Rzeźba wyżynna terenu

Autor: dr hab. Renata Dulias

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Termin wyżyna nie jest dokładnie sprecyzowany. Nazywa się w ten sposób jednostki regionalne wyższe od nizin i zbudowane ze skał starszego podłoża geologicznego. W odniesieniu do wyżyn polskich kryterium hipsometryczne, nie daje się w pełni zastosować, ponieważ prowadziłoby to do wielu niekonsekwencji w postaci „wyżyn” na niżu i „nizin” w obrębie wyżyn, toteż ważniejsze jest kryterium budowy geologicznej. W obrębie wyżyn wyróżnia się części wypukłe, takie jak masywy, płaskowyże, działy, grzędy, progi, pagóry, oraz części wklęsłe – niecki, kotliny, rowy, padoły, obniżenia, bramy i doliny rzeczne. P. Migoń (2006), stosując kryteria hipsometryczno-morfograficzne, czyli uwzględniające zarówno wysokość bezwzględną, jak i ukształtowanie powierzchni wyróżnia wyżyny płaskie, wyżyny falisto-pagórkowate i płaskowyże. Według M. Klimaszewskiego (1994) w skład wyżyn wchodzą: 1/ płyty, 2/ obszary o rzeźbie krawędziowej, 3/ płaskowyże i płaskowzgórza, 4/ obszary pagórkowate i pogarbione oraz 5/ obszary o budowie zrębowej. Nie ustalono hipsometrycznej granicy między wyżynami a górami – rozróżnia się je na podstawie kryteriów genetycznych – góry powstały wskutek ruchów górotwórczych, a wyżyny w wyniku epejrogenicznego podniesienia obszarów zrównanych oraz obszarów o budowie płytowej i monoklinalnej. Wyżyny zajmują znaczną część województwa śląskiego – według podziału fizycznogeograficznego niemal dwie trzecie jego powierzchni, a zgodnie z podziałem geomorfologicznym - około połowy obszaru. Występują w północnej i centralnej części województwa na zróżnicowanych wysokościach - od 220 do 504 m n.p.m. (Góra Aleksandra Janowskiego), zatem nie wszędzie są to wysokości przekraczające hipsometryczną granicę między nizinami a wyżynami (300 m n.p.m.). W granicach województwa jest położona znaczna część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, która pod względem geologicznym należy do monokliny śląsko-krakowskiej (część północna) oraz zapadliska górnośląskiego (część południowa). Rzeźba tego obszaru ma charakter strukturalny, czyli nawiązuje do stylu budowy geologicznej i odzwierciedla zróżnicowanie litologiczne i odpornościowe podłoża. Generalnie można wyróżnić trzy typy rzeźby wyżynnej w granicach województwa śląskiego: krawędziową, zrębową i krasową.

Rzeźba krawędziowa

Północna część województwa śląskiego (Wyżyna Śląska Północna i Wyżyna Krakowska Północna w podziale geomorfologicznym, a Wyżyna Woźnicko-Wieluńska i Wyżyna Krakowsko-Częstochowska w regionalizacji fizycznogeograficznej), pod względem tektonicznym jest monokliną. Tworzą ją skały mezozoiczne z okresu triasu i jury. Warstwy skalne nachylone są pod kątem kilku stopni ku północnemu wschodowi, czyli do powierzchni terenu dochodzą ukośnie. Skały te różnią się odpornością na procesy erozyjno-denudacyjne, dlatego w wyniku ich selektywnego działania w skałach mało odpornych, szybciej niszczonych powstały obniżenia, a wychodnie skał odpornych utworzyły progi strukturalne – inaczej kuesty. Rzeźba tego typu, a więc składająca się z naprzemiennie występujących progów i obniżeń jest nazywana krawędziową. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują 4 progi – ich nazwy geomorfologiczne pochodzą od wieku budujących je skał i nie pokrywają się z nazwami fizycznogeograficznymi. Są to, wymieniając z południowego-zachodu na północny-wschód: Próg Środkowotriasowy (Garb Tarnogórski), Próg Górnotriasowy (Próg Woźnicki), Próg Środkowojurajski (Próg Herbski) oraz Próg Górnojurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Im dalej na północny-wschód tym progi zbudowane są z coraz młodszych skał. Skałami progotwórczymi są wapienie, dolomity i piaskowce. Najbardziej wyrazistymi kuestami są obie zewnętrzne – środkowotriasowa i górnojurajska. Wysokość tej drugiej dochodzi do 100 m. Niszczone czoła kuest cofając się nierównomiernie pozostawiły na swym przedpolu tzw. góry świadki. Formy te świadczą o dawnym zasięgu kuesty. Na przedpolu Progu Środkowotriasowego takimi ostańcami są Góra Św. Doroty i Góra Gołonoska, a na przedpolu Progu Górnojurajskiego – ostańce w Niegowonicach, Wysokiej czy Rokitnie Szlacheckim. Takim ostańcem jest też np. wzgórze Jasnogórskie w Częstochowie. Między progami, w skałach mało odpornych na niszczenie, głównie w iłach, łupkach i marglach powstawały rozległe obniżenia subsekwentne wykorzystywane przez rzeki - Małą Panew, Liswartę i Wartę. Nazwy obniżeń pochodzą od nazw wymienionych rzek. W plejstocenie w obniżeniach tych zostały złożone osady polodowcowe o znacznej miąższości.

Rzeźba zrębowa

Fot.1 Jaskinia Ostrężnik w Potoku Złotym, Płaskowzgórze Częstochowskie (fot. R. Dulias)

Fot.2 Kolumny naciekowe w Jaskini w Zielonej Górze, Płaskowzgórze Częstochowskie (fot. R. Dulias)

Fot.3 Ostaniec skalny w Rzędkowicach, Płaskowzgórze Częstochowskie (fot. R. Dulias)

Południowa część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, położona na południe od dyslokacji będzińsko-krakowskiej charakteryzuje się podłożem silnie potrzaskanym uskokami. Wzdłuż tych nieciągłości jedne części podłoża zapadały się, a inne ulegały wyniesieniu, co doprowadziło do dużego morfologicznego zróżnicowania tej części Wyżyny. Rozwinęła się tu rzeźba zrębowa, której wyróżniającymi elementami są pagóry, garby i płaskowyże zrębowe np. Pagóry Imielińskie, Garb Mikołowski, Płaskowyż Murckowski, przedzielone rowami tektonicznymi i kotlinami zapadliskowymi np. Rowem Kłodnicy czy Kotliną Mlecznej. Wzgórza zrębowe mają wysokości względne rzędu kilkudziesięciu metrów i zbudowane są ze skał karbońskich z czapą utworów triasowych. Obniżenia tektoniczne wypełnione są natomiast osadami plejstoceńskimi, a w niektórych rejonach - mioceńskimi i plejstoceńskimi.

Rzeźba krasowa

Na wyżynach zbudowanych ze skał węglanowych, głównie wapieni i dolomitów dominującą rolę w kształtowaniu rzeźby mają procesy krasowe. Szczególnie intensywnie zachodziły one w trzeciorzędzie, w warunkach wilgotnego i ciepłego klimatu. Procesy krasowe wspomagane procesami erozyjnymi i denudacyjnymi prowadziły do stopniowego obniżania powierzchni lądu i nadania mu charakterystycznych rysów. Powstała lekko falista powierzchnia zrównania, „podziurawiona” lejami i kotłami krasowymi, a ponad tę powierzchnię wystają najróżniejszych kształtów skałki wapienne z licznymi jaskiniami. Wiek spłaszczeń wierzchowinowych początkowo określano na paleogeński, obecnie częściej jest wiązany z neogeńskim okresem degradacyjnym. Do największych form należą mogoty - wielkie, skaliste wzgórza o kopiastym lub stożkowym kształcie np. wzgórza zamkowe w Ogrodzieńcu i Olsztynie, czy Góra Zborów koło Kroczyc. Polja - płaskie obniżenia wyścielone osadami rzecznymi i otoczone skałami wapiennymi, których dnem, od wywierzyska do ponoru, przepływa rzeka, na Wyżynie są rzadkie, np. zniszczone polje w Kroczycach. Do mniejszych form krasu powierzchniowego zaliczane są leje krasowe i skałki. Leje krasowe to najczęściej małe okrągłe formy wklęsłe o średnicy i głębokości kilku metrów. W północnej części Wyżyny Częstochowskiej np. w okolicach Srocka i Kusiąt, lejki krasowe są reprodukowane w czwartorzędowych osadach polodowcowych. Na Wyżynie Śląskiej (Płaskowyż Bytomski) leje krasowe są wypełnione materiałem zwietrzelinowym, dlatego mimo dużych rozmiarów (do 30 m głębokości i 100 m średnicy), są słabo zauważalne w terenie. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby wyżyny krasowej są tzw. skałki, powszechne na wierzchowinie, ale występujące też w dolinach. Przybierają one oryginalne kształty maczug, iglic, wież, baszt i murów. Powstają w wyniku współdziałania procesów wietrzenia chemicznego i fizycznego oraz procesów denudacyjnych. Skałki zbudowane są z bardzo odpornych wapieni skalistych, dlatego mają charakter twardzielców. Ich głównym budulcem były biohermy - budowle węglanowe przypominające rafy, utworzone ze szkieletów obumarłych gąbek i sinic. Skałki szczególnie licznie występują w okolicach Kroczyc, Olsztyna, Złotego Potoku, Ryczowa. Powierzchnie skałek naznaczone są drobnymi formami krasowymi typu ospy i żłobków krasowych. Poza biohermą, czyli w otwartym morzu, powstawały wapienie płytowe, zdecydowanie mniej odporne na niszczenie, o widocznym warstwowaniu i zawierające liczne skamieniałości m.in. amonity, belemnity, małże. Skały te budują łagodne, faliste wzniesienia. Wynikiem współdziałania procesów krasowych i fluwialnych (rzecznych) są doliny krasowe – ich wyróżniającą cechą są częściowo skaliste zbocza i wąskie dna. Przykładem może być dolina Wiercicy, której początek dają obfite wywierzyska krasowe w Złotym Potoku, ale po kilku kilometrach, przepływ zanika i pojawia się dopiero po kolejnych kilku kilometrach biegu doliny. Jaskinie jurajskie są liczne, ale raczej niewielkich rozmiarów. Najdłuższą jaskinią położoną w granicach województwa śląskiego, a zarazem najdłuższą na całej Wyżynie Krakowskiej jest Jaskinia Wierna w dolinie Wiercicy – ma ona 1027 m długości. Najgłębsza jaskinia to Studnisko w Sokolich Górach (75,5 m). Największe systemy jaskiniowe rozwijały się w obrębie wapieni skalistych oraz na ich kontakcie z wapieniami płytowymi. Nacieki w jaskiniach jurajskich zostały w znacznym stopniu zniszczone przez turystów i podczas eksploatacji szpatu. Przeważają formy martwe, obecnie nie powiększające się. Procesy krasowe nawiązują do dolin rzecznych, dlatego obecnie jaskinie tworzą się właśnie w poziomie den dolin, a śladem dawnego przepływu rzek w jaskiniach są suche korytarze w skałkach i ich charakterystyczne wyloty tzw. okienniki, w tym najbardziej znany - Okiennik Wielki w Skarżycach. Na Wyżynie Wieluńskiej rzeźba krasowa maskowana jest grubą pokrywą osadów plejstoceńskich.

Bibliografia

1. Dulias R., Hibszer A. 2004. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice.
2. Dylikowa A. 1973. Geografia Polski. Krainy geograficzne. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.
3. Gilewska S. 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [w:] M. Klimaszewski (red.). Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i wyżyny. PWN, Warszawa.
4. Karaś-Brzozowska C. 1960. Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Biul. Komitetu do Spraw GOP PAN, nr 37, Warszawa.
5. Klimaszewski M. 1994. Geomorfologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
6. Kondracki J. 1969. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. PWN, Warszawa.
7. Kondracki J. 1978. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.
8. Migoń P. 2006. Geomorfologia. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
9. Starkel L., Kostrzewski A., Kotarba A., Krzemień K. (red.) 2008. Współczesne przemiany rzeźby Polski. Stow. Geomorfologów Pol., IGiGP UJ, IGiPZ PAN, Kraków.
10. Szaflarski J. 1955. Zarys rozwoju ukształtowania Wyżyny Śląskiej. [w:] A. Wrzosek (red.) Górny Śląsk. Prace i materiały graficzne. Wyd. Literackie, Kraków.
11. Tyc A. 2001. Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zespół Parków Krajobrazowych województwa śląskiego, Dąbrowa Górnicza.

Źródła on-line

GeoSilesia

Rzeźba wyżynna