zawody podzielono na dwie grupy: niekoncesjonowanych było 283 rzemiosł (podzielonych na 82 specjalności) oraz 5 rodzajów rzemiosł koncesjonowanych<ref>”Rzemiosło”1948 nr 2, s. 7-11.</ref>. Nowa lista rzemiosł zbliżyła pojęcie rzemiosła do drobnej wytwórczości. W obręb rzemiosła wprowadzono znaczną liczbę nowych zajęć zarobkowych, poszerzając wachlarz zawodów tradycyjnie uznawanych za rzemiosło<ref>„Rzemiosło” 1948 nr 7-8, s. 6.</ref>. Interpretacja pojęcia utożsamiała rzemieślników z pracownikami najemnymi. Odróżniała ich „produkcja służąca do zaspokojenia zindywidualizowanych potrzeb nie anonimowych odbiorców, wynikających z pojedynczych zamówień konsumentów”<ref>F. Wiśniewski, Rzemiosło indywidualne w 20-leciu Polski Ludowej. Studium ekonomiczne, Poznań 1964, s. 19.</ref>.
Po I wojnie światowej wystąpiły problemy z jednoznacznym zdefiniowaniem terminu „rzemiosło”. Trudności te powodowała m. in. postępująca mechanizacja pracy. Proces ten powodował adaptację terminologii identyfikowanej dotąd z rzemiosłem do nowych form aktywności gospodarczej. Tak przejęto określenie „przemysł”, który w rzemiośle używano jako określenie sposobu wytwórczości, a po wprowadzeniu do niego maszyn stał się określeniem sposobu organizacji produkcji. W ustawodawstwie II Rzeczypospolitej używano pojęcia „przemysł rzemieślniczy” w odróżnieniu od „przemysłu  fabrycznego”. W 1927 r. w ustawie o prawie przemysłowym do „przemysłu rzemieślniczego” zaliczono 66 zajęć zarobkowych<ref>J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne,  Kraków 2009, s. 62.</ref>. Pogrupowano je w siedem rodzajów rzemiosła: budowlane, „drewne”, włókiennicze, metalowe, spożywcze i skórzane oraz „usług osobistych”. Listę ustawowo uzupełniono w 1933 r. i 1936 r. do 72 rodzajów zawodów. Jednocześnie trwała dyskusja nad zdefiniowaniem pojęcia. Proponowano, aby za „rzemiosło” uznać „taki mniejszy przemysł, który wykonywa się przy pomocy pracy ręcznej i pomocniczych narzędzi, ale nie sposobem fabrycznym”<ref>„Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” [dalej: „Rzemiosło”] 1932 z. 2, s. 59.</ref>. Z zakresu pojęcia wyłączono chałupnictwo i „przemysł domowy”. W praktyce zwyczajowo za rzemieślników uważano osoby samodzielnie prowadzące warsztaty rzemieślnicze<ref>S. Janicki, Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932, s. 210.</ref>.Trudności w zdefiniowaniu w/w terminu wywoływało występowanie wykonawców zawodów wymienianych w ustawie o prawie przemysłowym w charakterze samodzielnych przedsiębiorców, a także jako pracowników najemnych w zakładach przemysłowych.  


==Ustawodawstwo==
==Warunki prawne funkcjonowania rzemieślnictwa==


W 1939 r. na terenie przyszłego województwa śląsko-dąbrowskiego funkcjonowały dwa systemy prawne. Na [[Śląsk Opolski|Śląsku Opolskim]] obowiązywały przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r. (z późniejszymi zmianami), w [[Zagłębie Dąbrowskie|Zagłębiu Dąbrowskim]] i [[Województwo śląskie 1922-1939|województwie śląskim]] były to przepisy z rozporządzenia prezydenta RP z 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym ze zmianami wraz z innymi przepisami o izbach rzemieślniczych czy o stosunkach gospodarczych. Bezpośrednio po wojnie obowiązywały przepisy polskiego międzywojennego prawodawstwa przemysłowego. W 1946 r. przedsiębiorstwa prywatne, w tym warsztaty rzemieślnicze, objęły przepisy ustawy o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki. Obok przedsiębiorstw prywatnych i spółdzielczych przyjmowano odrębne przepisy dla przedsiębiorstw państwowych<ref>Sektor prywatny, „Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, Warszawa [1948], s. 615, 628-629.</ref>. Na Śląsku Opolskim, z uwagi na przedwojenną przynależność do państwa niemieckiego, stosowano przepisy przewidziane dla tzw. [[Ziemie Zachodnie i Północne (Ziemie Odzyskane)|Ziem Odzyskanych]]. Poziom rozwoju rzemiosła kształtowano przepisami podatkowymi. Korzystano tu z przedwojennego systemu. Zmieniono jedynie przepisy podatku obrotowego (1945) i dochodowego (1946). Szczególną opieką otaczano repatriantów na Ziemiach Odzyskanych, których zwolniono z podatków od działalności gospodarczej<ref>M. Sadecka-Zmarlak, Z badań nad rzemiosłem …</ref>.  
Zasady funkcjonowania rzemiosła w II Rzeczypospolitej określono rozporządzeniem Ignacego Mościckiego z 7 VI 1927 r. o prawie przemysłowym. Na terenie województwa śląskiego wprowadzenie ich zależało od decyzji [[Sejm Śląski|Sejmu Śląskiego]]. Do tego czasu w cieszyńskiej części województwa śląskiego obowiązywały przepisy austriackiej ordynacji przemysłowej z 1859 r.<ref>„Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej”  [dalej: „Rzemieślnik”] 29 IV 1928, s. 1.</ref>, a w górnośląskiej - przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r.<ref>Prawo o Działalności Gospodarczej Związku Północnoniemieckiego (Gewerbeordnungfuer den Norddeutschen Bund). Za: D. Kurpiers, Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 36.</ref> wraz z ich rozporządzeniami. W obowiązującej przez 15 lat Konwencji Genewskiej z 1922 r. zagwarantowano ochronę praw nabytych. Zapowiedziano wyznaczenie pasa pogranicznego, z którego rzemieślnicy mogli podejmować prace po drugiej stronie granicy polsko-niemieckiej. Z cła zwolniono narzędzia oraz materiały reparacyjne potrzebne na 1 dzień pracy. Jednakże po drugiej stronie granicy nie pozwolono na przeprowadzanie nowych inwestycji<ref>Art. 246 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r., [b. m. i r. w.] [1922], s. 59.</ref>. Ustalenia Konwencji nie dotyczyły granicy polsko-czechosłowackiej. Przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej zakładały konieczność nabycia kart rejestracyjnych przez prowadzących warsztaty. Polska ustawa o podatku przemysłowym nakładała na rzemieślników 2,5% podatek obrotowy<ref>Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku, oprac. A. Sadłowski, Katowice [po 1928], s. 22.</ref>. Do tego podatku doliczano podatek komunalny oraz 10% dodatek nadzwyczajny. W przypadku zwłoki nakładano karę 4% za każdy miesiąc<ref>Dz. U. R. P. Nr. 73, poz. 721; Nr. 79, poz. 550.</ref>.Ustawa o podatku dochodowym obciążała rzemieślnika przy docho¬dzie rocznym 1500 zł podatkiem w wysokości 2%, natomiast pracownika umysłowego dopiero przy dochodzie rocznym 2500 zł i to tylko w wy¬sokości 1,5%<ref>B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 132-133.</ref>.


==Powojenne warunki funkcjonowania==
Kwestia przyjęcia w województwie śląskim przepisów obowiązujących w II RP wymagały głosowania posłów Sejmu Śląskiego. W kwietniu 1928 r. [[Śląska Rada Wojewódzka]] w stosunku do rozporządzenia o prawie przemysłowym zgłosiła odpowiedni projekt ustawy<ref>APKat, Sejm Śląski, sygn. 468, k. 2-4: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.</ref>. Projekt ten został odrzucony głosami posłów PPS, NPR i [[Niemiecka mniejszość narodowa|mniejszości niemieckiej]]. Rozporządzenie prezydenta uznano za zacofane, średniowieczne i takie, „które krępuje rozwój gospodarczy drobnego przemysłu i rzemiosła” (Józef Machej)<ref>„Rzemieślnik” 29 IV 1928, s. 1.</ref>. Projekt ustawy w  1932 r. ponownie wpłynął do Sejmu Śląskiego. Tam początkowo nie otrzymał rekomendacji Komisji Przemysłu i Handlu. Kwestionowano wprowadzenie swobody przynależności do cechów. Po konsultacjach ze [[Urząd Wojewódzki Śląski|Śląskim Urzędem Wojewódzkim]] oraz Ministrem Przemysłu i Handlu wstrzymano procedury w Sejmie Śląskim do czasu zmiany odpowiednich zapisów w ustawie o prawie przemysłowym. Po  przedłożeniu noweli w Sejmie RP w [[Katowice|Katowicach]] powrócono do sprawy. Sejm Śląski przyjął 9 stycznia 1933 r. ustawę w kształcie zaproponowanym przez Śląska Radę Wojewódzką<ref>Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933, łam 24-26.</ref>.


Działania wojenne doprowadziły do zniszczenia 70% warsztatów rzemieślniczych. Skalę destrukcji pogłębiał demontaż wyposażenia przez tzw. szabrowników opróżniających opuszczone zabudowania. Z narzędzi opróżniali warsztaty także ich właściciele, którzy przewidywali, że będą musieli opuścić tereny Śląska przyznane Polsce. Władze wobec ludności rodzimej przewidywały konieczność przeprowadzenia weryfikacji narodowościowej. Uzyskanie tymczasowego poświadczenia obywatelstwa Państwa Polskiego stanowiło przepustkę do pozostania w miejscu zamieszkania. Chroniło też warsztaty przed konfiskatą z tytułu uznania ich za własność poniemiecką. Na Śląsku Opolskim statusem tym obejmowano warsztaty pod nieobecność właścicieli, którzy nie zdołali powrócić z przedfrontowej ewakuacji, bądź przebywali w niewoli. Z chwilą powrotu do swych siedzib, po uzyskaniu tymczasowego poświadczenia obywatelstwa, mogli występować do sądu o zwrot nieruchomości<ref>W. Musialik, Rzemiosło w latach 1945-1989. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 84, 113-114.</ref>.
==Stan liczebny rzemieślnictwa==
[[Plik:rzemieślnictwo1.jpg|400px|thumb|right| Tabela  1 - Liczba warsztatów rzemieślników i tam zatrudnionych w górnośląskiej części województwa śląskiego (w latach 1922, 1927, 1928, 1932)]]
[[Plik:rzemieślnictwo2.jpg|400px|thumb|right| Tabela 2  - Liczba warsztatów wg grup  zawodowych rzemieślniczych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)]]
[[Plik:rzemieślnictwo3.jpg|400px|thumb|right|Tabela  3 - Liczba pracowników rejestrowanych warsztatów rzemieślniczych wg grup zawodowych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)]]
[[Plik:rzemieślnictwo4.jpg|400px|thumb|right|Tabela 4 - Liczba warsztatów zrzeszonych w cechach w województwie śląskim (w latach 1934, 1936, 1937,1939)]]


Weryfikację przechodzili także osadnicy, którzy zabiegali o legalizację warsztatów zajętych w nowym miejscu zamieszkania. Prawo do ich użytkowania przyznawano na zasadach dzierżawy. Od zamierzających otworzyć warsztat wymagano świadectwa posiadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Wielu przystępowało do prowadzenia warsztatu nie mogąc okazać tych dokumentów z uwagi na ich zniszczenie lub zagubienie. W takiej sytuacji występowali o dyspensę. Posiadanie odpowiednich kwalifikacji potwierdzali wówczas dwaj świadkowie<ref>R. Pacułt, Cech Rzemiosł Różnych w Kędzierzynie-Koźlu 1946–1988, Kędzierzyn-Koźle 1989, s. 12.</ref>. Zdarzały się również podania z informacją o uzyskaniu odpowiednich umiejętności podczas pracy przymusowej lub pracy w obozie koncentracyjnym<ref>Archiwum Izby Rzemieślniczej w Opolu, Oświata. Rok 1955., sygn. B-50/9,nr 402: Teczka osobowa: Antonina Truskowska; F. Wiśniewski, Rzemiosło indywidualne w 20-leciu Polski Ludowej. Studium ekonomiczne, Poznań 1964, s. 22.</ref>. Zgodę na prowadzenie rzemiosła otrzymywali także zdemobilizowani żołnierze<ref>AP Kat, Izba Rzem., sygn.  488:„Rzemieślnik Śląski” 1949 nr 4, s. 11</ref>. Otwierający warsztat rzemieślniczy zobowiązany był do wykupienia karty rejestracyjnej w urzędach administracji lokalnej.
W 1922 r. w przyznanym Polsce części górnośląskiego obszaru plebiscytowego znajdowało się  przeszło 6000 warsztatów rzemieślniczych..W 1927 r. na tym samym obszarze było  6500 czynnych warsztatów, z których 4920 samodzielnych rzemieślników należało do cechów. Poza tymi organizacjami pozostawało 1600 warsztatów. Szacowano, że w rzemiośle pracowało ok. 10290 czeladników i uczniów<ref>„Rzemieślnik” 29 VII 1928 , s. 1.</ref>.   


Skalę wytwórczości rzemiosła regulował dostęp do surowców, wprowadzenie obowiązkowych cen, a także polityka podatkowa. Możliwość pozyskania materiałów do produkcji stała się jedną z barier rozwoju rzemiosła. Inną była reglamentacja produkcji. W 1947 r. wprowadzono ograniczenia w zaopatrzeniu ludności w niektóre artykuły spożywcze i artykuły pierwszej potrzeby. Przez dwa lata obowiązywał np. zakaz obrotu mięsem i jego przetworami przez trzy dni tygodnia, tj. środy, czwartki i piątki. Ponadto przez 14 miesięcy we wtorki obowiązywał zakaz sprzedaży wyrobów cukierniczych<ref>W. Musialik, Rzemiosło w latach 1945-1989…, s. 122, 123.</ref>. Wyznaczone przez państwo cenniki określały poziom dochodów samodzielnego rzemieślnika.
W 1927 r. razem z właścicielami, członkami rodzin w rzemiośle śląskim pracowało ok. 50 tys. osób. W początkowym okresie wielkiego kryzysu ta liczba zaczęła spadać i w 1933 r. wynosiła już 35.000 ludzi, stanowiących wraz z rodzinami przeszło 15% ludności województwa<ref>„Rzemieślnik” 29 VII 1928, s. 1-2.</ref>. Istniało przekonanie, że rozwój rzemiosła w województwie hamowało funkcjonowanie wielkiego przemysłu<ref>„Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 3.</ref>. Jednakże w okresie wielkiego kryzysu liczba warsztatów wzrosła (zob. Tabela 1).  


==Dynamika zmiany liczby warsztatów rzemieślniczych==
Pod względem liczby zakładów w 1933 r. największą grupę, bo 2705 zakładów, stanowiła grupa spożywcza. Mniej o 100 liczyła reprezentacja zawodów z grupy włókienniczej. Najmniej było zakładów z grupy budowlanej (625) i usług osobistych (845). Najwięcej warsztatów ogółem występowało w [[Powiat świętochłowicki|powiecie świętochłowickim]] wraz z miastem [[Chorzów|Chorzowem]] (2675). Mniej o 435 warsztatów rzemieślniczych było w [[Powiat katowicki|powiecie katowickim]] (2240). W obu przypadkach zlokalizowano tam o ok. 1000 zakładów więcej niż w [[Powiat bielski|powiecie bielskim]] (1236) i [[Powiat cieszyński|cieszyńskim]] (1256). Najmniej  samodzielnych przedsiębiorstw rzemieślniczych prowadzono w powiatach [[Powiat lubliniecki|lublinieckim]] (524) i [[Powiat tarnogórski|tarnogórskim]] (613). Wśród rodzajów specjalności zawodowych najwięcej warsztatów należało do grupy rzemiosł spożywczych (2705) i włókienniczych (2650). Najmniej liczna była grupa rzemiosł budowlanych (625) i usług osobistych (854). Najmniej, bo 27 samodzielnych zakładów rzemieślniczych typu budowlanego, było w powiecie lublinieckim, a najwięcej w powiecie bielskim. W poszczególnych powiatach inne specjalności rzemieślnicze miały największą i najmniejszą reprezentację. W powiecie [[Powiat bialski|bialskim]] najwięcej było zakładów włókienniczych (255), w cieszyńskim były to zakłady grupy spożywczej (260), podobnie było w powiecie katowickim (684), świętochłowickim z Chorzowem (564), [[Powiat pszczyński|pszczyńskim]] (315), [[Powiat rybnicki|rybnickim]] (376) i tarnogórskim (137). Rzemieślnicy specjalizujący się w rzemiosłach metalowych występowali najliczniej w pow. katowickim (230), świętochłowickim z Chorzowem (217) i rybnickim (215) (zob. Tabela 2).   
[[Plik:tabela_rzemiosło.jpg|400px|thumb|right|Tabela 1 - Skala zmiany liczby warsztatów i pracowników rzemiosła indywidualnego w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1947-1950]]


Brak sprawnego systemu administracyjnego utrudniał ustalenie wiarygodnych danych statystycznych. Dopiero we wrześniu 1946 r. wprowadzono obowiązek składania przemysłowych sprawozdań statystycznych<ref>Zarządzenia Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 12 września 1946 r. w sprawie statystyki przemysłowej, „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki”1946, nr 24, poz.443, s.398.</ref>. Zgodnie z danymi cząstkowymi w maju 1945 r. w opolskich powiatach funkcjonowało 476 warsztatów rzemieślniczych<ref>M. Lis, Odbudowa podstaw gospodarki Śląska Opolskiego na przykładzie przemysłu, Opole 1978, s. 125.</ref>. W ciągu 2 lat ich liczba wzrosła do 4 215, tj. o przeszło 880%. W tym samym czasie w granicach międzywojennego województwa śląskiego i dwóch powiatach Zagłębia Dąbrowskiego było 15 194 samodzielne prowadzonych warsztatów rzemieślniczych. Pracowało tam łącznie ponad 49 tys. osób (zob. Tabela 1). Na terenach górnośląskiego okręgu przemysłowego i Zagłębia Dąbrowskiego zakłady były większe, licząc średnio 2,7 pracownika wobec 2,0 osób zatrudnionych w [[Powiat opolski|powiecie opolskim]].  
Najwięcej osób znajdowało zajęcie w warsztatach branży spożywczej (6534 osób). Średnio pracowały tam 2,4 osoby. Liczba ta była nieznacznie  niższa od przeciętnego  stanu załogi w śląskim zakładzie rzemieślniczym (2,5 osoby), gdzie najwięcej zatrudniano pracowników  w jednym zakładzie w branży budownictwa (5,6) a najmniej w usługach osobistych (1,8 osób, zob. Tabela 3).


W 1948 r. w gminach opolskich utrzymywał się wzrost liczby warsztatów, gdy w powiatach dawnego województwa śląskiego wraz z Zagłębiem Dąbrowskim obserwowano spadek zarówno liczby samodzielnych punktów rzemieślniczych, jak i osób w nich zatrudnionych. Od kolejnego roku nastąpiło obniżenie liczby zakładów i tam pracujących na całym obszarze województwa. W ciągu trzech lat w [[Województwo katowickie w Polsce Ludowej|katowickim]] o blisko połowę zmniejszyła się liczba pracujących w warsztatach rzemieślników. Wśród pracujących w 1950 r. rzemieślników w opolskim większość polegała wyłącznie na własnej pracy, a w katowickim tylko 34% decydowało się na zatrudnienie dodatkowej osoby (zob. Tabela 1). Spadek liczby samodzielnych warsztatów i zatrudnionych tam pracowników spowodowany był zamykaniem miejsc pracy wskutek restryktywnej polityki podatkowej oraz preferowania zmiany przez rzemieślników formy prawnej swojej działalności.
W grupie spożywczej pracowała najliczniejsza grupa uczniów (2036) i czeladników (1665). Druga pod tym względem była grupa  włókiennicza: uczniów (1648) i  czeladników (1189). W obu rodzajach rzemiosł, jak i w innych grupach, najmniej było mistrzów. Żaden z nich nie występował w grupie rzemiosł skórzanych i usług osobistych (zob. Tabela 3). Dotąd nie oceniano powodów tej proporcji między poziomem kwalifikacji osób, pracujących w zakładach rzemieślniczych. Za wielce prawdopodobną uznać należy sugestię, że był to skutek exodusu ludności głosującej w [[Plebiscyt|plebiscycie]] za przynależnością do Niemiec. Wśród nich  mogli znajdować się mistrzowie rzemiosł.  


Władze skarbowe zaczęły kwestionować rzetelność prowadzenia ksiąg podatkowych. Zarzuty te posłużyły do wyznaczenia tzw. domiarów, czyli dodatkowych wymiarów podatku wymaganych od właścicieli prywatnych zakładów. Nakładano je niezależnie od wcześniej dokonanych wpłat na poczet podatku. Ich wysokość nierzadko prowadziła rzemieślników do ruiny. Podobne skutki wywołały opłaty, jakie należało wnosić za ponowną rejestrację warsztatu<ref>A. Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej: 1945–2001, Warszawa 2001, s. 59;W. Musialik, Rzemiosło w latach 1945-1989…, s.  117.</ref>. Dlatego nie dochodziło do odtworzenia likwidowanych samodzielnych zakładów rzemieślniczych<ref>K. Teszner, Administracja podatkowa i kontrolna w Polsce, Warszawa 2012, s. 128;W. Musialik, Rzemiosło w latach 1945-1989…</ref>.
Od  1933 r. liczba warsztatów systematycznie rosła do 1937 r. Brak danych uniemożliwia stwierdzenie, jakie były przyczyny późniejszej ujemnej dynamiki stanu rzemiosła (zob. Tabela 4).   


Alternatywą dla dotychczasowych właścicieli i pracowników prywatnych warsztatów rzemieślniczych było podjęcie zatrudnienia w spółdzielni pracy lub z zachowaniem charakteru właściciela warsztatu rzemieślniczego - przystąpienie do spółdzielni pomocniczych. W takim przypadku ich członkowie korzystali z pośredniczenia spółdzielni w pozyskiwaniu zamówień, magazynu surowców oraz sprzedaży gotowych wyrobów, powstających w ich warsztatach. Szeroki wachlarz pomocy socjalnej był zachętą do przechodzenia samodzielnych rzemieślników do uspołecznionych przedsiębiorstw.  
==Kształcenie rzemieślników==
 
Nauka rozpoczynała się od terminowania u rzemieślnika uprawnionego do przyjmowania uczniów. Spełnienie warunków do przyjmowania uczniów na naukę ogłaszano w  lokalnej i ogólnokrajowej prasie branżowej<ref>Np. „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 19 II 1928, s. 1.</ref>. Rzemieślnik zobowiązany był podpisywać umowę o przyjęcie ucznia do przygotowania zawodu. Prawo zobowiązywało rzemieślnika do wysyłania  uczniów w wieku 14-18 lat do 3-letniej szkoły dokształcającej<ref>„Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 1929 nr 9, s. 333-338.</ref>. Po  jej ukończeniu terminujący u rzemieślnika mogli przystąpić do egzaminu na czeladnika. Egzaminy przeprowadzały komisje powoływane przez Izbę Rzemieślniczą lub niektóre cechy a zatwierdzane przez Śląski Urząd Wojewódzki<ref>Izba Rzemieślnicza w Katowicach. W: Księga pamiątkowa rzemiosła śląskiego 1922-1932. Wydana na podstawie aktów, protokołów i sprawozdań izby rzemieślniczej, cechów, związków cechowych i innych organizacyj rzemieślniczych, red. E. Niebrój, Katowice 1932, s. 51.</ref>. Z dyplomem czeladnika rzemieślnik mógł samodzielnie prowadzić warsztat rzemieślniczy. Po trzyletniej praktyce czeladnik  miał prawo przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Jako mistrz uzyskiwał prawo do przyjmowania uczniów do nauki rzemiosła.
 
W 1922 r. problemem w kształceniu rzemieślników była niedostateczna dostępność do szkół dokształcających. Po plebiscycie funkcjonowały tylko w Katowicach, Królewskiej Hucie, [[Mikołów|Mikołowie]] i [[Mysłowice|Mysłowicach]]. W tych warunkach szkolenie czeladników polegało wyłącznie na praktyce w warsztacie rzemieślniczym. Zdobyta tam wiedza teoretyczna nie przekraczała poziomu szkoły powszechnej. Przepisy zobowiązywały młodzież w wieku 14-18 lat do uczęszczania do szkół dokształcających. Utrzymywano je z opłat pobieranych od właścicieli zakładów, w których terminowali uczniowie. Uczniowie rzemieślników uczyli się razem z młodocianymi pracownikami handlu i przemysłu<ref>„Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926, s. 1.</ref>. Rzemieślnicy krytykowali szkoły dokształcające za zbyt mały zakres nauki zawodowej. Krytykowano niedobór ich na terenie wiejskim. Od 1928 r. rozpoczęto rozszerzanie sieci szkół dokształcających<ref>„Goniec Śląski” 14 XII 1928, s. 4.</ref>. W 1935 r. funkcjonowało 46 szkół dokształcających – 20 w miastach i 21 na wsiach<ref>Obliczenia własne na podstawie: Dokształcające szkoły zawodowe. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 60-61.</ref>. Żeńskie szkoły zawodowe działały w [[Bielsko|Bielsku]], w Katowicach, w [[Rybnik|Rybniku]] (u Sióstr Urszulanek) i w [[Tarnowskie Góry|Tarnowskich Górach]]. Kształcono tam w zakresie „krawiecczyzny” damskiej, bieliźniarstwa i modniarstwa<ref>„Gazeta Robotnicza” 12 I 1927, s. 3; Oświata rzemieślnicza a Izba Rzemieślnicza. W: Księga pamiątkowa rzemiosła …, s. 59-61.</ref>.
 
Niedobory wychowawcze szkolnictwa zawodowego miały uzupełnić ogniska młodzieży rzemieślniczej i hufców przysposobienia wojskowego. Ich funkcjonowanie wspierała Izba Rzemieślnicza w Katowicach. Kształcenie zawodowe rozszerzały kursy  organizowane przez [[Śląski Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy]] w Katowicach, utworzony w 1926 r<ref>A. Sobota, Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku. W:  Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927, s. 76.</ref>. Były to kursy z kroju szycia męskiego i damskiego, dla obuwników, dla palaczy, dla maszynistów, a także kurs kalkulacyjno-buchalteryjny dla rzemieślników różnych zawodów i przygotowawcze do egzaminów mistrzowskich organizowanych w szeregu miejscowości województwa. Szkoły mistrzowskie powstały przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku oraz [[Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe|Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych]] w Katowicach.


==Samorząd gospodarczy==
W końcu 1927 r. rozporządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu określono  warunki na jakich absolwenci szkół technicznych mogli, podobnie jak czeladnicy, po odbyciu co najmniej trzyletniej praktyki przystąpić do prowadzenia działalności rzemieślniczej. Wspomniane uprawnienia uzyskały w województwie śląskim 3 wydziały państwowych szkół przemysłowych  (w Bielsku, [[Dąbrowa Górnicza|Dąbrowie Górniczej]] i Królewskiej Hucie) oraz Szkoła Przemysłowych Mistrzów przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku i Szkoła Budownictwa Zw. Samodzielnych Budowniczych w Katowicach<ref>„Rzemieślnik”  13 V 1928, s. 14; J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej…, s. 88, 89, 91, 93.</ref>.
[[Plik:rzemieślnicy2.jpg|400px|thumb|right| Tabela 2 - Liczba cechów ogółem i wybranych rzemiosł w województwie śląsko-dąbrowskim (stan z 31 III 1948 r.)]]


Tydzień po oswobodzeniu [[Katowice|Katowic]] (31 stycznia 1945 r.) międzywojenni pracownicy przystąpili do reaktywowania Izby Rzemieślniczej. 8 lutego wybrano nowy zarząd<ref>AP Kat, Izba Rzem., sygn.  497, k. 26:Sprawozdanie z działań Izby Rzemieślniczej w Katowicach.</ref>. Dyrektorem została ta sama osoba, która pełniła tę funkcję przed wojną. Tym samym dano wyraz przywiązaniu do organizacji samorządu rzemieślniczego w oparciu o wzory sprzed 1939 r. Dyrektorem  Izby Rzemieślniczej w Katowicach został Anzelm Gorywoda. Przyjęte rozwiązanie trwało do 1946 r., kiedy zdecydowano o wyborze zarządu komisarycznego i wskazano delegata Ministerstwa Przemysłu i Handlu dla Izby Rzemieślniczej w Katowicach. Został on łącznikiem miedzy rzemiosłem a organami władzy, informując o oczekiwaniach środowiska oraz sugestiach  [[Urząd Wojewódzki Śląski|Urzędu Wojewódzkiego]]<ref>M. Wójcik, Znaczenie samorządu gospodarczego w Polsce w zakresie realizacji zadań rynku pracy. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. UŚ dr hab. M. Mitręgi,  Wydział nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski, Katowice 2015, s. 42.</ref>.
==Samorząd gospodarczy: Izba Rzemieślnicza, cechy==
[[Plik:rzemieślnictwo5.jpg|400px|thumb|right| Tabela 5 - Stan wolnych i przymusowych cechów w województwie śląskim w latach 1924 i 1933]]


Organizację Izby oparto na jej międzywojennym statucie. Dla Śląska Opolskiego i Zagłębia Dąbrowskiego utworzono delegatury (ekspozytury) Izby w Opolu i [[Będzin|Będzinie]]. Z pomocą starostw powiatowych organizowano spotkania lokalnych rzemieślników w celu utworzenia powiatowych związków cechowych. Jednak niska liczba samodzielnych rzemieślników, zwłaszcza na Śląsku Opolskim, nie pozwoliła na utworzenie w tym miejscu jednorodnych cechów. Dlatego powoływano cechy wspólne dla pokrewnych specjalności rzemieślniczych. Powstanie cechu zbiorowego spełniało oczekiwania władz państwowych, zmierzających do utworzenia struktur służących wdrożeniu systemu centralnego rozdzielnictwa materiałów do produkcji<ref>W. Musialik, Rzemiosło w latach 1945-1989…,, s. 88.</ref>. Sprzyjało temu utworzenie w 1946 r. Rzemieślniczej Centrali Zaopatrzenia i Zbytu mającej dostarczać surowce i półfabrykaty rzemieślnikom, należącym do cechów<ref>„Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, s. 638.</ref>.
Gospodarcze struktury organizacyjne rzemiosła w województwie śląskim odzwierciedlały rozwiązania niemieckie. Rzemieślnicy tworzyli wolne lub przymusowe cechy. Reprezentacją cechów była izba rzemieślnicza. W 1922 r. polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu rozporządzeniem powołało do życia komisaryczną Izbę Rzemieślniczą w Katowicach<ref>„Rzemieślnik” 8 VII 1928, s. 2.</ref>.  Pierwszym komisarzem został inż. Jerzy Wojnar. Powołano też pierwszą 18 osobową Radę Przyboczną. Przez kilka lat do Rady wchodzili zarówno Polacy, jak i Niemcy. Stało się to powodem silnych tarć na tle antagonizmów narodowych. Problemy te odzwierciedlały sytuację w obrębie całego rzemiosła. Wśród przedstawicieli mniejszości niemieckiej zauważano działania nielojalne w stosunku do państwa polskiego<ref>Apel do polskiego społeczeństwa. W: Skorowidz członków Związku Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice. 1937/38, Katowice 1937, s. 7.</ref>. Antagonizmy, uniemożliwiające częstokroć podejmowanie działań dla których Izba została powołana<ref> Archiwum Państwowe w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, sygn. 512, k. 61-66-: Dzieje katowickiego rzemiosła. Oprac. mgr Kazimierz Sarna.</ref>. Komisaryczny zarząd Izby funkcjonował przez 12 lat do 1934 r., kiedy wprowadzono w woj. śląskim przepisy ustawy o prawie przemysłowym<ref>„Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72; A. Sobota, Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937, s. 59.</ref>.


W 1948 r. na mocy dekretu wprowadzono obowiązek członkostwa rzemieślników w cechach. Ich powstanie uzależniono od wniosku Izby Rzemieślniczej. Jednocześnie instytucja stała się zależna od administracji państwowej. W ten sposób przy formalnie zachowanym samorządzie środowiska rzemieślniczego pozbawiono go faktycznie niezależności<ref>M. Wójcik, Znaczenie samorządu gospodarczego…, s. 42.</ref>. Tworzono sieć okręgowych związków cechowych, które powoływał Minister Przemysłu i Handlu na wniosek ogólnopolskiego Związku Izb Rzemieślniczych<ref>„Rzemiosło” 1948 nr 7-8, s. 6.</ref>.
W 1923 r. wg statystyk Izby Rzemieślniczej w Katowicach w  20 miastach było 87 cechów: 17 w Katowicach, 9 – Królewskiej Hucie, 8 w [[Żory|Żorach]], 7 – w Tarnowskich Górach, po 6 w [[Czyżowice|Czyżowicach]], Mikołowie, Mysłowicach, [[Pszczyna|Pszczynie]] i Rybniku,  cztery w [[Woźniki|Woźnikach]] a także  po jednym w [[Ruda Śląska|Rudzie]], [[Wodzisław Śląskich|Wodzisławiu]], [[Szopienice|Szopienicach]], [[Bieruń Stary|Bieruniu Starym]], [[Wirek|Wirku]], [[Nowa Wieś|Nowej Wsi]], [[Jastrzębie|Jastrzębiu]], [[Koszęcin|Koszęcinie]]<ref>„Górnoślązak”  1 I 1923, s. 3.</ref>. Najliczniejszą reprezentację cechów  posiadali szewcy (18), rzeźnicy (17), krawcy (14), piekarze (11), kowale i blacharze (10), stolarze (8), odmiennie niż golibrodowie (3), bednarze (2), kowale (2) oraz siodlarze i tapicerzy (2). Po jednym cechu utworzyli na terenie górnośląskiej części województwa śląskiego zegarmistrzowie, blacharze, dekarze, fabrykanci kiszek, garncarze i zdunowie, kołodzieje, kominiarze, rzemieślnicy budowlani<ref>Tamże.</ref>.
W  ciągu  lat 1924-1932 liczba cechów wzrosła do 154, przy  czym w cieszyńskiej części województwa utrzymała się liczba 32 cechów<ref>Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 42.</ref>. Dynamicznie ulegała zmianie liczba cechów przymusowych (zob. Tabela 5).


==Kształcenie rzemieślników==
W 1932 r. na terenie województwa śląskiego funkcjonowało siedem związków cechowych. Najliczniejsze były Związek Cechów Rzeźnicko-Wędliniarskich i Związek Cechów Budowlanych, które obejmowały po 17 cechów. Ponadto 12 tych organizacji skupiał Związek Cechów Krawieckich, a po 10 - Związek Cechów Fryzjerskich i Związek Cechów Obuwniczych. W sumie w związkach cechowych były 83 cechy<ref>Tamże, s. 41.</ref>.
[[Plik:rzemieślnicy3.jpg|400px|thumb|right|Tabela 3 - Liczba uczniów szkolonych w warsztatach rzemieślniczych z podziałem na grupy zawodowe w latach 1945-1950]]
 
[[Plik:rzemieślnicy4.jpg|400px|thumb|right|Tabela 3 cz. II - Liczba publicznych średnich szkół zawodowych i kursów rzemieślniczych z ich absolwentami oraz egzaminów kwalifikacyjnych i sprawdzających w latach 1946-1950]]
==Inne organizacje==
 
W grudniu 1921 r. samodzielni rzemieślnicy z górnośląskiej części województwa postanowili powołać Śląski Związek Samodzielnych Rzemieślników w Katowicach<ref>„Górnoślązak” 11 XII 1921, s. 2.</ref>. Prezesem został Adolf Sobota<ref>„Goniec Śląski” 10 III 1922 , s. 5.</ref>. Do organizacji przystąpił „Hand Werkervereine“ z Mysłowic<ref>„Goniec Śląski” 23 II 1922 , s. 5.</ref> i Rudy zabrzańskiej<ref>„Górnoślązak” 21 III 1922, s. 3.</ref>. Verband der deutsche Handwerker in Polen (Związek Niemieckich Rzemieślników w Polsce) postanowił rozszerzyć działalność na polski Górny Śląsk<ref>„Gazeta Robotnicza” 9 IV 1922, s. 3.</ref>. W 1926 r. założono Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku z siedzibą w Katowicach, który skupiał rzemieślników i drobnych przemysłowców-Polaków. W ten sposób ujawniono tendencję do przekraczania granicy podziału przedsiębiorców na rzemiosło czy działających w obrębie przemysłu, zwłaszcza że  funkcjonowali na podobnych warunkach prawnych. Innym przejawem tej tendencji było wystawienie przez rzemieślników w wyborach komunalnych 1929 r. wspólnej listy z przedstawicielami drobnego handlu i przemysłu. Nie uzyskali wówczas żadnego mandatu. Rzemieślnicy zaś weszli do samorządu gminnego reprezentując inne bloki wyborcze; najwięcej mandatów uzyskano z listy mniejszości niemieckiej (Zespół Wyborczy Niemiecko-Katolickiej Partii Ludowej i Partii Niemieckiej -Deutsche Wahlgemeinschaft)<ref>Obwieszczenie,  „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego”  1929 nr 41, s. [1710]</ref>.


Istniały dwie drogi uzyskania kwalifikacji rzemieślniczych. Obie wymagały ukończenia szkoły powszechnej. Następnie kandydat miał do wyboru albo zgłoszenie się do 3-letniej szkoły zawodowej, albo naukę u mistrza zawodu. W przypadku wyboru nauki w szkole praktyczna nauka zawodu odbywała się w warsztatach szkolnych. Przy wyborze tradycyjnego systemu nauczania u samodzielnego rzemieślnika należało najpierw zgłosić się do Urzędu Zatrudnienia, który po uzyskaniu opinii  lekarza (czasem poradni zawodowej) o przydatności kandydata do wybranego zawodu kierował go do mistrza. Po okresie próbnym mistrz decydował się, czy przyjmie ucznia na naukę. Warunki, na jakich zostanie ona przeprowadzona, określała umowa z opiekunami ucznia. Umowa rejestrowana była w izbie rzemieślniczej. Dokument ten zobowiązywał mistrza do 3-letniej praktycznej nauki zawodu, posyłania ucznia do średniej szkoły zawodu i wypłacania mu wynagrodzenia zgodnie ze stawkami godzinowymi określanymi urzędowo. Po 3 latach nauki uczeń otrzymywał świadectwo ukończenia średniej szkoły zawodowej i przez mistrza zostawał przedstawiony do egzaminu na czeladnika. Po tym egzaminie chcący uzyskać pełne kwalifikacje rzemieślnicze musiał przez 3 lata samodzielnie, pogłębiając stale wiadomości ogólne i specjalistyczne, w końcu przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Otrzymawszy tytuł mistrza, uzyskiwał prawo do prowadzenia własnego warsztatu i do kształcenia uczniów rzemieślniczych. Po zdaniu wspomnianych egzaminów zarówno czeladnik, jak i mistrz, nie chcąc prowadzić prywatnego warsztatu, mogli podjąć pracę w przemyśle<ref>„Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, s. 931.</ref>.
W 1933 r. Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku posiadał 51 kół (oddziałów) we wszystkich większych miejscowościach województwa śląskiego i liczył około 2000 członków<ref>Sprawozdanie statystyczne Okręgu Izby Rzem.[ieślnicza] na Śląsku za rok 1933. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice 1935, s. 41.</ref>. W tym samym czasie przy Izbie Rzemieślniczej założono Stowarzyszenie Rzemieślnicze Pomocy Lekarskiej z zadaniem udzielania porad lekarskich, a także urządzania odczytów i pogadanek na tematy zdrowotne<ref>Tamże, s. 41</ref>.


W 1945 r. naukę rzemiosła podjęło 1418 osób, najwięcej w zawodach metalowych, budowlanych i spożywczych. Chociaż z uwagi na brak stabilizacji sytuacji powojennej nie wszyscy uczniowie mogli zostać zgłoszeni do Izby Rzemieślniczej<ref>AP Kat, Izba Rzem., sygn. 502, k. 9: R. Chrząstowski, Szkolenie rzemieślników i działalność komisji egzaminacyjnych.</ref>. Przez dwa kolejne  lata zachowany został trend kształcenia w zawodach grupy metalowej, wzrosło natomiast zainteresowanie zawodami grupy włókienniczej, drzewnej i spożywczej. Po 1948 r. nastąpił spadek liczby uczniów w warsztatach rzemieślniczych, za wyjątkiem zawodów włókienniczych, gdzie spadek nastąpił w kolejnym roku (zob. Tabela 3).
==Prasa rzemieślnicza==


Do chwili wydzielenia województwa opolskiego najwięcej osób w województwie śląsko-dąbrowskim zdobywało kwalifikacje w rzemiosłach metalowych, drzewnych włókienniczych i spożywczym (zob. Tabela 3 cz. II). Rekonstrukcję systemu kształcenia rozpoczęło odtworzenie Śląskiego Instytutu Rzemieślniczo-Przemysłowego<ref>AP Kat, Izba Rzem., sygn. 502: R. Chrząstowski, Szkolenie rzemieślników i działalność komisji egzaminacyjnych, s. 1.</ref>. Po zniesieniu możliwości pobierania opłat za naukę zawodu w warsztacie rzemieślniczym mistrzowie niechętnie przyjmowali uczniów z uwagi na koszty ich wyszkolenia. W 1947 r. urzędnicy wojewódzcy pesymistycznie oceniali możliwość rozwoju nowych kadr rzemieślniczych<ref>Archiwum Państwowe w Opolu, Starostwo Powiatowe. Grodków Opole, sygn. 214, bp.: Odpis pisma okólnego z 18 listopada 1947 r. naczelnika Wydziału Przemysłu i Handlu Urzędu Wojewódzkiego.</ref>. W tym czasie władze państwowe zarządziły skrócenie okresu nauki rzemiosła do 18 miesięcy<ref>Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, s. 632.</ref>.  W 1948 r. rozpoczęto korygowanie zasad szkolenia zawodowego, m.in. wprowadzając odpisy od podatku kwoty wydatkowanej na utrzymanie ucznia przyjętego do nauki zawodu<ref>„Rzemiosło” 1948, nr 1, s. 8.</ref>. W tym czasie przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze oganizowały szeroko zakrojony program szkolenia pracowników, co nie pozostało bez wpływu na liczbę  młodzieży zatrudnianej w rzemiośle prywatnym<ref>R. Chrząstowski, Szkolenie rzemieślników …, s. 9.</ref>.
Organem Izby Rzemieślniczej w Katowicach był dwutygodnik „Rzemieślnik Śląski”. Niektóre cechy wydawały własne pisma, a także grupy zawodów. Urzędowym Organem Związku Cechów Piekarskich  był dwutygodnik  „Śląski Piekarz Cukiernik” (1931- 1935?). Pismem  Związku Pracowników Krawieckich był  miesięcznik pt. „Odzież.Pierwsze Pismo Zawodowe poświęcone krawiectwu w Polsce z dodatkiem sezonowym żurnali mód”(1921-1932) oraz  bez rekomendacji związkowej tytuł „Nowa Odzież”  (1934-1937?). W 1937 r. ukazywał się  „Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo  Izby Rzemieślniczej  w Katowicach”. W stolicy województwa drukowano także ogólnopolskie pismo pt. „Czeladnik Polski” (1937) jako organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich Województwa Śląskiego<ref>Wymienione tytułu zostały zdigitalizowane i znajdują się na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej www.sbc.org.pl/dlibra/</ref>.


Stale wzrastała liczba publicznych średnich szkół zawodowych, wraz z ich absolwentami, kształcących w zawodach rzemieślniczych (zob. Tabela 3 cz. II). Organizowanie nauki w tym kierunku wynikało z zapotrzebowania odbudowy przemysłu województwa. I tam znajdowała zajęcie młodzież po uzyskaniu kwalifikacji czeladnika. Przy wzrastającej liczbie absolwentów szkół i kursów zawodowych rzemiosło odczuwało stały niedobór rzemieślników z uprawnieniami do kształcenia uczniów. W celu poszerzenia tej grupy przeprowadzano szereg kursów przygotowawczych do egzaminów czeladniczych i mistrzowskich dla osób nie posiadających dowodów swojej kwalifikacji. Po tych kurach uczestnicy przystępowali do egzaminów rzemieślniczych. Uzyskanie dyplomu czeladniczego umożliwiało jego właścicielowi zalegalizowanie niezarejestrowanych dotąd warsztatów, a także podjęcie dalszej nauki do uzyskania pełnej samodzielności zawodowej. Dla osób niemogących przedstawić dowodów odbycia wymaganego 3-letniego okresu praktyki od 1946 r. powstawał system zastępczy w postaci egzaminów sprawdzających<ref>Ibidem, s. 7, 15.</ref>.
==Sytuacja gospodarcza==
Przeprowadzenie granicy polsko-niemieckiej rozdzieliło dotychczasowe więzi kooperacyjne rzemieślników na Śląsku. Pozyskaniu nowych kontrahentów służyły wystawy przemysłowo-handlowe. Organizacja pierwszej  (w lutym 1923 r. w Katowicach) wywołała obawy o wzrost konkurencji na śląskim rynku wyrobów polskich rzemieślników. Sprzeciwiano się imigracji na obszar województwa rzemieślników z terenu II RP<ref>„Goniec Śląski” 1 X 1922, s. 2.</ref>. Zasady wolnej konkurencji ograniczało utrzymanie cen maksymalnych<ref>„Rzemieślnik”  15 IV 1928, s. 7.</ref>. Spowodowało to strajki piekarzy (Cieszyn)<ref>„Goniec Śląski” 1 X 1923, s. 3.</ref> i  rzeźników (Katowice)<ref>„Rzemieślnik” 5 II 1928, s. 16.</ref>.  


Spadek zainteresowania tą formą potwierdzania kwalifikacji nastąpił począwszy od 1948 r. Nie można go łączyć z wyczerpaniem grupy potencjalnych zainteresowanych, gdyż wśród osiedlających się na terenie województwa reemigrantów znajdowała się nadreprezentacja rzemieślników<ref>R. Wyszyński, Przesiedlenia ludności polskiej z ZSRR w latach 1920-1960, „Studia BAS” 2013 nr 2, s.126_ www.bas.sejm.gov.pl _13.09.2017</ref>, nie zawsze posiadających wymagane po 1945 r. uprawnienia przy rejestracji warsztatów. Redukcja liczby uczestniczących w kursach zawodowych oraz egzaminach rzemieślniczych i sprawdzających przy wzrastającej liczbie absolwentów szkół zawodowych związana była z polityką państwa. W województwie śląsko-dąbrowskim dostrzec można da okresy funkcjonowania rzemiosła: lata 1945-1948 - odbudowy i rozwoju oraz 1949-1950 - zahamowanie wcześniejszych tendencji związanych z preferowaniem przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych.
Sytuacja rzemiosła zależna była od koniunktury gospodarczej. Zahamowanie inwestycji, zamknięcie kopalń, hut i innych przedsiębiorstw ograniczało możliwości nabywcze potencjalnych konsumentów. Sytuację poszczególnych rodzajów rzemiosł utrudniała polityka gospodarcza władz państwowych, a także karteli i fabryk zagranicznych. Po 1926 r. bez względu na koszty wspierano rozwój mechanicznych piekarni. Założona „Manna” w Wielkich Hajdukach przyniosła wielomilionowe straty<ref>„Rzemieślnik” 1 I 1928, s. 6.</ref>. W młynarstwie do zastoju przyczyniał się import węgierskiej mąki i niemieckiej kaszy<ref>„Rzemieślnik”  29 IV 1928, s. 9.</ref>. Uruchomienie sklepów czeskiego koncernu „Bata” i krajowego „Chełmka”<ref>„Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), s. 38.</ref> spopularyzowało szewską produkcję fabryczną. Import obuwia zaspakajał 10-15% potrzeb<ref>„Rzemieślnik”  18 III 1928, s. 5.</ref>. Spadło zainteresowanie obuwiem miarowym, zlecenia ograniczono do prac reparacyjnych. Obniżenie poziomu przychodów rzemieślników pogłębiała polityka etatystyczna popierająca rozwój warsztatów więziennych, wojskowych, miejskich, prowadząc do dumpingu cenowego. Proces pogłębiał rozwój chałupnictwa, pracach nakładczych zwolnionych ze świadczeń podatkowych i socjalnych dla rzemiosła, stanowiących 20% przychodów<ref>„Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 10.</ref>. Postępowała pauperyzacja właścicieli drobnych warsztatów rzemieślniczych<ref>„Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień), s. 1.</ref>. Najdotkliwiej złą koniunkturę gospodarczą odczuwało rzemiosło usługowe. Wskutek braku pracy i  nadmiernych obciążeń podatkowych zamknięto ok. 1000 warsztatów, w pozostałych zredukowano około 70% pracowników. Ograniczenia objęły zwłaszcza rzemieślników polskiej narodowości<ref>APKat, Śl.UW,  Wydział Przemysłowo-Handlowy sygn. 499, k. 12 - Z pracy mgr Kazimierza Sarny –Dzieje katowickiego rzemiosła </ref>. Niemieckich właścicieli warsztatów wspierały kredyty zagraniczne. Szacowano, że w latach 30. XX w. Ok. 90% rzemieślników oraz kupców ujawniało przekonania niemieckie i w tym duchu wychowało swe dzieci<ref>B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 131.</ref>.W okresie wielkiego kryzysu władze polskie zaczęły dostrzegać w rzemiośle element równowagi gospodarczej i społecznej państwa<ref>„Rzemiosło” 1933 z. 38, s. 4.</ref>. Przygotowano program szerszego kredytowania, obniżono podatki, rozłożono w czasie spłatę długów.


==Bibliografia==
==Bibliografia==


#Archiwum Izby Rzemieślniczej w Opolu, Oświata. Rok 1955, sygn. B-50/9, nr 402: Teczka osobowa: Antonina Truskowska
#Archiwum Państwowe w Katowicach, Sejm Śląski, sygn. 468: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.
#Archiwum Państwowe w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, sygn.  56, 488, 497.
#Archiwum Państwowe w Katowicach, Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Przemysłowy i Handlowy, sygn. 499, 599.
#Archiwum Państwowe w Opolu, Starostwo Powiatowe. Grodków Opole, sygn. 214, bp
#„Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 25 VI 1928.
#Lis M., Odbudowa podstaw gospodarki Śląska Opolskiego na przykładzie przemysłu, Opole 1978.
#„Gazeta Robotnicza” 12 I 1927.
#„Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926.
#„Goniec Śląski” 23 II, 10 III, 1 X, 1 X 1923,14 XII 1928.
#„Górnoślązak”  11 XII 1921, 21 III 1922, 1 I 1923.
#Jastrzębski J., Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne, Kraków 2009.
#Kurpiers D., Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 13-80.
#Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
#Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
#Musialik W., Rzemiosło w latach 1945-1989. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 81-140.
#„Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72.
#Pacułt R., Cech Rzemiosł Różnych w Kędzierzynie-Koźlu 1946–1988, Kędzierzyn-Koźle 1989.
#„Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień).
#„Rocznik polityczny i gospodarczy” 1948, Warszawa [1948]
#Ptasiński C., O zmiany życiowe w prawie ustrojowym rzemiosł. Referat, wygłoszony dnia 24 czerwca 1937 r. na posiedzeniu komisji powołanej przez Ministra Przemysłu i Handlu w celu przedłożenia wniosków, mających stanowić podstawę do opracowania projektów ustawodawczych, Lublin 1937
#„Rocznik statystyczny” 1947, Warszawa 1947.
#„Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 1 I, 5 II, 18 III, 15 IV, 29 IV, 13 V, 8 VII, 5 VIII, 29 VII, 23 IX 1928.
#Rybak A., Stulecie rzemiosła dąbrowskiego, [Dąbrowa Górnicza br. r.w.]
#„Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” 1932 z. 2,1933 z. 38.
#„Rzemiosło” 1948 nr 1, 2, 7-8, 1949 nr 2
#„Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), 1939 nr 1 (styczeń).
#Sadecka-Zmarlak M., Z badań nad rzemiosłem na Śląsku w latach 1945-1946, „Studia Śląskie” 1980
#Stan rzemiosła w Polsce za rok 1938, Warszawa 1938.
#Sowa A., Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej: 1945–2001, Warszawa 2001.
#Szmigielski B., Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933].
#„Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki” 1946, nr 24.
#Teszner K., Administracja podatkowa i kontrolna w Polsce, Warszawa 2012.
#Wiśniewski F., Rzemiosło indywidualne w 20-leciu Polski Ludowej. Studium ekonomiczne, Poznań 1964.


==Przypisy==
==Przypisy==
Linia 72: Linia 88:


==Źródła on-line==
==Źródła on-line==
 
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/274226/edition/268094/content?ref=descm „Czeladnik Polski”]
 
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/276012/edition/261064/content?ref=desc Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo  Izby Rzemieślniczej  w Katowicach]
[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/289790/edition/273826 Wójcik M., Znaczenie samorządu gospodarczego w Polsce w zakresie realizacji zadań rynku pracy. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. UŚ dr hab. M. Mitręgi, Wydział nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski, Katowice 2015]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/288286/edition/272688/content?ref=desc „Odzież”]
 
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/203818/edition/192251/content?ref=desc „Nowa Odzież”]
[http://dlibra.mbpkk.pl/Content/742/Cech_rzemios%C5%82_r%C3%B3%C5%BCnych.pdf Pacułt R., Cech Rzemiosł Różnych w Kędzierzynie-Koźlu 1946–1988, Kędzierzyn-Koźle 1989]
[www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/184529?id=184529 Skorowidz członków / Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice, Katowice 1937]
 
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/135086/edition/133580 Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, Katowice 1933]
[http://www.cech-dg.pl/files/monografia.pdf Rybak A., Stulecie rzemiosła dąbrowskiego, Dąbrowa Górnicza, br. r.w.]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/269794/edition/255211 Sprawozdanie statystyczne Okręgu Izby Rzem[ieślniczej] na Śląsku za rok 1933. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice 1935]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/235382/edition/222557 Sobota A., Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937]  
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/100732/edition/94791 Sobota A., Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku, W: Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927]
[http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/publication/11486?tab=1 Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933, łam 24-26]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/147892/edition/138866 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r., b. m. r. w.]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/7753/edition/7227 Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku, oprac. A. Sadłowski, Katowice]
[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/81884/edition/77277 Janicki S., Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932]

Wersja z 06:23, 26 wrz 2017

Autorzy: prof dr hab. Wanda Musialik, dr Roman Śmietański

Po I wojnie światowej wystąpiły problemy z jednoznacznym zdefiniowaniem terminu „rzemiosło”. Trudności te powodowała m. in. postępująca mechanizacja pracy. Proces ten powodował adaptację terminologii identyfikowanej dotąd z rzemiosłem do nowych form aktywności gospodarczej. Tak przejęto określenie „przemysł”, który w rzemiośle używano jako określenie sposobu wytwórczości, a po wprowadzeniu do niego maszyn stał się określeniem sposobu organizacji produkcji. W ustawodawstwie II Rzeczypospolitej używano pojęcia „przemysł rzemieślniczy” w odróżnieniu od „przemysłu fabrycznego”. W 1927 r. w ustawie o prawie przemysłowym do „przemysłu rzemieślniczego” zaliczono 66 zajęć zarobkowych[1]. Pogrupowano je w siedem rodzajów rzemiosła: budowlane, „drewne”, włókiennicze, metalowe, spożywcze i skórzane oraz „usług osobistych”. Listę ustawowo uzupełniono w 1933 r. i 1936 r. do 72 rodzajów zawodów. Jednocześnie trwała dyskusja nad zdefiniowaniem pojęcia. Proponowano, aby za „rzemiosło” uznać „taki mniejszy przemysł, który wykonywa się przy pomocy pracy ręcznej i pomocniczych narzędzi, ale nie sposobem fabrycznym”[2]. Z zakresu pojęcia wyłączono chałupnictwo i „przemysł domowy”. W praktyce zwyczajowo za rzemieślników uważano osoby samodzielnie prowadzące warsztaty rzemieślnicze[3].Trudności w zdefiniowaniu w/w terminu wywoływało występowanie wykonawców zawodów wymienianych w ustawie o prawie przemysłowym w charakterze samodzielnych przedsiębiorców, a także jako pracowników najemnych w zakładach przemysłowych.

Warunki prawne funkcjonowania rzemieślnictwa

Zasady funkcjonowania rzemiosła w II Rzeczypospolitej określono rozporządzeniem Ignacego Mościckiego z 7 VI 1927 r. o prawie przemysłowym. Na terenie województwa śląskiego wprowadzenie ich zależało od decyzji Sejmu Śląskiego. Do tego czasu w cieszyńskiej części województwa śląskiego obowiązywały przepisy austriackiej ordynacji przemysłowej z 1859 r.[4], a w górnośląskiej - przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r.[5] wraz z ich rozporządzeniami. W obowiązującej przez 15 lat Konwencji Genewskiej z 1922 r. zagwarantowano ochronę praw nabytych. Zapowiedziano wyznaczenie pasa pogranicznego, z którego rzemieślnicy mogli podejmować prace po drugiej stronie granicy polsko-niemieckiej. Z cła zwolniono narzędzia oraz materiały reparacyjne potrzebne na 1 dzień pracy. Jednakże po drugiej stronie granicy nie pozwolono na przeprowadzanie nowych inwestycji[6]. Ustalenia Konwencji nie dotyczyły granicy polsko-czechosłowackiej. Przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej zakładały konieczność nabycia kart rejestracyjnych przez prowadzących warsztaty. Polska ustawa o podatku przemysłowym nakładała na rzemieślników 2,5% podatek obrotowy[7]. Do tego podatku doliczano podatek komunalny oraz 10% dodatek nadzwyczajny. W przypadku zwłoki nakładano karę 4% za każdy miesiąc[8].Ustawa o podatku dochodowym obciążała rzemieślnika przy docho¬dzie rocznym 1500 zł podatkiem w wysokości 2%, natomiast pracownika umysłowego dopiero przy dochodzie rocznym 2500 zł i to tylko w wy¬sokości 1,5%[9].

Kwestia przyjęcia w województwie śląskim przepisów obowiązujących w II RP wymagały głosowania posłów Sejmu Śląskiego. W kwietniu 1928 r. Śląska Rada Wojewódzka w stosunku do rozporządzenia o prawie przemysłowym zgłosiła odpowiedni projekt ustawy[10]. Projekt ten został odrzucony głosami posłów PPS, NPR i mniejszości niemieckiej. Rozporządzenie prezydenta uznano za zacofane, średniowieczne i takie, „które krępuje rozwój gospodarczy drobnego przemysłu i rzemiosła” (Józef Machej)[11]. Projekt ustawy w 1932 r. ponownie wpłynął do Sejmu Śląskiego. Tam początkowo nie otrzymał rekomendacji Komisji Przemysłu i Handlu. Kwestionowano wprowadzenie swobody przynależności do cechów. Po konsultacjach ze Śląskim Urzędem Wojewódzkim oraz Ministrem Przemysłu i Handlu wstrzymano procedury w Sejmie Śląskim do czasu zmiany odpowiednich zapisów w ustawie o prawie przemysłowym. Po przedłożeniu noweli w Sejmie RP w Katowicach powrócono do sprawy. Sejm Śląski przyjął 9 stycznia 1933 r. ustawę w kształcie zaproponowanym przez Śląska Radę Wojewódzką[12].

Stan liczebny rzemieślnictwa

Tabela 1 - Liczba warsztatów rzemieślników i tam zatrudnionych w górnośląskiej części województwa śląskiego (w latach 1922, 1927, 1928, 1932)
Tabela 2 - Liczba warsztatów wg grup zawodowych rzemieślniczych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)
Tabela 3 - Liczba pracowników rejestrowanych warsztatów rzemieślniczych wg grup zawodowych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)
Tabela 4 - Liczba warsztatów zrzeszonych w cechach w województwie śląskim (w latach 1934, 1936, 1937,1939)

W 1922 r. w przyznanym Polsce części górnośląskiego obszaru plebiscytowego znajdowało się przeszło 6000 warsztatów rzemieślniczych..W 1927 r. na tym samym obszarze było 6500 czynnych warsztatów, z których 4920 samodzielnych rzemieślników należało do cechów. Poza tymi organizacjami pozostawało 1600 warsztatów. Szacowano, że w rzemiośle pracowało ok. 10290 czeladników i uczniów[13].

W 1927 r. razem z właścicielami, członkami rodzin w rzemiośle śląskim pracowało ok. 50 tys. osób. W początkowym okresie wielkiego kryzysu ta liczba zaczęła spadać i w 1933 r. wynosiła już 35.000 ludzi, stanowiących wraz z rodzinami przeszło 15% ludności województwa[14]. Istniało przekonanie, że rozwój rzemiosła w województwie hamowało funkcjonowanie wielkiego przemysłu[15]. Jednakże w okresie wielkiego kryzysu liczba warsztatów wzrosła (zob. Tabela 1).

Pod względem liczby zakładów w 1933 r. największą grupę, bo 2705 zakładów, stanowiła grupa spożywcza. Mniej o 100 liczyła reprezentacja zawodów z grupy włókienniczej. Najmniej było zakładów z grupy budowlanej (625) i usług osobistych (845). Najwięcej warsztatów ogółem występowało w powiecie świętochłowickim wraz z miastem Chorzowem (2675). Mniej o 435 warsztatów rzemieślniczych było w powiecie katowickim (2240). W obu przypadkach zlokalizowano tam o ok. 1000 zakładów więcej niż w powiecie bielskim (1236) i cieszyńskim (1256). Najmniej samodzielnych przedsiębiorstw rzemieślniczych prowadzono w powiatach lublinieckim (524) i tarnogórskim (613). Wśród rodzajów specjalności zawodowych najwięcej warsztatów należało do grupy rzemiosł spożywczych (2705) i włókienniczych (2650). Najmniej liczna była grupa rzemiosł budowlanych (625) i usług osobistych (854). Najmniej, bo 27 samodzielnych zakładów rzemieślniczych typu budowlanego, było w powiecie lublinieckim, a najwięcej w powiecie bielskim. W poszczególnych powiatach inne specjalności rzemieślnicze miały największą i najmniejszą reprezentację. W powiecie bialskim najwięcej było zakładów włókienniczych (255), w cieszyńskim były to zakłady grupy spożywczej (260), podobnie było w powiecie katowickim (684), świętochłowickim z Chorzowem (564), pszczyńskim (315), rybnickim (376) i tarnogórskim (137). Rzemieślnicy specjalizujący się w rzemiosłach metalowych występowali najliczniej w pow. katowickim (230), świętochłowickim z Chorzowem (217) i rybnickim (215) (zob. Tabela 2).

Najwięcej osób znajdowało zajęcie w warsztatach branży spożywczej (6534 osób). Średnio pracowały tam 2,4 osoby. Liczba ta była nieznacznie niższa od przeciętnego stanu załogi w śląskim zakładzie rzemieślniczym (2,5 osoby), gdzie najwięcej zatrudniano pracowników w jednym zakładzie w branży budownictwa (5,6) a najmniej w usługach osobistych (1,8 osób, zob. Tabela 3).

W grupie spożywczej pracowała najliczniejsza grupa uczniów (2036) i czeladników (1665). Druga pod tym względem była grupa włókiennicza: uczniów (1648) i czeladników (1189). W obu rodzajach rzemiosł, jak i w innych grupach, najmniej było mistrzów. Żaden z nich nie występował w grupie rzemiosł skórzanych i usług osobistych (zob. Tabela 3). Dotąd nie oceniano powodów tej proporcji między poziomem kwalifikacji osób, pracujących w zakładach rzemieślniczych. Za wielce prawdopodobną uznać należy sugestię, że był to skutek exodusu ludności głosującej w plebiscycie za przynależnością do Niemiec. Wśród nich mogli znajdować się mistrzowie rzemiosł.

Od 1933 r. liczba warsztatów systematycznie rosła do 1937 r. Brak danych uniemożliwia stwierdzenie, jakie były przyczyny późniejszej ujemnej dynamiki stanu rzemiosła (zob. Tabela 4).

Kształcenie rzemieślników

Nauka rozpoczynała się od terminowania u rzemieślnika uprawnionego do przyjmowania uczniów. Spełnienie warunków do przyjmowania uczniów na naukę ogłaszano w lokalnej i ogólnokrajowej prasie branżowej[16]. Rzemieślnik zobowiązany był podpisywać umowę o przyjęcie ucznia do przygotowania zawodu. Prawo zobowiązywało rzemieślnika do wysyłania uczniów w wieku 14-18 lat do 3-letniej szkoły dokształcającej[17]. Po jej ukończeniu terminujący u rzemieślnika mogli przystąpić do egzaminu na czeladnika. Egzaminy przeprowadzały komisje powoływane przez Izbę Rzemieślniczą lub niektóre cechy a zatwierdzane przez Śląski Urząd Wojewódzki[18]. Z dyplomem czeladnika rzemieślnik mógł samodzielnie prowadzić warsztat rzemieślniczy. Po trzyletniej praktyce czeladnik miał prawo przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Jako mistrz uzyskiwał prawo do przyjmowania uczniów do nauki rzemiosła.

W 1922 r. problemem w kształceniu rzemieślników była niedostateczna dostępność do szkół dokształcających. Po plebiscycie funkcjonowały tylko w Katowicach, Królewskiej Hucie, Mikołowie i Mysłowicach. W tych warunkach szkolenie czeladników polegało wyłącznie na praktyce w warsztacie rzemieślniczym. Zdobyta tam wiedza teoretyczna nie przekraczała poziomu szkoły powszechnej. Przepisy zobowiązywały młodzież w wieku 14-18 lat do uczęszczania do szkół dokształcających. Utrzymywano je z opłat pobieranych od właścicieli zakładów, w których terminowali uczniowie. Uczniowie rzemieślników uczyli się razem z młodocianymi pracownikami handlu i przemysłu[19]. Rzemieślnicy krytykowali szkoły dokształcające za zbyt mały zakres nauki zawodowej. Krytykowano niedobór ich na terenie wiejskim. Od 1928 r. rozpoczęto rozszerzanie sieci szkół dokształcających[20]. W 1935 r. funkcjonowało 46 szkół dokształcających – 20 w miastach i 21 na wsiach[21]. Żeńskie szkoły zawodowe działały w Bielsku, w Katowicach, w Rybniku (u Sióstr Urszulanek) i w Tarnowskich Górach. Kształcono tam w zakresie „krawiecczyzny” damskiej, bieliźniarstwa i modniarstwa[22].

Niedobory wychowawcze szkolnictwa zawodowego miały uzupełnić ogniska młodzieży rzemieślniczej i hufców przysposobienia wojskowego. Ich funkcjonowanie wspierała Izba Rzemieślnicza w Katowicach. Kształcenie zawodowe rozszerzały kursy organizowane przez Śląski Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy w Katowicach, utworzony w 1926 r[23]. Były to kursy z kroju szycia męskiego i damskiego, dla obuwników, dla palaczy, dla maszynistów, a także kurs kalkulacyjno-buchalteryjny dla rzemieślników różnych zawodów i przygotowawcze do egzaminów mistrzowskich organizowanych w szeregu miejscowości województwa. Szkoły mistrzowskie powstały przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku oraz Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach.

W końcu 1927 r. rozporządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu określono warunki na jakich absolwenci szkół technicznych mogli, podobnie jak czeladnicy, po odbyciu co najmniej trzyletniej praktyki przystąpić do prowadzenia działalności rzemieślniczej. Wspomniane uprawnienia uzyskały w województwie śląskim 3 wydziały państwowych szkół przemysłowych (w Bielsku, Dąbrowie Górniczej i Królewskiej Hucie) oraz Szkoła Przemysłowych Mistrzów przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku i Szkoła Budownictwa Zw. Samodzielnych Budowniczych w Katowicach[24].

Samorząd gospodarczy: Izba Rzemieślnicza, cechy

Tabela 5 - Stan wolnych i przymusowych cechów w województwie śląskim w latach 1924 i 1933

Gospodarcze struktury organizacyjne rzemiosła w województwie śląskim odzwierciedlały rozwiązania niemieckie. Rzemieślnicy tworzyli wolne lub przymusowe cechy. Reprezentacją cechów była izba rzemieślnicza. W 1922 r. polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu rozporządzeniem powołało do życia komisaryczną Izbę Rzemieślniczą w Katowicach[25]. Pierwszym komisarzem został inż. Jerzy Wojnar. Powołano też pierwszą 18 osobową Radę Przyboczną. Przez kilka lat do Rady wchodzili zarówno Polacy, jak i Niemcy. Stało się to powodem silnych tarć na tle antagonizmów narodowych. Problemy te odzwierciedlały sytuację w obrębie całego rzemiosła. Wśród przedstawicieli mniejszości niemieckiej zauważano działania nielojalne w stosunku do państwa polskiego[26]. Antagonizmy, uniemożliwiające częstokroć podejmowanie działań dla których Izba została powołana[27]. Komisaryczny zarząd Izby funkcjonował przez 12 lat do 1934 r., kiedy wprowadzono w woj. śląskim przepisy ustawy o prawie przemysłowym[28].

W 1923 r. wg statystyk Izby Rzemieślniczej w Katowicach w 20 miastach było 87 cechów: 17 w Katowicach, 9 – Królewskiej Hucie, 8 w Żorach, 7 – w Tarnowskich Górach, po 6 w Czyżowicach, Mikołowie, Mysłowicach, Pszczynie i Rybniku, cztery w Woźnikach a także po jednym w Rudzie, Wodzisławiu, Szopienicach, Bieruniu Starym, Wirku, Nowej Wsi, Jastrzębiu, Koszęcinie[29]. Najliczniejszą reprezentację cechów posiadali szewcy (18), rzeźnicy (17), krawcy (14), piekarze (11), kowale i blacharze (10), stolarze (8), odmiennie niż golibrodowie (3), bednarze (2), kowale (2) oraz siodlarze i tapicerzy (2). Po jednym cechu utworzyli na terenie górnośląskiej części województwa śląskiego zegarmistrzowie, blacharze, dekarze, fabrykanci kiszek, garncarze i zdunowie, kołodzieje, kominiarze, rzemieślnicy budowlani[30]. W ciągu lat 1924-1932 liczba cechów wzrosła do 154, przy czym w cieszyńskiej części województwa utrzymała się liczba 32 cechów[31]. Dynamicznie ulegała zmianie liczba cechów przymusowych (zob. Tabela 5).

W 1932 r. na terenie województwa śląskiego funkcjonowało siedem związków cechowych. Najliczniejsze były Związek Cechów Rzeźnicko-Wędliniarskich i Związek Cechów Budowlanych, które obejmowały po 17 cechów. Ponadto 12 tych organizacji skupiał Związek Cechów Krawieckich, a po 10 - Związek Cechów Fryzjerskich i Związek Cechów Obuwniczych. W sumie w związkach cechowych były 83 cechy[32].

Inne organizacje

W grudniu 1921 r. samodzielni rzemieślnicy z górnośląskiej części województwa postanowili powołać Śląski Związek Samodzielnych Rzemieślników w Katowicach[33]. Prezesem został Adolf Sobota[34]. Do organizacji przystąpił „Hand Werkervereine“ z Mysłowic[35] i Rudy zabrzańskiej[36]. Verband der deutsche Handwerker in Polen (Związek Niemieckich Rzemieślników w Polsce) postanowił rozszerzyć działalność na polski Górny Śląsk[37]. W 1926 r. założono Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku z siedzibą w Katowicach, który skupiał rzemieślników i drobnych przemysłowców-Polaków. W ten sposób ujawniono tendencję do przekraczania granicy podziału przedsiębiorców na rzemiosło czy działających w obrębie przemysłu, zwłaszcza że funkcjonowali na podobnych warunkach prawnych. Innym przejawem tej tendencji było wystawienie przez rzemieślników w wyborach komunalnych 1929 r. wspólnej listy z przedstawicielami drobnego handlu i przemysłu. Nie uzyskali wówczas żadnego mandatu. Rzemieślnicy zaś weszli do samorządu gminnego reprezentując inne bloki wyborcze; najwięcej mandatów uzyskano z listy mniejszości niemieckiej (Zespół Wyborczy Niemiecko-Katolickiej Partii Ludowej i Partii Niemieckiej -Deutsche Wahlgemeinschaft)[38].

W 1933 r. Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku posiadał 51 kół (oddziałów) we wszystkich większych miejscowościach województwa śląskiego i liczył około 2000 członków[39]. W tym samym czasie przy Izbie Rzemieślniczej założono Stowarzyszenie Rzemieślnicze Pomocy Lekarskiej z zadaniem udzielania porad lekarskich, a także urządzania odczytów i pogadanek na tematy zdrowotne[40].

Prasa rzemieślnicza

Organem Izby Rzemieślniczej w Katowicach był dwutygodnik „Rzemieślnik Śląski”. Niektóre cechy wydawały własne pisma, a także grupy zawodów. Urzędowym Organem Związku Cechów Piekarskich był dwutygodnik „Śląski Piekarz Cukiernik” (1931- 1935?). Pismem Związku Pracowników Krawieckich był miesięcznik pt. „Odzież.Pierwsze Pismo Zawodowe poświęcone krawiectwu w Polsce z dodatkiem sezonowym żurnali mód”(1921-1932) oraz bez rekomendacji związkowej tytuł „Nowa Odzież” (1934-1937?). W 1937 r. ukazywał się „Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo Izby Rzemieślniczej w Katowicach”. W stolicy województwa drukowano także ogólnopolskie pismo pt. „Czeladnik Polski” (1937) jako organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich Województwa Śląskiego[41].

Sytuacja gospodarcza

Przeprowadzenie granicy polsko-niemieckiej rozdzieliło dotychczasowe więzi kooperacyjne rzemieślników na Śląsku. Pozyskaniu nowych kontrahentów służyły wystawy przemysłowo-handlowe. Organizacja pierwszej (w lutym 1923 r. w Katowicach) wywołała obawy o wzrost konkurencji na śląskim rynku wyrobów polskich rzemieślników. Sprzeciwiano się imigracji na obszar województwa rzemieślników z terenu II RP[42]. Zasady wolnej konkurencji ograniczało utrzymanie cen maksymalnych[43]. Spowodowało to strajki piekarzy (Cieszyn)[44] i rzeźników (Katowice)[45].

Sytuacja rzemiosła zależna była od koniunktury gospodarczej. Zahamowanie inwestycji, zamknięcie kopalń, hut i innych przedsiębiorstw ograniczało możliwości nabywcze potencjalnych konsumentów. Sytuację poszczególnych rodzajów rzemiosł utrudniała polityka gospodarcza władz państwowych, a także karteli i fabryk zagranicznych. Po 1926 r. bez względu na koszty wspierano rozwój mechanicznych piekarni. Założona „Manna” w Wielkich Hajdukach przyniosła wielomilionowe straty[46]. W młynarstwie do zastoju przyczyniał się import węgierskiej mąki i niemieckiej kaszy[47]. Uruchomienie sklepów czeskiego koncernu „Bata” i krajowego „Chełmka”[48] spopularyzowało szewską produkcję fabryczną. Import obuwia zaspakajał 10-15% potrzeb[49]. Spadło zainteresowanie obuwiem miarowym, zlecenia ograniczono do prac reparacyjnych. Obniżenie poziomu przychodów rzemieślników pogłębiała polityka etatystyczna popierająca rozwój warsztatów więziennych, wojskowych, miejskich, prowadząc do dumpingu cenowego. Proces pogłębiał rozwój chałupnictwa, pracach nakładczych zwolnionych ze świadczeń podatkowych i socjalnych dla rzemiosła, stanowiących 20% przychodów[50]. Postępowała pauperyzacja właścicieli drobnych warsztatów rzemieślniczych[51]. Najdotkliwiej złą koniunkturę gospodarczą odczuwało rzemiosło usługowe. Wskutek braku pracy i nadmiernych obciążeń podatkowych zamknięto ok. 1000 warsztatów, w pozostałych zredukowano około 70% pracowników. Ograniczenia objęły zwłaszcza rzemieślników polskiej narodowości[52]. Niemieckich właścicieli warsztatów wspierały kredyty zagraniczne. Szacowano, że w latach 30. XX w. Ok. 90% rzemieślników oraz kupców ujawniało przekonania niemieckie i w tym duchu wychowało swe dzieci[53].W okresie wielkiego kryzysu władze polskie zaczęły dostrzegać w rzemiośle element równowagi gospodarczej i społecznej państwa[54]. Przygotowano program szerszego kredytowania, obniżono podatki, rozłożono w czasie spłatę długów.

Bibliografia

  1. Archiwum Państwowe w Katowicach, Sejm Śląski, sygn. 468: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.
  2. Archiwum Państwowe w Katowicach, Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Przemysłowy i Handlowy, sygn. 499, 599.
  3. „Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 25 VI 1928.
  4. „Gazeta Robotnicza” 12 I 1927.
  5. „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926.
  6. „Goniec Śląski” 23 II, 10 III, 1 X, 1 X 1923,14 XII 1928.
  7. „Górnoślązak” 11 XII 1921, 21 III 1922, 1 I 1923.
  8. Jastrzębski J., Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne, Kraków 2009.
  9. Kurpiers D., Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 13-80.
  10. Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
  11. „Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72.
  12. „Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień).
  13. Ptasiński C., O zmiany życiowe w prawie ustrojowym rzemiosł. Referat, wygłoszony dnia 24 czerwca 1937 r. na posiedzeniu komisji powołanej przez Ministra Przemysłu i Handlu w celu przedłożenia wniosków, mających stanowić podstawę do opracowania projektów ustawodawczych, Lublin 1937
  14. „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 1 I, 5 II, 18 III, 15 IV, 29 IV, 13 V, 8 VII, 5 VIII, 29 VII, 23 IX 1928.
  15. „Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” 1932 z. 2,1933 z. 38.
  16. „Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), 1939 nr 1 (styczeń).
  17. Stan rzemiosła w Polsce za rok 1938, Warszawa 1938.
  18. Szmigielski B., Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933].

Przypisy

  1. ↑ J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne, Kraków 2009, s. 62.
  2. ↑ „Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” [dalej: „Rzemiosło”] 1932 z. 2, s. 59.
  3. ↑ S. Janicki, Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932, s. 210.
  4. ↑ „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” [dalej: „Rzemieślnik”] 29 IV 1928, s. 1.
  5. ↑ Prawo o Działalności Gospodarczej Związku Północnoniemieckiego (Gewerbeordnungfuer den Norddeutschen Bund). Za: D. Kurpiers, Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 36.
  6. ↑ Art. 246 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r., [b. m. i r. w.] [1922], s. 59.
  7. ↑ Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku, oprac. A. Sadłowski, Katowice [po 1928], s. 22.
  8. ↑ Dz. U. R. P. Nr. 73, poz. 721; Nr. 79, poz. 550.
  9. ↑ B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 132-133.
  10. ↑ APKat, Sejm Śląski, sygn. 468, k. 2-4: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.
  11. ↑ „Rzemieślnik” 29 IV 1928, s. 1.
  12. ↑ Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933, łam 24-26.
  13. ↑ „Rzemieślnik” 29 VII 1928 , s. 1.
  14. ↑ „Rzemieślnik” 29 VII 1928, s. 1-2.
  15. ↑ „Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 3.
  16. ↑ Np. „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 19 II 1928, s. 1.
  17. ↑ „Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 1929 nr 9, s. 333-338.
  18. ↑ Izba Rzemieślnicza w Katowicach. W: Księga pamiątkowa rzemiosła śląskiego 1922-1932. Wydana na podstawie aktów, protokołów i sprawozdań izby rzemieślniczej, cechów, związków cechowych i innych organizacyj rzemieślniczych, red. E. Niebrój, Katowice 1932, s. 51.
  19. ↑ „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926, s. 1.
  20. ↑ „Goniec Śląski” 14 XII 1928, s. 4.
  21. ↑ Obliczenia własne na podstawie: Dokształcające szkoły zawodowe. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 60-61.
  22. ↑ „Gazeta Robotnicza” 12 I 1927, s. 3; Oświata rzemieślnicza a Izba Rzemieślnicza. W: Księga pamiątkowa rzemiosła …, s. 59-61.
  23. ↑ A. Sobota, Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku. W: Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927, s. 76.
  24. ↑ „Rzemieślnik” 13 V 1928, s. 14; J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej…, s. 88, 89, 91, 93.
  25. ↑ „Rzemieślnik” 8 VII 1928, s. 2.
  26. ↑ Apel do polskiego społeczeństwa. W: Skorowidz członków Związku Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice. 1937/38, Katowice 1937, s. 7.
  27. ↑ Archiwum Państwowe w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, sygn. 512, k. 61-66-: Dzieje katowickiego rzemiosła. Oprac. mgr Kazimierz Sarna.
  28. ↑ „Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72; A. Sobota, Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937, s. 59.
  29. ↑ „Górnoślązak” 1 I 1923, s. 3.
  30. ↑ Tamże.
  31. ↑ Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 42.
  32. ↑ Tamże, s. 41.
  33. ↑ „Górnoślązak” 11 XII 1921, s. 2.
  34. ↑ „Goniec Śląski” 10 III 1922 , s. 5.
  35. ↑ „Goniec Śląski” 23 II 1922 , s. 5.
  36. ↑ „Górnoślązak” 21 III 1922, s. 3.
  37. ↑ „Gazeta Robotnicza” 9 IV 1922, s. 3.
  38. ↑ Obwieszczenie, „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 1929 nr 41, s. [1710]
  39. ↑ Sprawozdanie statystyczne Okręgu Izby Rzem.[ieślnicza] na Śląsku za rok 1933. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice 1935, s. 41.
  40. ↑ Tamże, s. 41
  41. ↑ Wymienione tytułu zostały zdigitalizowane i znajdują się na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej www.sbc.org.pl/dlibra/
  42. ↑ „Goniec Śląski” 1 X 1922, s. 2.
  43. ↑ „Rzemieślnik” 15 IV 1928, s. 7.
  44. ↑ „Goniec Śląski” 1 X 1923, s. 3.
  45. ↑ „Rzemieślnik” 5 II 1928, s. 16.
  46. ↑ „Rzemieślnik” 1 I 1928, s. 6.
  47. ↑ „Rzemieślnik” 29 IV 1928, s. 9.
  48. ↑ „Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), s. 38.
  49. ↑ „Rzemieślnik” 18 III 1928, s. 5.
  50. ↑ „Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 10.
  51. ↑ „Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień), s. 1.
  52. ↑ APKat, Śl.UW, Wydział Przemysłowo-Handlowy sygn. 499, k. 12 - Z pracy mgr Kazimierza Sarny –Dzieje katowickiego rzemiosła
  53. ↑ B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 131.
  54. ↑ „Rzemiosło” 1933 z. 38, s. 4.

Źródła on-line

[www.sbc.org.pl/dlibra/publication/274226/edition/268094/content?ref=descm „Czeladnik Polski”] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/276012/edition/261064/content?ref=desc Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo Izby Rzemieślniczej w Katowicach] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/288286/edition/272688/content?ref=desc „Odzież”] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/203818/edition/192251/content?ref=desc „Nowa Odzież”] [www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/184529?id=184529 Skorowidz członków / Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice, Katowice 1937] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/135086/edition/133580 Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, Katowice 1933] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/269794/edition/255211 Sprawozdanie statystyczne Okręgu Izby Rzem[ieślniczej] na Śląsku za rok 1933. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice 1935] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/235382/edition/222557 Sobota A., Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/100732/edition/94791 Sobota A., Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku, W: Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927] Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933, łam 24-26 [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/147892/edition/138866 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r., b. m. r. w.] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/7753/edition/7227 Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku, oprac. A. Sadłowski, Katowice] [www.sbc.org.pl/dlibra/publication/81884/edition/77277 Janicki S., Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932]

Źródło: „http://ibrbs.pl/index.php?title=Rzemiosło_w_województwie_śląsko-dąbrowskim&oldid=7054”