Budowa geologiczna

Rys. 1. Mapa głównych jednostek tektonicznych Polski na powierzchni podkenozoicznej. Mapa pokazuje płytkie struktury tektoniczne pierwszego rzędu powstałe w pokrywie platform wschodnioeuropejskiej i zachodnioeuropejskiej oraz struktury istniejące w podłożu platformy zachodnioeuropejskiej w południowej Polsce (Żelaźniewicz i in. 2011).

Województwo śląskie obejmuje swoim zasięgiem fragmenty kilku ważnych jednostek geologicznych. Na powierzchni podkenozoicznej (bez utworów kenozoiku: paleogenu, neogenu i czwartorzędu) występują następujące główne jednostki tektoniczne: w zachodniej części - morawsko-śląskie pasmo fałdowe, w centralnej części - monoklina śląsko-krakowska i zapadlisko górnośląskie (niecka górnośląska), a w północno-wschodniej części - elewacja radomszczańska i synklinorium miechowskie. Południowa granica monokliny śląsko-krakowskiej i zapadliska górnośląskiego chowa się pod mioceńskie utwory zapadliska przedkarpackiego i pod Karpaty Zewnętrzne (Rys. 1).

Najstarszymi skałami występującymi na obszarze województwa śląskiego są utwory prekambryjskie bloku górnośląskiego i bloku małopolskiego.

Utwory prekambryjskie

Blok górnośląski

Blok górnośląski jest częścią większej jednostki tektonicznej - Brunovistulicum, który tworzy wraz z blokiem Brna (Buła i Żaba 2005, 2008). Granica pomiędzy tymi blokami przebiega wzdłuż uskoku Hána, który jest południowo-wschodnim przedłużeniem uskoku Łaby (Buła i Żaba 2008). Na północnym-wschodzie blok górnośląski oddzielony jest od bloku małopolskiego strefą uskokową Kraków – Lubliniec (Buła i in. 1997; Żaba 1999), natomiast jego południowa część zalega w podłożu Karpat Zewnętrznych.

Najstarsze skały bloku górnośląskiego, występujące w obrębie województwa śląskiego, rozpoznano w obrębie kopuły Bielska-Białej – Andrychowa. Są to głównie skały metamorficzne (paragnejsy, łupki łyszczykowe, lokalnie zmigamtytyzowane) o wieku 660 – 600 mln lat. Prekambryjskie skały magmowe stwierdzono tylko w centralnej części kopuły. Są to głównie granitoidy, które intrudowały około 590-545 mln lat temu (Żelaźniewicz i in., 2004). Na północ i wschód od Bielska-Białej stwierdzono występowanie słabo zmetamorfizowanych (anchimetamorficznych) skał klastycznych, takich jak (meta)iłowce, mułowce i piaskowce z niewielkim udziałem zlepieńców, reprezentujących ediakarański flisz (Cebulak i Kotas 1982; Żelaźniewicz i in., 2004; Buła i Żaba 2005, 2008). Niezgodnie na skałach anchimetamorficznych zalega kompleks zlepieńców polimiktycznych, również reprezentujących ediakar (Buła i Habryn 2008).

Blok małopolski

Blok małopolski położony jest pomiędzy blokiem górnośląskim a kratonem wschodnioeuropejskim. Od północy ogranicza go uskok świętokrzyski (nasunięcie świętokrzyskie). Prekambryjskie podłoże bloku małopolskiego stanowią słabo zmetamorfizowane skały o charakterze fliszowym. Ich wiek na podstawie badań palinologicznych określono na ediakar (Jachowicz i in., 2002). Przeważają tu skały ilasto-mułowcowe przy niewielkim udziale piaskowców.

Dolnopaleozoiczna pokrywa osadowa

Blok górnośląski

Na bloku górnośląskim utwory dolnopaleozoiczne reprezentowane są przez osady kambru dolnego i środkowego oraz ordowiku. Zalegają niezgodnie na zerodowanym fundamencie krystalicznym. W profilu kambru dolnego wydzielono: formację z Borzęt i formację z Goczałkowic (Buła i Jachowicz 1996). Formacja z Borzęt reprezentowana jest przez kompleks skał ilastych, mułowcowych i piaskowcowych z kambru dolnego subholmiowego. Miąższość tej formacji przekracza 670 m. Formacja z Goczałkowic reprezentowana jest przez klastyczne osady kambru dolnego holmiowego, o miąższości do 2000 m w części północno-wschodniej bloku górnośląskiego. Osady te stanowią trójczłonową, transgresywną sekwencję litologiczno-facjalną złożoną z piaskowców skolitusowych z Mogilan, piaskowców bioturbacyjnych z Głogoczowa i mułowców z trylobitami z Pszczyny (Buła i Żaba 2005). Środkowokambryjskie skały klastyczne (mułowcowo-piaskowcowe) stanowią formację z Sosnowca. Skały ordowickie, wydzielone jako formacja z Bibieli, reprezentowane są przez skały ilasto-krzemionkowe z przeławiceniami piaskowców kwarcowych oraz dolomitów ilastych (Buła i Żaba 2005).

Blok małopolski

Utwory dolnopaleozoiczne bloku małopolskiego reprezentowane są przez klastyczne skały kambryjskie (występują tylko w północnej i wschodniej części bloku – poza obszarem województwa śląskiego) oraz węglanowe i klastyczne skały ordowiku i syluru. W profilu utworów ordowicko-sylurskich wyróżniono następujące jednostki litostratygraficzne (Buła 2000): formację z Zawiercia, która obejmuje kompleks skał węglanowych o miąższości do 100 m, formację z Mgrzygłodu reprezentowaną przez skały ilasto-mułowcowe z wkładkami piaskowców i formację z Łapczycy, do której należą utwory mułowcowo-piaszczysto-zlepieńcowe o cyklicznym rozwoju. Skały należące do wymienionych jednostek litostratygraficznych stanowią pokrywowe piętro strukturalne w zachodniej części bloku małopolskiego (Buła 2000).