Gubernia piotrkowska

Autor:prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Gubernia piotrkowska - jedna z 10 guberni utworzonych w 1867 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego Królestwa Polskiego. Gubernie były jednostkami administracyjnymi w Rosji i w krajach przez nią zajętych. Wprowadzone zostały przez rosyjskiego cara Piotra I na początku XVIII wieku, a od 1837 roku stały się także jednostkami podziału terytorialnego w Królestwie Polskim zastępując województwa. Na czele guberni stał gubernator mianowany przez cara.

Gubernia Piotrkowska

Powstanie guberni

Gubernia piotrkowska utworzona została w wyniku reformy administracyjnej Królestwa Polskiego ze stycznia 1867 roku. Była to jedna z kar (sankcji) za powstanie styczniowe, które ogarnęło ziemie polskie w latach 1863/1864. Od 1866 roku zaczęto w ramach polityki unifikacji likwidować instytucje świadczące o odrębności Królestwa Polskiego. W ramach tej reformy, na mocy ukazu carskiego "O zarządzie gubernialnym i powiatowym", 5 dużych guberni Królestwa podzielono na 10 mniejszych w ramach generał-gubernatorstwa warszawskiego.

Terytorium

Gubernia piotrkowska powstała kosztem guberni warszawskiej i radomskiej. Jej kształt przypominał długi i wąski pas ciągnący się z północy na południe. Powierzchnia liczyła 12 249 kilometrów kwadratowych. Wchodziły do niej ziemie zaboru pruskiego, które w 1807 roku weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku w skład Królestwa Polskiego. Od północy gubernia piotrkowska graniczyła z gubernią warszawską i kaliską, od zachodu z kaliską i pruskim Śląskiem, od wschodu z gubernią radomską i kielecką, a od południa, od tzw. trójkąta trzech cesarzy, z Austrią. Stolicą guberni był Piotrków Trybunalski. Gubernia dzieliła się na osiem powiatów (ujezdów) i 150 gmin. Były to powiaty: będziński z miastem powiatowym Będzinem, brzeziński z miastem powiatowym Brzeziny, częstochowski z miastem powiatowym Częstochową, łaski z miastem powiatowym Łaskiem, łódzki z miastem powiatowym Łodzią, noworadomski z miastem powiatowym Radomsko (Noworadomsk), powiat piotrkowski z miastem powiatowym Piotrkowem Trybunalskim, rawski z miastem powiatowym Rawą. Według wielkości obszaru, największym w guberni był powiat noworadomski, a potem piotrkowski, najmniejszy zaś powiat łódzki. W 1885 roku przyłączono do guberni gminę Kromołów, dzielnicę obecnego Zawiercia.

Mapa powiatu częstochowskiego

Mapa powiatu będzińskiego

Władze

Na czele guberni stał gubernator, wicegubernator i tzw. rząd gubernialny, który otrzymał szerokie uprawnienia w kwestiach administracyjnych, gospodarczych i społecznych. Na czele powiatów stali naczelnicy, będący szefami administracji oraz stróżami przestrzegania prawa i porządku. Sprawowali oni nadzór nad gminami, gromadami i miastami w podległym im powiecie. Pierwszym gubernatorem piotrkowskim: od 13 stycznia 1867 roku do 28 lutego 1884 roku został generał lejtnant Iwan Semionowicz Kachanow, absolwent Akademii Artylerii w Petersburgu i dowódca 3. Brygady Artylerii Gwardii w Warszawie od 1864 roku. Wicegubernatorami kolejno byli: od 13 stycznia 1867 do lutego 1874 roku Władimir Aleksandrowicz Priewłocki, od 22 marca 1872 roku do listopada 1883 roku Roman Wasilewicz Essen, od 6 grudnia 1883 roku do 24 kwietnia 1885 roku Władimir Filipowicz Tchorżewski. Kolejnym gubernatorem mianowano Nikołaja Aleksandrowicza Zinowjewa, który pełnił tę funkcję do 17 lutego 1887 roku. Realizował przy tym koncepcje generał-gubernatora warszawskiego Josifa Hurki, rusyfikacji i hamowania rozwoju ziem Królestwa Polskiego. Wicegubernatorami byli wówczas: od 6 do 16 lipca 1885 roku Aleksandr Andrejewicz Sołncew, a od 16 lipca do 1892 roku Iwan Gregoriewicz Podgrodnikow. Kolejnymi gubernatorami piotrkowskimi byli: od 24 marca 1887 roku do 5 marca 1890 roku generał lejtnant Aleksandr Władimirowicz Komarow, do 28 października 1904 roku Konstantin Konstantinowicz Miller, do 2 grudnia 1905 roku Michaił Wiktorowicz Arcimowicz, od 25 marca 1906 roku do 3 kwietnia 1910 roku Anton Ottowicz von Essen, a ostatnim gubernatorem od 16 kwietnia 1910 roku do 1915 roku był Michaił Eduardowicz Jaczewski. Wicegubernatorami byli w 1892 roku Matwiej Wiktorowicz Michalewicz, do 1899 roku Boris Aleksandrowicz Ozieriow, do 1902 roku hrabia Aleksandr Aleksandrowicz von Lüders-Weymar, do 1905 roku pułkownik Iwan Aleksandrowicz Reinhardt, do 1915 roku generał major Fiodor Erastowicz Fortwengler. Pod względem sądowym gubernia dzieliła się na dwa okręgi sądów pokoju, piotrkowski i częstochowski oraz na 43 okręgi sądów gminnych. Gubernia istniała do czasu zajęcia jej obszaru w czasie I wojny światowej przez wojska niemieckie i austriackie w 1915 roku, chociaż część guberni okupowana była już od 1914 roku.

Ludność

W guberni piotrkowskiej zanotowano bardzo szybki przyrost ludności końcu XIX wieku i na początku XX wieku. W 1866 roku liczyła około 620 000 mieszkańców, a już w 1874 roku ich liczba wzrosła do 706 606, w 1886 roku do 927 000, a z cudzoziemcami do 957 000 mieszkańców.

Mieszkańcy wsi w guberni piotrkowskiej w XIX wieku

Po kolejnych jedenastu latach, według spisu z 1897 roku, ludność guberni wynosiła 1 403 901 mieszkańców, a kolejne powiaty zamieszkiwało: będziński – 244 433 ludzi, z czego 86,2% Polaków, 1,0% Rosjan, 1,6% Niemców, 10,4% Żydów, brzeziński – 99 625 ludzi, z czego 64,8% Polaków, 1,0% Rosjan, 14,4% Niemców, 19,4% Żydów, częstochowski – 159 754 ludzi, z czego 83,3% Polaków, 2,5% Rosjan, 1,3% Niemców, 11,9% Żydów, łaski – 117 685 ludzi, z czego 74,2% Polaków, 2,4% Czechów, 12,3% Niemców, 10,8% Żydów, łódzki – 430 305 ludzi, z czego 51,7% Polaków, 1,7% Rosjan, 22,6% Niemców, 23,5% Żydów, nowo-radomski – 129 839 ludzi, z czego 88,8% Polaków, 2,3% Niemców, 8,2% Żydów, piotrkowski – 153 687 ludzi, z czego 78,3% Polaków, 1,8% Rosjan, 7,2% Niemców, 11,9% Żydów, rawski – 69 573 ludzi, z czego 84,7% Polaków, 1,1% Rosjan, 3,7% Niemców, 10,4% Żydów. W skali całej guberni było to 72,1% Polaków, 1,4% Rosjan, 10,6% Niemców, 15,2% Żydów. Mężczyzn było 697 096, a kobiet 706 805. Największymi miastami guberni były: Łódź – 314 020 mieszkańców, Częstochowa – 45 045 mieszkańców, Piotrków – 31 182 mieszkańców, Będzin – 23 757 mieszkańców. Ludność miast stanowiła blisko 35 procent mieszkańców guberni. Katolikami było 1 023 200 mieszkańców guberni, prawosławnymi - 22 251 mieszkańców, luteranami - 131 398 mieszkańców, kalwinami – 2758 mieszkańców, baptystami – 1021 mieszkańców, mahometanami - 311 mieszkańców, a judaizm wyznawało 222 558 mieszkańców. W 1910 roku ludność guberni liczyła już 2 063 500, a gęstość zaludnienia wynosiła 171 osoby na kilometr kwadratowy.

W latach osiemdziesiątych XIX wieku w guberni były trzy gimnazja męskie i jedno żeńskie, jedna szkoła wyższa rzemieślnicza, dwie szkoły niedzielno-handlowe, dwie szkoły 4-klasowe miejskie, jedna 2-klasowa i dwie początkowe 2-klasowe oraz 448 szkół elementarnych 1-klasowych 17 szkół niedzielno-rzemieślniczych. Funkcjonowało również 12 szkół elementarnych żydowskich. Uzupełniały ten system 36 prywatne szkoły (zakłady naukowe), w tym 5 żydowskich, 7 szkół prywatnych przy fabrykach oraz 57 kantorów augsburskich i reformowanych. W 1885 roku naukę w tych szkołach pobierało 23 955 chłopców i 15 658 dziewcząt (razem 39 613 uczniów). Opiekę zdrowotną zapewniało w guberni latach osiemdziesiątych XIX wieku 87 lekarzy w tym 24 rządowych, 9 weterynarzy oraz 220 felczerów i 114 akuszerek. Funkcjonowały 54 apteki. Było 18 szpitali, w tym 8 prywatnych na wsiach i przy fabrykach oraz jeden zakład wodoleczniczy w Nowym Mieście nad Pilicą. Działało również 7 przytułków, 3 ochronki dla dzieci katolickich i jedna dla dzieci prawosławnych, 13 przytułków i 3 ochronki wiejskie.

Gospodarka

Gubernia należała do jednej z najbardziej rozwiniętych gospodarczo w Królestwie Polskim. Poziom rozwoju rolnictwa w guberni uzależniony był od niskiej klasy gruntów. Na północy, na terenach nizinnych dominowały grunty piaszczyste, a grunty gliniaste ciągnęły się wzdłuż rzeki Pilicy. Rolnictwo dominowało w powiatach piotrkowskim, rawskim, brzezińskim, noworadomskim. W 1885 roku na ziemie uprawne przypadało 66,4 procent gruntów, reszta były to lasy, krzaki i pastwiska. Poniżej 5 procent zajmowały nieużytki. Ok. 45 procent gruntów zajmowała większa własność, kolejne 45 procent własność chłopska, a ok. 10 procent grunty rządowe i będące własnością instytucji publicznych. Przy czym w powiecie będzińskim dominowała własność mniejsza, a w powiatach brzezińskim i noworadomskim własność większa. Głównymi uprawami było żyto i kartofle, będące surowcem dla 54 gorzelni, 45 browarów i 5 fabryk krochmalu na terenie guberni. Działały też dwie cukrownie w Silniczce i Rudzie Pabianickiej. Natomiast powiaty będziński i łódzki, należały do najbardziej uprzemysłowionych obszarów w Królestwie Polskim. W guberni, za sprawą Łodzi, dominował przemysł bawełniany. W Tomaszowie rozwinął się natomiast przemysł sukienniczy. W powiecie będzińskim rozwijał się wielki ośrodek górniczo-hutniczy, tzw. Zagłębie Dąbrowskie, korzystające z bogatych pokładów węgla kamiennego. W 1885 roku cała produkcja przemysłowa guberni wynosiła 84 625 000 srebrnych rubli, z czego wartość produkcji hut i kopalń wynosiła 12 020 000 srebrnych rubli, a przemysłu bawełnianego, jedwabniczego i lnianego 38 548 000 srebrnych rubli oraz wełnianego 17 458 000 srebrnych rubli. W tym samym roku przemyśle znajdowało zatrudnienie 70 481 ludzi. 95 fabryk w guberni zatrudniało wówczas powyżej 100 robotników (najwięcej w powiecie będzińskim – 35 i w Łodzi - 28), działało 26 kopalń. Rozwijał się również handel dostarczający przede wszystkim surowce fabrykom i zajmujący się zbytem ich produkcji. W 1885 roku surowców krajowych zakupiono na sumę 22 561 000 srebrnych rubli, a zagranicznych na sumę 25 636 000 srebrnych rubli. Na początku XX wieku obroty całego handlu w guberni kształtowały się na poziomie między 100 000 000 a 120 000 000 srebrnych rubli. Ułatwiał handel fakt, iż przez obszar guberni biegł kluczowy szlak kolejowy tzw. Kolej Warszawsko-Wiedeńska. Uruchomiono ją w 1848 roku, z przejściem do austriackiej Galicji w Granicy (Maczkach), a w 1859 roku zbudowano łącznik tej linii z siecią kolei na pruskim Śląsku, ze stacją graniczną w Sosnowcu. Sieć kolejową na terenie guberni uzupełniła otwarta w 1885 roku szerokotorowa Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowska. Natomiast Łódź z Warszawą połączyła w 1902 roku prywatna kolej Warszawsko-Kaliska, która w 1906 roku otrzymała łącznik z siecią kolei niemieckich. Natomiast dwie główne rzeki guberni, Pilica i Warta na jej obszarze nie były spławne. Dynamiczny rozwój przemysłu guberni w Zagłębiu Dąbrowskim nastąpił na przełomie wieków XIX i XX dzięki wielkim inwestycją kapitału francuskiego, który stopniowo wypierał kapitał niemiecki z Górnego Śląska obecny na tym obszarze od lat 50-tych XIX wieku. Przemysł rozwijał się pod wpływem rosnącego zapotrzebowania na rynku wewnętrznym na paliwo mineralne - węgiel oraz na surówkę żelaza. Niewątpliwie na szybkość tego rozwoju wpłynęły cła protekcyjne zabezpieczające przemysł przed konkurencją okręgu Górnośląskiego. Wydobycie węgla zwiększyło się w latach 1870-1900 dwunastokrotnie (z 3 200 000 do 38 400 000 ton). Wydobywano wówczas węgiel w ok. 30 kopalniach zarządzanych przez 9 a po 1900 roku przez 6 wielkich towarzystw akcyjnych. Produkcja surówki żelaza wzrosła w latach 1880-1900 z 400 000 do 3 600 000 ton. W górnictwie węglowym Zagłębia Dąbrowskiego przodowało początkowo Gwarectwo Hrabiego Renarda przekształcone w Towarzystwo Przemysłowo Górnicze Hrabiego Renarda. Posiadało ono 3 kopalnie węgla w Sielcach koło Sosnowca, walcownie rur, dobra ziemskie w Będzinie, elektrownie w Sosnowcu oraz zakłady przetwórcze (browar, młyn). Po 1890 roku na czołowe miejsce wysunęło się Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń i Zakładów Hutniczych założone przez kapitał francuski (Société Anonyme des Charbonnages Mines et Usines de Sosnowice - 4 250 000 srebrnych rubli). Obok kopalń węgla zarządzało ono kopalniami rudy galmanu, hutą cynku, walcownią w Zagórzu i warsztatami mechanicznymi w Niwce. Obok nich działało Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych reprezentujące początkowo kapitał krajowy. Hutnictwo cynku (60 000 ton w 1900 roku) opanowały Towarzystwo Sosnowieckie i Towarzystwo Francusko-Rosyjskie. Przemysł metalurgiczny i metalowy rozwijał się nie tylko dzięki zapotrzebowaniu rynku Królestwa Polskiego (budownictwo kolejowe, przemysłowe i miejskie), ale przede wszystkim dzięki eksportowi na rynek rosyjski. To było też siła przyciągającą na teren Zagłębia Dąbrowskiego kapitał zagraniczny. W tym samym czasie w Łodzi rosły fortuny wielkich przemysłowców: Scheiblerów, Grohmanów i Poznańskich. W 1872 roku powstał z inicjatywy Karola Scheiblera Bank Handlowy w Łodzi. W 1880 roku zatwierdzony został statut pierwszej w Łodzi spółki akcyjnej - Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych K. Scheiblera. Następny był Ludwik Geyer, którego firma w 1885 roku przekształcona została w spółkę akcyjną: Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych L. Geyera. Od 1872 roku Izrael Poznański wzniósł tkalnię bawełny, a następnie przędzalnię, bielnik, apreturę, farbiarnię, drukarnię tkanin i szereg obiektów pomocniczych, takich jak gazownia, odlewnia żelaza, oddział budowy maszyn. Obiekty te wraz z osiedlem robotniczym, szpitalem, szkołą i sklepami tworzyły tzw. dzielnicę fabryczną Poznańskiego. W 1899 roku na tej bazie powołano Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznańskiego. Od lat siedemdziesiątych powstawały w Łodzi coraz większe budynki fabryczne i wspaniałe pałace fabrykantów, np. Roberta Bidermanna, Juliusza Heinzla, Markusa Silbersteina, itp. Rozwijały się nowe gałęzie przemysłu. W 1914 roku Łódź osiągnęła pół miliona mieszkańców. Wszystko to czyniło z obszarów guberni piotrkowskiej centrum industrializacji Królestwa Polskiego. W guberni funkcjonowało na przełomie wieków XIX i XX 3 500 fabryk i zakładów zatrudniających 160 000 robotników, z produkcją kształtującą się na poziomie 150 000 000 srebrnych rubli.

Bibliografia

1. Gawryszewski A., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005.
2. Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1984.
3. Nawrot D., Przemysł na widowni – z dziejów industrializacji Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i na początku XX wieku, w: Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), red. Jan Walczak, Sosnowiec 2004.
4. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1887, t. 8.
5. Trzebiński W., Borkiewicz A., Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918 (Zarys historyczny), „Dokumentacja Geograficzna” 1956, z. 4.
6. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. СПб., 1890—1907, т. 82.
7. Памятная книжка Петроковской губернии на 1886 год. Петроков 1886.

Źródła on-line

ŚBC

Gubernia piotrkowska w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1887

JBC

Mappa geognostyczna Radomskiej, Kieleckiej i części Petrakowskiej gubernii pomiędzy rzekami Wisłą, Pilicą i Przemszą białą sporządzoną przez… według badań Pusza, Hempla, Karnala i Remera 1875

ŚwBC

Marian Wawrzyniec, Współczesne zewnętrzne strony życia ludu w Guberniach: Kieleckiej, Radomskiej, Piotrkowskiej, Warszawskiej, części Siedleckiej i Lubelskiej, Kraków 1911