Śląski etos pracy

Autor: prof. dr hab. Urszula Swadźba

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Śląski etos pracy: studium socjologiczne.

Pojęcie etosu pojawiło się już w starożytnej Grecji i związane było z nazwiskiem Arystotelesa. Etos w jego rozumieniu jest wytworem społecznym, a nie naturalnym.W czasach nowożytnych pojęcie etosu zostało spopularyzowane przez Maxa Webera, który w swej pracy o wpływie etyki protestanckiej na rozwój kapitalizmu pokazał nowe, dynamiczne podejście do tego problemu.Współcześnie termin ten jest używany w różnych naukach i często posiada nieprecyzyjne, chociaż zbliżone znaczenia.

Na moralność jako konstytutywny element etosu zwracają uwagę przede wszystkim definicje filozoficzne i powstałe na gruncie katolickiej nauki społecznej. Termin ten odnosi się do pojęcia moralności i w sensie szerszym rozumienie etosu oznacza to samo co moralność, a w węższym znaczeniu moralność jest składnikiem etosu i pojmowana jest w sensie praktyki.Z kolei socjolog - Maria Ossowska nie utożsamia etosu z moralnością, ale hierarchią wartości, o której mówi, że jest swoistym splotem wartości moralnych i pozamoralnych.Wartość i system wartości jest elementem konstytutywnym etosu najpowszechniej występującym. Definicje socjologiczne element wartości stawiają na jednym z naczelnych miejsc. W zaproponowanej przez Tomasza Szawiela definicji etosu wartości i ich hierarchia występują jako najistotniejszy element, dający się przełożyć na zachowania.Często w koncepcjach i definicjach socjologicznych występuje powinnościowy element wartości.Następny konstytutywny element etosu to normy i system normatywny. Normy i normatywny charakter etosu występują najczęściej w powiązaniu z wartościami etosowymi i stanowią jego uzupełnienie, nawet jeśli nie występują wprost w definicjach.Są one niezbędne w badaniach nad etosem, ponieważ ich przestrzeganie świadczy o żywotności i trwaniu grup etosowych. W ślad za normami postępują zwykle sankcje za ich nie przestrzeganie. Wartości i normy mają praktyczny, a nie idealny charakter (element behawioralny). Przejawią się w działaniach i zachowaniach.Podkreślana jest praktyka działania i wdrażanie wartości i norm w życiu codziennym. Istotny element, który występuje w wielu, chociaż nie we wszystkich definicjach, to podkreślenie, że etos ma charakter grupowy, a nie indywidualny.Umieszczenie etosu i grup etosowych w szerszej makrostrukturze społecznej pozwala poznać otoczenie w jakim działa grupa etosowa. Zwracając uwagę na grupę trudno odciąć się zupełnie od jednostki. Jednostki bowiem jako członkowie grupy decydują o samym fakcie realizacji wartości i norm etosowych. Z powyższych rozważań wynika, że słowo „etos” mieści w sobie oprócz świadomościowych również powinnościowe (normatywne) oraz behawioralne komponenty. W takim właśnie znaczeniu zjawisko śląskiego etosu pracy będzie przeanalizowane poniżej.

Cechy konstytutywne śląskiego etosu pracy

Wartości

W społeczności śląskiej istniały trzy nadrzędne wartości: religia katolicka, rodzina i praca.Z tych trzech wartości, wartość pracy była najistotniejsza do stworzenia grupy etosowej. Istotna była jakość pracy, która musiała być rzetelnie i solidnie wykonana. Wartości związane z pracą były nakazane i powinny być realizowane przez członków grupy. Rodzina odgrywała zasadniczą rolę w przekazywaniu najistotniejszych cech pracy. Oprócz rodziny ważne znaczenie miała grupa zawodowa, ściśle zresztą powiązana z grupą rodzinną ze względu na dziedziczenie zawodu. Realizacja tego „rdzenia” wartości stanowiła czynnik identyfikacji jednostki z grupą etosową.Wartość naczelna była wzmacniana przez wartości uzupełniające, które były jej atrybutami (solidność, rzetelność, dyscyplinę, posłuszeństwo, szacunek do przełożonych, dobrą organizację). Wykonywana praca, szczególnie praca górników była powiązana z wartościami religijnymi.

Normy

Wykonywaniu pracy przez Ślązaków towarzyszyło szereg norm, które należało przestrzegać. Najistotniejsze związane były z solidnością i jakością wykonywanej pracy.Te normy były przekazywane w tradycji zawodowej i rodzinnej. Z normami wiązały się sankcje za ich nieprzestrzeganie. Zasadnicza przyczyna tych sankcji miała charakter egzystencjalny. Ponieważ większość mężczyzn pracowała w kopalni, złe wykonanie pracy groziło śmiercią. Sankcje grupy zawodowej dla osoby nierzetelnej i źle pracującej były więc rygorystyczne. Ściśle przestrzegana była norma uczciwości, nie tylko w życiu zawodowym i rodzinnym, ale również w sąsiedzkim i publicznym.

Zachowania, działania

W śląskim etosie pracy zachowania i działania były jednym z ważnych elementów. Zachowania te dotyczyły wykonywanej przez mężczyzn pracy zawodowej, gdzie samo jej posiadanie było bardzo cenione.Cenione wartości pracy jak solidność, rzetelność i uczciwość były przekładane na zachowania. Rodzina była najistotniejszym przekaźnikiem zachowań. To tutaj dzieci były wdrażane do wykonywania pracy domowej, a chłopcy do wykonywania pracy zawodowej w związku z dziedziczeniem zawodu. Czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wymuszały w działaniach i zachowaniach respektowanie wartości i norm etosowych.

Społeczny charakter etosu

Tradycyjny śląski etos pracy miał charakter społeczny. Był realizowany w grupie. Grupa wytwarzała wartości i grupa je przekazywała.Związane to było z homogenicznością wyznaniową i zawodową grupy i powodowało wytworzenie jednorodnego typu osobowości społecznej, charakterystycznej dla Ślązaków. Istotną rolę odgrywała tutaj grupa rodzinna, gdzie dokonywała się socjalizacja młodego pokolenia.

Analiza specyfiki konstytutywnych cech śląskiego etosu pracy pozwoliła na sformułowanie jego definicji: Śląski etos pracy to całokształt wartości i norm oraz działań i zachowań odnoszących się do wykonywanej przez Ślązaków pracy zawodowej i pozazawodowej. Nieodzownymi atrybutami tego etosu były: pracowitość, solidność, sumienność, uczciwość, dyscyplina, posłuszeństwo, szacunek do przełożonych, dobra organizacja. Cechy te wykształciły specyficzny typ mentalności społecznej (osobowości społecznej) i genetycznie były związane z wykonywaniem zawodu robotnika w przemyśle (najczęściej górnika i hutnika). W trakcie przekazu międzypokoleniowego zostały przekazane przez rodzinę następnym członkom pokolenia wykonującym już zróżnicowane zawody. Istotne w tym etosie było powiązanie pracy ze sferą rodzinną i religijną.

Geneza i ewolucja śląskiego etosu pracy

Druga połowa XIX wieku i początek XX był okresem formowania się śląskiego etosu pracy. Była to praca fizyczna, najczęściej górnika i hutnika. Na genezę etosu wpłynęły głównie trzy czynniki: relikty wiejskie tkwiące w śląskich społecznościach lokalnych (w tym chłopskich wzorów pracowitości), niemiecka etyka pracy oraz nauka i działalność Kościoła katolickiego.Pierwszy z nich miał charakter wewnętrzny, a dwa pozostałe zewnętrzny. Czynnik pierwszy oddziaływał ambiwalentnie, z jednej strony stymulująco, ponieważ przenoszono chłopskie wzory pracowitości i obyczajowości, z drugiej strony oddziaływał hamująco, ponieważ praca na roli miała inny charakter niż praca w kopalni i hucie.Z kolei czynnik zewnętrzny - niemieckie wzory pracy, wyrażał się w dyscyplinowaniu robotników, sankcjonowaniu ich, wymaganiu rzetelnej i sumiennej pracy. Wpływ nauki Kościoła i praktyczna działalność duchowieństwa umacniały te wartości od strony religijnej. Robotnik był umiejscowiony w istniejącym porządku społecznym, a jego powinnością była sumienna rzetelna praca.W rezultacie stworzenia ram przestrzennych w postaci osiedli robotniczych, które zamieszkiwała ludność homogeniczna zawodowo i klasowo (robotnicy), etnicznie (ludność polska) i wyznaniowo (katolicy) wytworzyła się zbiorowość silnie zintegrowana wewnętrznie, której losy życiowe były podobne.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego mamy do czynienia z równocześnie występującymi dwoma zjawiskami związanymi ze śląskim etosem pracy. Z jednej strony jest to umocnienie się tradycyjnego etosu pracy w powiązaniu z wykonywaniem zawodów robotniczych, szczególnie górniczego. Z drugiej strony jest to zaznaczający się powolny proces odchodzenia od jednej z jego cech – wykonywania pracy robotnika i realizowanie pozostałych konstytutywnych jego wartości w trakcie wykonywania innych zawodów, w tym inteligenckich. Na procesy te miały wpływ czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych należy zaliczyć: zmiany w strukturze społecznej i odmienność pracy Ślązaków, bezrobocie oraz mitologizację etosu pracy w literaturze i publicystyce. Do czynników wewnętrznych, przekaz rodzinny, zawodowy i lokalny.

Czynnikami zewnętrznymi umacniającymi etos było przyłączenie Górnego Śląska do Polski, który na tle reszty kraju był terenem specyficznym i odmiennym, przypominającym w swej strukturze gospodarczej i społecznej zindustrializowane tereny Europy Zachodniej. Ślązacy byli jednak grupą homogeniczną zawodowo i wykonywali zawody robotnicze. Konsekwencją tego była zmiana struktury społecznej na Górnym Śląsku, napływ inteligencji spoza Śląska i zajęcie przez nią stanowisk przeznaczonych dawniej dla Niemców.Wpływ tego czynnika spowodował, że zadziałało prawo „socjologicznego tła”, czyli umocnienie się Ślązaków wokół własnych regionalnych wartości, których praca fizyczna była podstawą etosu społecznego. Bezrobocie, jako drugi ważny czynnik wpływający na etos pracy przyczynia się do jego umocnienia, a jednocześnie poprzez masowe bezrobocie, pokazuje brak zapotrzebowania na pracę. Trzecim czynnikiem była mitologizacja tego etosu, przypisywanie wykonywanej przez Ślązaków pracy nadzwyczajnych przymiotów, przyczyniająca się do znajomości wartości śląskiego etosu pracy poza Śląskiem. Czynnikami wewnętrznymi wpływającymi na przekazywanie etosu była rodzina, w ramach której dokonywała się autorekrutacja i socjalizacja do zawodów robotniczych oraz środowisko zawodowe splecione najczęściej ze środowiskiem lokalnym.

Wpływ tych czynników utrwalił konstytutywne cechy śląskiego etosu pracy, które zostały wytworzone już w okresie przed pierwszą wojną światową. Do cech tych należały: pracowitość, solidność, sumienność, uczciwość, dyscyplina, posłuszeństwo, szacunek do przełożonych, dobra organizacja. Cechy te były powiązane ze sferą rodzinną i religijną. Cechy te, szczególnie dyscyplina i posłuszeństwo zostały wzmocnione w czasie okupacji niemieckiej lat 1939-1945.

Jednocześnie w okresie międzywojennym zaznaczają się zmiany dotyczące jednej z cech tradycyjnego śląskiego etosu pracy wykonywania pracy fizycznej, zwłaszcza górniczej. Również w rodzinach śląskich rozbudzane są aspiracje dotyczące kształcenia dzieci, a w związku z tym odejście od wykonywania pracy fizycznej. Przejście do wykonywania zawodów inteligenckich, jeśli w ślad za tym szła gratyfikacja pieniężna następowało systematycznie. Pozostałe cechy śląskiego etosu pracy zaczynają być realizowane w innych niż robotnicze zawodach.

W okresie realnego socjalizmu lat 1945-1989 śląski etos pracy podlegał procesom dalszej ewolucji. W początkowym okresie odegrał decydujący wpływ w odbudowaniu potencjału gospodarczego Polski. Wpływ na procesy ewolucji miało pięć czynników: ideologia komunistyczna, migracja na teren Śląska i podjęcie pracy przez osoby napływowe, zmiany w strukturze społecznej pod wpływem polityki oświatowej państwa, rodzina, instytucje kultury i Kościół katolicki. Nastąpiła jego „dualizacja”, mieliśmy do czynienia z dwoma śląskimi etosami pracy – komunistycznym i tradycyjnym.

„Komunistyczny śląski etos pracy” powstał poprzez „zawłaszczenie” przez ideologię komunistyczną części cech tradycyjnego etosu, jak pracowitości i dyscypliny, które były przydatne szczególnie w zawodzie górnika. Zawładnąwszy tymi cechami, wykorzystał je do wizerunku człowieka dobrej roboty, który realizowali zarówno Ślązacy jak i napływowi. Do tych cech system dodał swoją cechę zaangażowania ideologicznego. Okres realnego socjalizmu, zgodnie ze swą ideologią utrwalał mit pracy fizycznej, a przedłużając istnienie gospodarki industrialnej, przedłużał zapotrzebowanie na pracę w przemyśle co było jedną z cech śląskiego etosu pracy. Wersja komunistyczna nie była w stanie natomiast wykorzystać innych cech śląskiego etosu: solidności, sumienności, punktualności, oszczędności, dobrej organizacji. System ten odrzucał a priori religijny kontekst śląskiego etosu pracy.

Natomiast drugi z etosów, tradycyjny śląski etos pracy, ze wszystkimi swoimi konstytutywnymi cechami ulegał destrukcji, szczególnie w sferze pracy zawodowej. Nie był on już zawsze realizowany w genetycznie z nim związanych robotniczych zawodach. Na jego destrukcję wpłynęły przede wszystkim czynniki zewnętrzne: ideologia i praktyka komunizmu oraz napływ ludności o odmiennej kulturze pracy, nienawykłej do pracy przemysłowej. Ideologia i praktyka komunizmu szczególne spustoszenia dokonała premiując nie solidną, sumienną pracę, ale stawianie na pierwszym miejscu działalności partyjnej. Przekaźnikiem wartości i norm śląskiego etosu pracy i to zarówno w sferze pracy zawodowej jak i pracy prywatnej była rodzina. W rodzinie przekazywane one były w trakcie socjalizacji młodego pokolenia. Realizacja tych wartości i norm odbywała się jednak głównie w sferze pracy prywatnej, ze względu na niemożność realizacji ich w sferze zawodowej.

W okresie transformacji systemowej praca stała się ponownie dużą wartością. Młode pokolenie wychowało się już w przekonaniu, że pracę należy szanować i jest to dobro rzadkie. Starsze pokolenie wychowane w okresie realnego socjalizmu po okresie szoku przystosowało się do nowej sytuacji i również pracę zaczęło darzyć dużym szacunkiem. Wartość zyskała praca umysłowa wymagająca dobrego przygotowania, które uzyskuje się w trakcie studiów wyższych. Praca fizyczna, która przez cały okres realnego socjalizmu była wysoko wartościowana, straciła na znaczeniu.

Bibliografia

1. Adamski F., Hutnik i jego rodzina, Katowice 1966.
2. Arystoteles, Etyka nikomachejska, Warszawa 1982.
3. Biały F., Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (1854- 1914), Katowice 1963.
4. Błaszczyk-Wacławik M., Miejsce i rola regionalnej kultury w procesach życia społecznego zbiorowości Górnego Śląska do roku 1945. W: M.Błaszczak, W.Błasiak, T.Nawrocki: Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy, Kielce 1990, s.7-66.
5. Bukowska-Floreńska I., Społeczno-kulturowe funkcje tradycji w społecznościach Górnego Śląska, Katowice 1987.
6. Herbut j., Etos. W: Leksykon filozofii klasycznej, Red. J.Herbut. Lublin 1997.
7. Kopeć E, „My” i „oni” na Górnym Śląsku (1918-1939), Katowice 1983;
8. Ligęza J., Żywirska M., Zarys kultury górniczej, Katowice 1964.
9. Mariański J., Etos pracy bezrobotnych, Lublin 1994.
10. Mrozek W., Rodzina górnicza. Katowice 1965.
11. Ossowska M., Etos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986.
12. Swadźba U., Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Katowice 2001.
13. Swadźba U., Wartości – pracy, rodziny, religii – ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium społeczności śląskich, Katowice 2012.
14. Szawiel T., Etos. W: Encyklopedia Socjologii, Warszawa 1998, s.202 – 203.
15. Świątkiewicz W., Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku. Katowice-Wrocław 1997.
16. Wanatowicz M. W., Inteligencja na Śląsku w okresie międzywojennym, Katowice 1986.
17. Wanatowicz M. W., Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, Katowice 1982.
18. Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994.
19. Wycisło J., Model chrześcijańskiego robotnika górnośląskiego w końcu XIX wieku, Katowice 1991.

Źródła on-line

Swadźba U., Śląski etos pracy: studium socjologiczne, Katowice 2001.