Zapadlisko przedkarpackie

Rys. 1. Lokalizacja zapadliska przedkarpackiego (wg Krzywiec 1997).

Zapadlisko przedkarpackie stanowi część wielkiego basenu sedymentacyjnego (basen Paratetydy) powstałego na przedpolu nasuwających się ku północy Karpat. Jest typowym rowem przedgórskim, wypełnionym przez osady syn- i postorogeniczne, którego powstanie było związane z mioceńską ewolucją łuku orogenicznego Karpat zewnętrznych (Krzywiec, 2006). Na zachodzie zapadlisko łączy się z alpejskim basenem molasowym, a na wschodzie z basenem przedgórskim Bałkanidów (Rys. 1).

Jest najmłodszą jednostką alpejską występującą na obszarze Polski, gdzie rozciąga się na długości około 300 km i szerokości do 100 km.

Fot. 1. Widok na zapadlisko przedkarpackie z góry Żar (761 m n.p.m.) w Beskidzie Małym.

Zapadlisko jest wypełnione dolno- i środkowomioceńskimi osadami molasowymi o miąższości do 3 km na obszarze Polski i do 5 km na Ukrainie (Oszczypko i in. 2006). Pod względem litologicznym, petrograficznym, a szczególnie facjalnym skały zbiornikowe miocenu są bardzo zróżnicowane. Podłoże zapadliska jest zbudowane ze skał platformy epiwaryscyjskiej oraz jej permsko-mezozoicznej pokrywy. Głębokość podłoża platformowego w zapadlisku waha się od kilkuset metrów do 3500 m (Oszczypko i in., 2005). Na zachodzie pod miocenem zapadliska przedkarpackiego występują skały niecki górnośląskiej, w części środkowej – skały niecki miechowskiej, a na wschodzie – zrębu dolnego Sanu (Stupnicka 1997). Północna granica zapadliska jest erozyjna, natomiast granica południowa ma charakter tektoniczny. Wyznaczona jest przez czoło Karpat zewnętrznych, które w całości są płasko nasunięte na mioceńskie osady zapadliska przedkarpackiego (Oszczypko 2006).

W zapadlisku przedkarpackim wyróżnia się część zewnętrzną, leżącą na północ od Karpat, oraz część wewnętrzną ukrytą pod nasuniętymi Karpatami (Ney i in. 1974). Strefa zewnętrzna, obejmująca obszar obecnego zapadliska, wypełniona jest środkowomioceńskimi osadami morskimi (baden i sarmat). Jej szerokość na terytorium Polski waha się od 30 - 40 km na zachodzie do 90 km na wschodzie (Fot. 1). Wewnętrzną, zlokalizowaną pod płaszczowinami karpackimi część zapadliska wypełniają wczesnomioceńskie osady lądowe oraz środkowomioceńskie osady powstałe w środowisku morskim (Oszczypko i Tomaś 1985; Oszczypko 2004, 2006; Oszczypko i in. 2006).