Wojny śląskie

Cesarzowa Maria Teresa Austriaczka, obraz autorstwa Martina van Meytensa, obecnie w zbiorach Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu.

Autor: prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Ogólna definicja

Wojny śląskie – określenie XVIII-wiecznych konfliktów zbrojnych między Austrią a Prusami (lub Marią Teresą Habsburg a Fryderykiem II Hohenzollernem), wraz ze zmieniającymi się sojusznikami, których przedmiotem była walka o panowanie nad Śląskiem. Skutkiem wojen było przejście większości Śląska z Korony Czeskiej pod panowanie Królestwa Prus.

Przyczyna konfliktu

Król Pruski Fryderyk II Wielki, obraz autorstwa Antona Graffa, obecnie w zbiorach Pałacu w Charlottenburgu w Berlinie.

W 1740 roku Europa powitała z entuzjazmem wstąpienie na tron Królestwa Prus Fryderyka II Hohenzollerna, króla-filozofa. Fryderyk II, zgodnie z oczekiwaniami w polityce wewnętrznej pozostał oświeconym władcą, jednak na zewnątrz rozpoczął politykę ekspansji. W październiku 1740 roku zmarł cesarz rzymski Karol VI Habsburg. Jego następczynią była córka Maria Teresa, a gwarantowała to sankcja pragmatyczna z 1713 roku postanawiająca, że kraje habsburskie są jedne i niepodzielne i mogą być dziedziczone przez kobiety. Nie dotyczyło to jednak tronu cesarza rzymskiego, który był elekcyjny. Wprawdzie zagwarantowano, że cesarzem zostanie obrany mąż Marii Teresy, Franciszek Stefan Lotaryński, ale wiadomo było, że spotka się to ze sprzeciwem części państw, które wcześniej uznały sankcję pragmatyczną. Polityka Bawarii, której władca Karol Albert sam chciał sięgnąć po tron cesarski doprowadziła do kryzysu. Wprawdzie Fryderyk II zaoferował poparcie parze Habsbursko-Lotaryńskiej, ale jako zapłatę wyznaczył sobie Śląsk, na który wkroczył 16 grudnia 1740 roku po zawarciu sojuszu z Saksonią. Pruskie pretensje do części Śląska uzasadniać miały roszczenia oparte na układzie o przeżycie między Joachimem II Hektorem Hohenzollernem a Fryderykiem II Piastem z 1537 roku, nie zrealizowane ani po śmierci tego władcy, ani po wygaśnięciu dynastii Piastów na Śląsku w 1675 roku.

I wojna śląska 1740-1742

Plan bitwy wojsk pruskich pod Małujowicami 10 kwietnia 1741 r.

Fryderyk II liczył na poparcie luterańskiej ludności Śląska. Już 3 stycznia 1741 roku król uroczyście wjechał do Wrocławia. W ciągu kilku tygodni 20 000 wojska pruskie opanowały całą prowincję (z wyjątkiem Nysy i Brzegu). Maria Teresa zdecydowana była na wojnę. O utrzymaniu zdobyczy miało zadecydować starcie militarne, które rozegrało się 10 kwietnia 1741 roku pod Małujowicami. Nieudolne dowodzenie króla Prus w pierwszej fazie bitwy o mało co nie doprowadziło do klęski. Wtedy na scenę wkroczył feldmarszałek Kurt Christoph von Schwerin, który zmusił Fryderyka II do opuszczenia pola walki i po przejęciu dowodzenia, frontalnym atakiem pruskiej piechoty złamał opór wojsk austriackich Wilhelma von Neipperga. Zwycięstwo pozwoliło na zawarcie przymierza prusko-francuskiego 5 lipca. Sytuację Marii Teresy komplikował fakt, że w tym czasie wojna przybrała charakter konfliktu kontynentalnego, tzw. wojna o sukcesję austriacką, zmuszając władczynię do odpierania nie tylko pretensji króla Prus, ale i roszczeń Bawarii (ostatecznie elektor został obrany cesarzem rzymskim, jako Karol VII), Saksonii, Sabaudii, Hiszpanii i Francji, grożących rozbiorem monarchii habsburskiej. W tej sytuacji Maria Teresa, za pośrednictwem Wielkiej Brytanii zdecydowała się zawrzeć rozejm z Fryderykiem II, który obawiał się wzrostu potęgi Bawarii, i Saksonii, a z tym ostatnim krajem nie zamierzał się dzielić Śląskiem, bowiem w październiku 1741 roku otrzymał od Austriaków obietnicę przekazania Nysy i uznanie zdobyczy Dolnego Śląska. Dzięki rozejmowi z Prusami władczyni Austrii udało się przetrwać najgorszy kryzys wojenny. Skłoniło to władcę Prus do wznowienia działań wojennych na Morawach i w Czechach, gdzie ponownie, tym razem pod wodzą Leopolda von Anhalt-Dessau, rozgromiono armię austriacką Karola Lotaryńskiego w bitwie Chotusicami 17 maja 1742 roku. Sukces ten pozwolił Fryderykowi II zawrzeć 11 czerwca pokój we Wrocławiu, potwierdzony 28 lipca w Berlinie, w którym Maria Teresa zrzekła się prawie całego Śląska oraz Hrabstwa Kłodzkiego. Przy Austrii pozostał jedynie Śląsk Karniowsko-Opawski, południowa część Księstwa Nyskiego oraz Śląsk Cieszyński. Szlachta Śląska mogła w ciągu 5 lat sprzedać swoje majątki i przenieść się do Austrii lub wybrać kraj pobytu nie tracąc swoich dóbr. Za Prusami z wojny wycofała się Saksonia, co pozwoliło Marii Teresie odzyskać Czechy i Morawy.

Wojska pruskie w bitwie pod Małujowicami.

II wojna śląska 1744-1745

Bitwa pod Dobromierzem 4 czerwca 1745 r.

Maria Teresa nie pogodziła się ze stratą jednej z najbogatszych prowincji, a zażegnanie groźby rozbioru i sukcesy militarne - między innymi okupacja Bawarii i zwycięstwa w starciach z Francuzami - pozwoliło władczyni myśleć o odzyskaniu straconych ziem. Umożliwić to miał sojusz z Rosją i Saksonią. Obawiając wzrostu potęgi Habsburgów, Fryderyk II złamał pokój wrocławski i zaatakował Czechy, 16 września 1744 roku zajmując Pragę. Już wcześniej zawarł sojusze z Bawarią, Palatynatem, Hesją-Kassel, a w końcu z Francją, w obronie praw cesarza Karola VII. Wprawdzie Fryderyk II zagrożony wkroczeniem do wojny Saksonii wycofał się z Czech, ale swoimi działaniami zmusił Austriaków do opuszczenia Bawarii i odciążył armię francuską Ludwika XV. W odpowiedzi wojska austriackie wraz z armią saską (króla Augusta III) podjęły w maju 1745 roku próbę odzyskania Śląska. I tym razem siły pruskie dowodzone przez samego Fryderyka II obroniły prowincję i rozgromiły siły Karola Lotaryńskiego oraz Jana von Sachsen-Weissenfels w bitwie pod Dobromierzem 4 czerwca. O ostatecznym zwycięstwie zadecydowała szarża jady pruskiej, w tym regimentu Ansbach-Bayreuth. W kolejnych starciach pod Soor 30 września w Czechach i pod Kotliskami 15 grudnia w Saksonii, Prusacy ponownie pobili siły austriackie i saskie zabezpieczając swoje panowanie nad Śląskiem. Konsekwencją zwycięstw było zawarcie za pośrednictwem Wielkiej Brytanii pokoju w Dreźnie 25 grudnia. Austria i Saksonia potwierdziły warunki pokoju wrocławsko-berlińskiego z 1742 roku. W wyniku wojny Fryderyk II nie powiększył swych zdobyczy na Śląsku (uzyskał Fryzję Wschodnią), ale utrwalił panowanie pruskie nad tą prowincją i zyskał sławę wielkiego dowódcy. Natomiast Maria Teresa, która we wrześniu 1745 roku przeprowadziła elekcję męża Franciszka Stefana na cesarza, mogła myśleć o zakończeniu tzw. wojny o sukcesję austriacką. Pokój zawarto w Akwizgranie 28 października 1748 roku. Wprawdzie Prusy nie uczestniczyły w rokowaniach, ale za sprawą Francji uzyskały potwierdzenie swych praw do Śląska. Stały się tym samym największym beneficjentem wojny, chociaż Śląsk stał się zarzewiem kolejnych konfliktów austriacko-pruskich i rywalizacji Habsburgów z Hohenzollernami na terenie Niemiec.

III wojna śląska 1756-1763

Plan bitwy wojsk pruskich i austriackich pod Moys (Zgorzelec), 7 sierpnia 1757 r.

Plan bitwy wojsk pruskich pod Lutynią 5 grudnia 1957 r.

Konflikt ten był fragmentem wojny siedmioletniej, czyli wielkiego starcia między państwami europejskimi: Wielką Brytanią, Hanowerem i Prusami, a Francją, Austrią, Rosją, Szwecja i Saksonią. Konflikt sprowokowało tzw. odwrócenie sojuszy, czyli przymierze austriacko-francuskie zmieniające układ sił w Europie po pokoju akwizgrańskim oraz rywalizacja między Francją i Wielką Brytanię o hegemonię, przejawiająca się konfliktami o kolonie w Ameryce Północnej i o posiadłości w Indiach. Wojna miedzy tymi krajami wybuchła 18 maja 1756 roku, jednak bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia działań wojennych w Europie był 29 sierpnia atak Fryderyka II na Saksonię. Była to odpowiedź na politykę Antona von Kaunitza, którego zasadniczym celem było odzyskanie straconej prowincji śląskiej i rozbicie Prus. Sojusznikiem Austrii w tym zamiarze została skonfliktowana z Fryderykiem II, między innymi na obszarze Rzeczypospolitej, Rosja pod władzą Elżbiety Piotrownej oraz – co było największym sukcesem austriackiego polityka – Francja, dotychczas traktująca Prusy, jako sprzymierzeńca i przeciwwagę dla wpływów Habsburgów. Dwór wersalski zmienił politykę po zbliżeniu Fryderyka II do Wielkiej Brytanii tzw. konwencja westminsterska. Atak króla Prus na Saksonię był też realizacją planów ekspansji, które dzięki podbojowi elektoratu oraz szwedzkiego Pomorza i polskich Prus Królewskich, z państwa pruskiego miały stworzyć mocarstwo europejskie. Bez wypowiedzenie wojny w błyskawicznym ataku wojska pruskie zajęły Drezno i okrążyły Augusta III wraz z armią saską w twierdzy Pirna. Austria i Rosja niegotowe do działań zbrojnych nie mogły przyjść z realną pomocą Augustowi III. Próby odsieczy austriackiej zakończyły się klęską pod Lowosicami 1 października, co zmusiło armię saską do kapitulacji 15 października. Pokonany August III wyjechał do Warszawy, a jego żołnierze wcieleni zostali w szeregi pruskie. Bezwzględna eksploatacja Saksonii zwiększyła militarny potencjał Prus, ale wywołała reakcję na arenie europejskiej. W styczniu 1757 roku na sejmie Rzeszy, za sprawą Austrii oficjalnie potępiono działania Fryderyka II i ogłoszono wystawienie Reichsarmee. 1 maja Francja podpisała przymierze zaczepne z Austrią oraz udzieliła subsydiów wojennych Austrii i Rosji. Do sojuszu dołączyła też Szwecja. Celem koalicji miał być rozbiór Prus, w wyniku którego Habsburgowie mieli odzyskać Śląsk.Ponad 400 000 armii swych wrogów Fryderyk II mógł przeciwstawić 180 000 żołnierzy, co było wielkim osiągnięciem Prus. Przyczyniły się do tego także subsydia angielskie. Wprawdzie agresja na Saksonię zaszokowała Wielką Brytanię, ale obawy wynikające z nowego układu sił w Europie, nakazały Londynowi udzielić wsparcia Królestwu Prus. Pozwoliło to Fryderykowi II kampanię 1757 roku rozpocząć od ataku na Czechy i pobicia wojsk austriackich Karola Lotaryńskiego pod Pragą 6 maja. Sukces ten jednak został zaprzepaszczony przegraną w starciu z armią rezerwową feldmarszałka Leopolda von Dauna pod Kolinem 18 czerwca. Królowi Prus nie udało się powtórzyć sukcesu spod Pragi i dzięki manewrowi zrolować skrzydło austriackie, co przyniosło klęskę. Siły austriackie wkroczyły na Śląsk bijąc wojska pruskie między innymi pod Zgorzelcem-Ujazd. W dodatku Rosjanie pod dowództwem Stiepana Apraksina rozpoczęli ofensywę na obszarze Prus Wschodnich pokonując siły pruskie pod Grossjägersdorf 30 sierpnia. W tym czasie Szwedzi wkroczyli na Pomorze, a odbiciem zajętej Saksonii zagrozili Francuzi. Fryderyk II nie poddał się przeciwnością i jeszcze raz zmobilizował swoje siły. Ruszył naprzeciw armii francuskiej rozbijając oddziały marszałka Charlesa de Soubise`a pod Rossbach 5 listopada. Po tym zwycięstwie natychmiast przerzucił oddziały na Śląsk, na którym Austriacy bili jego dowódców, zajmując ostatecznie Wrocław. Pod miastem Fryderyk II natrafił na dwukrotnie silniejszą armię nieprzyjaciela. Jednak w dniu decydującego starcia dzięki manewrowi na skrzydło i zastosowaniu szyku skośnego odniósł jedno ze swych najświetniejszych zwycięstw w bitwie pod Lutynią 5 grudnia. Po bitwie skapitulował austriacki garnizon Wrocławia. Fryderyk odzyskał Śląsk, a armia Karola Lotaryńskiego musiała wycofać się do Czech. Prusy uratowała fatalna koordynacja działań koalicji.

Rok 1758 przyniósł nową kampanię. Fryderyk II zaatakował siły von Dauna i związał je pod Ołomuńcem. Ale w tym czasie Rosjanie zajęli całe Prusy Wschodnie i posuwali się ku Odrze. Król Prus musiał przerwać oblężenie i ruszył na odsiecz twierdzy w Kostrzyniu. W krwawej i nierozstrzygniętej bitwie pod Sarbinowem 25 sierpnia udało mu się powstrzymać marsz carskich żołnierzy dowodzonych przez Wilhelma Fermora. Kolejne krwawe i przegrane starcie pod Hochkirch 14 października z armią von Dauna, dzięki wyczerpaniu sił austriackich pozwoliło utrzymać Saksonię, ale nadwyrężyło możliwości militarne Prus. W 1759 roku skoordynowany atak sił koalicji miał przypieczętować los Królestwa Prus. Pod wodzą feldmarszałka Piotra Sałtykowa ruszyła rosyjska ofensywa na zachód, a feldmarszałek Ernest von Laudon zaatakował Saksonię, by połączyć się z Rosjanami nad Odrą. Próbujący powstrzymać marsz Rosjan generał Carl von Wedel został pobity pod Kijami 23 lipca, a Fryderyk II został zmuszony do stoczenia decydującej batalii z połączonymi siłami rosyjsko-austriackimi pod Kunowicami 12 sierpnia. Mimo początkowego sukcesu wojsk pruskich i rozbiciu skrzydła rosyjskiego, po sprawnym przegrupowaniu, oddziałom koalicji udało się przejść do kontrataku, który spowodował paniczny odwrót piechoty pruskiej, pogłębiony pościgiem kawalerii. Katastrofalna klęska armii pruskiej nie została jednak wykorzystana przez skonfliktowanych dowódców sił koalicji (wykrwawieni Rosjanie odmówili dalszego pościgu). Pozwoliło to Fryderykowi II ponownie zebrać swe oddziały i uderzyć na siły austriackie von Dauna w Dreźnie i odzyskać większość Saksonii. Jednak w kolejnym roku zmagań Fryderyk II mógł przeciwstawić już tylko 90 000 żołnierzy liczącym ponad 230 000 wojskom koalicji. Kiedy von Laudon zaatakował kolejny raz Śląsk i pobił broniące prowincji siły pruskie Heinricha de la Motte Fouqué pod Kamienną Górą, tzw. „Pruskie Termopile” 23 czerwca 1760 roku, a następnie obległ Wrocław, Fryderyk II jeszcze raz ruszył z Saksonii walczyć o Śląsk i pobił siły von Dauna oraz von Laudona w bitwie pod Pątnowem Legnickim 15 sierpnia. Ofensywne działania Austriaków zostały powstrzymane ogniem pruskiej piechoty i artylerii, wspieranych szarżami kawalerii. Przy słabości sił pruskich zwycięstwa nad liczniejszym nieprzyjacielem nie udało się powiększyć skutecznym pościgiem. I choć Fryderyk II uniemożliwił połączenie wojsk austriacko-rosyjskich, to nie udało się odzyskać dużej części Śląska, a we wrześniu zagon wojsk koalicji zajął nawet przejściowo Berlin. 3 listopada król jeszcze raz pokonał von Dauna pod Torgau, ale krwawe zwycięstwo nie zmieniło sytuacji militarnej. W 1761 roku koalicjanci unikali starć z samym królem Prus zadowalając się skutecznymi oblężeniami. Austriacy 1 października zdobyli Świdnicę, a Rosjanie 16 grudnia Kołobrzeg. Pozwoliło to armii austriackiej założyć kwatery zimowe na terenie Śląska, a armii rosyjskiej na obszarze Pomorza. Los Fryderyka II wydawał się przypieczętowany w kolejnej kampanii wiosennej.

4 stycznia 1762 roku nastąpiło wydarzenie, które określono mianem „Cudu domu Branderburskiego”. Zmarła zaciekła przeciwniczka Fryderyka II cesarzowa Elżbieta Piotrowna. W dodatku jej następca Piotr III Romanow zafascynowany władcą Prus, nakazał swoim oddziałom natychmiastowe zaniechanie działań wojennych i wycofanie z Pomorza i Prus Wschodnich. 2 maja podpisany został pokój z Rosją, która bez odszkodowań oddawała wszystkie zdobyte tereny. 22 maja na tych samych zasadach pokój z Prusami zawarła Szwecja. Nowy car myślał nawet o przymierzu wojskowym z królem Prus i oddał do jego dyspozycji 16 000 żołnierzy rosyjskich, jako korpus posiłkowy w walce o Śląsk. Umożliwiło to Fryderykowi II kolejną ofensywę przeciwko siłom von Dauna, które dzięki skutecznemu ostrzałowi pruskiej artylerii pokonane zostały w bitwie pod Burkatowem 21 lipca. Pozwoliło to królowi Prus odzyskać Świdnicę 9 października. Wkrótce brat króla Henryk rozgromił oddziały Rzeszy w bitwie pod Freibergiem 29 października. Maria Teresa przerażona sojuszem prusko-rosyjskim zaczęła myśleć o porozumieniu. Wprawdzie lipcowy przewrót w Petersburgu i usunięcie z tronu Piotra III przez Katarzynę II, oznaczał wycofanie wojsk rosyjskich ze Śląska, ale nowa władczyni zaaprobowała pokój z Prusami. W tej sytuacji Austria za pośrednictwem Wielkiej Brytanii i Francji zaczęła zabiegać o pokój. Fryderyk II odrzucił mediację ale w grudniu zgodził się na bezpośrednie rokowania w Hubertsburgu, zamku myśliwskim Augusta III. Ostatecznie 15 lutego 1763 roku zawarto pokój na zasadzie status quo ante bellum. Pokój przypieczętował wejście Śląska w granice Królestwa Prus, za co Fryderyk II obiecał poprzeć starania syna Marii Teresy o koronę cesarską.

Konsekwencje podboju

Wyczerpane wojną Prusy zyskiwały prowincję, która podwoiła potencjał państwa pruskiego. Terytorium Królestwa Prus powiększyło się o 1/3, a liczba ludności wzrosła dwukrotnie. Zdecydowana większość ludności Śląska pozostawała obojętna wobec konfliktu, nie stając po żadnej ze stron. Stany Śląskie już w listopadzie 1741 roku złożyły uroczysty hołd Fryderykowi II. Bez większych protestów przyjęto zmianę władzy. Ewangelicy liczyli nawet na zwiększenie swobód w protestanckim państwie. Jednak król Prus zniósł dotychczasowe przywileje prowincji, chociaż utworzył dla niej odrębne ministerstwo. Na Śląsku coraz częściej narzekano na zbytni fiskalizm oraz nadmierne obowiązki wojskowe ludności. W efekcie, już w czasie kolejnych wojen zagrożona młodzież uciekała poza granicę Prus. Najgorzej pod względem lojalności poddanych było na Górnym Śląsku. Fryderyk II nie liczył zresztą na włączenie tej części Śląska w granicę swojego państwa. Obszar ten w jego ocenie był słabo rozwinięty gospodarczo, a jego katolicka ludność (ponad 90%) z trudnością integrowałaby się w protestanckim państwie pruskim, w dodatku najsilniej ujawniając sympatie proaustriackie. Dlatego od początku swych rządów władze pruskie na Górnym Śląsku konsekwentnie narzucały język niemiecki i sprowadzały na ten obszar osadników (przez pół wieku blisko 150 000 Niemców w ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej). Z czasem przewaga cywilizacyjna Prus doby Oświecenia oraz rozwój gospodarczy przekonały ludność Śląska do nowych rządów. Przyłączenie Śląska i kolejne zdobycze Fryderyka II postawiły Prusy w rzędzie pięciu mocarstw ówczesnej Europy.

Bibliografia

1. R. B., Frederick the Great: The Magnificent Enigma, New York 1986.
2. Externbrink S., Friedrich der Große, Maria Theresia und das Alte Reich. Deutschlandbild und Diplomatie im Siebenjährigen Krieg, Berlin 2006.
3. Füssel M., Der Siebenjährige Krieg. Ein Weltkrieg im 18. Jahrhundert, München 2010.
4. Kisiel R., Małujowice. Mała bitwa o wielkich skutkach, Wrocław 2007.
5. Salmonowicz S., Fryderyk II, Wrocław-Warszawa–Kraków 1981.
6. Showalter D., The Wars of Frederick the Great, New York 1996.
7. Семилетняя война, Ред. Николай Михайлович Коробков, Москва 1948.

Źródła on-line

Der erste schlesische Krieg (1740-1742), w: Geschichte des preußischen Vaterlandes, Berlin 1888.

Der zweite schlesische Krieg (1740-1742), w: Geschichte des preußischen Vaterlandes, Berlin 1888.

Der siebenjährige Krieg (1756-1763), w: Geschichte des preußischen Vaterlandes, Berlin 1888.

Die Schlachten der Preußen und ihrer Verbündeten von 1741 bis 1815