Tarnowskie Góry

Tarnowskie Góry (niem. Tarnowitz, czes.: Tarnovské Hory, Tarnovice, łac. Montes Tarnovicenses) – miasto i gmina w południowo-zachodniej Polsce, w województwie śląskim, siedziba powiatu tarnogórskiego.

Położenie geograficzne

Tarnowskie Góry leżą w środkowej części województwa śląskiego, na północnym obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Konurbacji katowickiej). Graniczą z Miasteczkiem Śląskim, Radzionkowem i Bytomiem oraz trzema gminami wiejskimi: Świerklańcem, Zbrosławicami i Twarogiem. Miasto położone jest na styku dwóch mezoregionów fizycznogeograficznych: Garbu Tarnogórskiego, należącego do Wyżyny Śląskiej oraz Równiny Opolskiej, wchodzącej w skład Niziny Śląskiej.

Współrzędne geograficzne Śródmieścia wynoszą 50°27’ szerokości geograficznej północnej i 18°52’ długości geograficznej wschodniej. Tarnowskie Góry zajmują obszar 8347 ha.

Przez gminę przebiega kilka ważnych tras komunikacyjnych:

• droga krajowa nr 11 relacji Kołobrzeg – Bytom;
• droga krajowa nr 78 relacji Chałupki – Jędrzejów;
• droga wojewódzka nr 908 relacji Częstochowa – Tarnowskie Góry.

Tarnowskie Góry leżą również na szlaku magistrali węglowej (Gdynia – Chorzów Batory), na szlaku kolejowym relacji Katowice – Lubliniec oraz na szlaku kolejowym relacji Opole - Tarnowskie Góry.

Rzeźba i krajobraz terenu

Ukształtowanie powierzchni Tarnowskich Gór jest dość zróżnicowane. W ukształtowaniu i krajobrazie gminy wyraźnie wyróżniają się dwie odmienne części - północna, o płaskiej powierzchni, porośnięta lasami i południowa pagórkowata z licznymi polami. Najwyższymi wzniesieniami są Sucha Góra (352 m n.p.m.), a najniżej położone są Dolina Soły(254 m n.p.m) i jej dopływ Graniczna Woda (255 m n.p.m). Krajobraz rejonu tarnogórskiego jest w dużej mierze związany z budową geologiczną. Dominują tutaj dwie grupy skał: pierwsza to piaskowce, wapienie i dolomity, a druga - luźne piaski przemieszane ze żwirami i glinami. Przez południowo-wschodni kraniec gminy przebiega dział wodny oddzielający dorzecza Wisły i Odry. Północną część gminy zajmują rozległe tereny leśne, sosnowe i świerkowe, stanowiące fragment Lasów Lubliniecko-Świerklanieckich. Część południowa natomiast to ciepłolubne łąki i lasy bukowe.

Historia

Tarnowskie Góry do 1740 roku

Miasto Tarnowskie Góry swoją genezą sięga XIV wieku, kiedy pojawia się pierwsza wzmianka w 1338 roku o wsi Tarnowice.

Tarnowskie Góry wchodziły w skład księstwa bytomskiego. Jan II w 1498 roku włączył bytom w skład księstwa opolskiego. Po śmierci Jana II Dobrego w 1532 roku miasto wraz z księstwem opolsko-raciborskim przechodzi pod panowanie Hohenzollernów. Po trwających dwa lata procesach sądowych Hohenzollernowie obejmują spadek po Janie II Dobrym. Jednak Habsburgowie wysuwają ciągłe roszczenia do tych terenów. W 1620 roku po bitwie pod Białą Górą Habsburgowie skonfiskowali dobra Hohenzollernów, ziemia bytomska została sprzedana Donnersmarckom.

W końcu XV wieku odkryto w okolicach Tarnowskich Gór galeny (łac. galena oznacza rudę ołowiu, jest to minerał zawierający do 86% ołowiu i do 1% srebra), co spowodowało napływ ludności i rozwój urbanizacyjny terenów w obrębie Garbu Tarnogórskiego. Wcześniej teren ten był osadniczo mało atrakcyjny ze względu na nieurodzajne gleby. Nie dysponujemy dokumentem lokacyjnym Tarnowic, ale dla początków historii miasta znane są dwa dokumenty potwierdzające znaczenie górnictwa rudnego dla jego rozwoju. Pierwszym jest akt wolności górniczej nadany przez księcia z linii opolsko-raciborskiej Jana II Dobrego w 1526 roku, chociaż nie pojawia się w nim bezpośrednio nazwa Tarnowskie Góry. W roku 1528 Jan II ogłosił zaś tzw. Ordunek Gorny, ustanawiał on atrakcyjne warunki pracy w kopalniach i nadawał miastu status wolnego miasta górniczego co zaowocowało napływem nowych osadników i rozwojem górnictwa srebra i ołowiu. Herb miastu nadano w 1529 roku. Umieszczono na nim skrzydło orła i skrzyżowane narzędzia górnicze żelazko i pyrlik (żelazko było rodzajem dłuta, często na stylu, a pyrlik był młotem górniczym. Powszechnie używane do końca XIX wieku.)

Od roku 1529 roku Tarnowskie Góry są siedzibą urzędu górniczego, ustanowionego przez Jana II Dobrego. Urząd oprócz funkcji gospodarczych pełnił też funkcje administracyjne. W 1543 roku dochodzi do buntu gwarków (gwarkowie byli pracownikami kopalń, ta grupa ludności cieszyła się wieloma przywilejami i wolnością osobistą. Do Tarnowskich Gór napływali z terenów Rzeczpospolitej i z Frankonii, Turyngii oraz Czech) w Tarnowskich Górach na tle narodowościowym i ekonomicznym. Przyczyną zamieszek było sprowadzanie gwarków z Frankonii i dawanie im lepszych warunków zatrudnienia. Zamieszki stłumiło wojsko, a prowodyrów wygnano, dla uspokojenia sytuacji władze dofinansowały miejscowy szpital.

Co ciekawe Jerzy Hohenzollern-Ansbach nie lubił Bytomia, jeśli można użyć takiego stwierdzenia, spory miedzy miastami rozstrzygał na korzyść Tarnowskich Gór i nadawał miastu liczne przywileje, można nawet spotkać teorie że miasto powstało by umniejszyć znaczenie Bytomia.

Miasto rozwijało się dzięki górnictwu bardzo dynamicznie. Do połowy XVI wieku liczba mieszkańców mogła wynosić 2000 osób, a na początku XVII wieku nawet 3000 osób. Tarnowskie Góry był więc jednym z większych miast Górnego Śląska. O bogactwie miasta w XVI wieku świadczy to, że w wieży zboru ewangelickiego w 1586 roku zamontowano jeden z pierwszych zegarów na Górnym Śląsku.

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) bardzo dotkliwie wpłynęła na pauperyzację mieszkańców miasta i zatrzymała jego rozwój. W 1620 przez miasto przechodzili wysłani przez króla Polski na pomoc Ferdynandowi Habsburgowi lisowczycy i wymusili 250 talarów kontrybucji. W 1631 roku miasto musiało z kolei zapłacić 600 talarów kary Habsburgom za sprzyjanie Duńczykom. Okres wojny trzydziestoletniej, ciągłe przemarsze wojsk i nakładane kontrybucje bardzo zubożyły i wyniszczyły miasto. Nastąpił totalny regres w handlu i górnictwie.

Wojna trzydziestoletnia i kryzys w górnictwie sprawiły że liczba ludność pod koniec XVII wieku zmniejszyła się prawie trzykrotnie, do ok. 1000 osób. W 1676 roku w mieście wybuchła zaraz. Za cud uważano, że ustąpiła po modlitwach i procesji do Piekar Śląskich. Od tej pory tradycja tej pielgrzymki jest kultywowana do dziś, co roku po 2. lipca pątnicy z Tarnowskich Gór podążają do Sanktuarium Matki Boskiej Piekarskiej.

Zniszczenia wojny trzydziestoletniej zbiegły się z wyczerpywaniem złóż srebra i ubożeniem miasta. W 1561 roku wydobycie wynosiło ok. 864 ton ołowiu i 3 tony srebra. Sprzyjało to wtedy nie tylko zwiększaniu zatrudnienia w górnictwie, ale także rozwojowi hutnictwa ołowiu (metalu niezbędnego w produkcji amunicji do szybo rozwijającej się wówczas broni palnej). W latach 1530-1568 powstało 12 hut, a w ślad za tym rozwijało się rzemiosło i handel (co tydzień targ i cztery wielkie jarmarki rocznie). Zmniejszanie produkcji po wyczerpaniu złóż wpłynęło na spadek znaczenia miasta i jego regres gospodarczy. Dodatkowo zapaść pogłębiły wielkie zarazy w latach: 1715, 1723, 1728 i 1737 roku oraz niszczące miasto, w większości nadal o zabudowie drewnianej, w latach: 1701, 1734, 1742 i 1746. W roku 1764 ludność miasta wynosiła 946 osób z czego tylko 50 zajmowało się górnictwem.

1740-1918

16 grudnia 1740 roku wybucha I wojna śląska, po podpisaniu pokoju we Wrocławiu 11. czerwca 1742 roku, Tarnowskie Góry przechodzą pod panowanie pruskie. Austria nie pogodziła się z utratą śląska. Dopiero pokój w Hubertsburgu podpisany w 1763 roku po zakończeniu III wojny śląskiej oddawał Śląsk prusakom na stałe. Do roku 1768 Tarnowskie Góry były własnością Donnersmarcków. Administracyjnie miasto należało do bytomskiego państwa stanowego. W 1816 roku Tarnowskie Góry po nowym podziale administracyjnym wraz z powiatem bytomskim weszły w skład rejencji opolskiej.

Prusy po przejęciu tego terenu w celu odnowy górnictwa kruszcowego zniosły wymusiły na Donnersmarckach zrzeczenie się opłat od wydobywanego kruszcu (jedna dziewiąta część wydobycia plus opłata 3 talary od każdej marki srebra) pozwalając partycypować im w królewskiej dziesięcinie od wydobycia.

Postęp technologiczny i poczynione inwestycje pozwoliły wydobywać niedostępne wcześniej pokłady galeny.

W roku 1750 Fryderyk II potwierdza przywileje Tarnowski Gór. Lata 80. Wieku XVIII przynoszą ożywienie w dziedzinie górnictwa, za sprawą interwencji ministra Fryderyka Antoniego Heinitza i dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego Fryderyka Wilhelma Redena. Zaciągnięte pożyczki od króla i sprowadzeni z Saksonii górnicy pozwolili wznowić wydobycie.

W latach 1784-1787 powstają kopalnie i huta Fryderyk. Była to jedyna huta srebra i ołowiu na Śląsku. Wykorzystywała do działania nurt wody z kanałów odwadniających kopalnie.

W roku 1788 zainstalowano tu pierwszą na kontynencie europejskim maszynę parową do odwadniania sprowadzoną z Anglii. W 1793 roku powstał w Tarnowskich górach Główny Urząd Górniczy. Ciągły postęp technologiczny sprawiał, że lokalne zakłady ciągle modyfikowano. Opracowano metodę prażenia rudy ołowiu, zwaną metodą tarnogórską. Tarnowskie Góry już w roku 1797 uruchomiły wodociąg dostarczający wodę do domów w mieście.

Dzięki poczynionym inwestycja wydobycie galeny wzrosło z 50 ton w 1784 roku przez 1810 ton w roku 1815 aż do 52572 ton w roku 1913.

W 1803 powstała szkoła górnicza, była pierwszą tego typu instytucją na Górnym Śląsku i obecnych ziemiach Polski. W roku 1806 miasto zdobywają Francuzi, pomimo braku większych walk miasto przechodzi z rąk do rąk, a zdobywcy za każdym razem nakładają kontrybucje. Do 10 lipca 1807 roku koszty kontrybucji jakie poniosły Tarnowskie Góry to 7854 talarów. W 1813 roku na odezwę cesarza do walki z francuzami zgłosiło się tylko 61 ochotników a po ogłoszeniu mobilizacji połowa rekrutów nie zgłosiła się.

Gospodarka

Gospodarka Tarnowskich Gór ma niejednolity charakter. Gmina, tak jak cały region, związana jest historycznie z przemysłem ciężkim. W Tarnowskich Górach rozwinął się przemysł dostarczający maszyny i urządzenia dla przedsiębiorstw z branży górniczej, hutniczej i chemicznej. U boku dużych firm w latach 90-tych prężnie rozwinęły się małe i średnie przedsiębiorstwa, które przejęły rolę motoru lokalnej gospodarki. W Tarnowskich Górach rozwijają się firmy działające m.in. w branży budowlanej, instalacyjnej, papierniczej, elektronicznej, przemyśle lekkim. Ważną gałęzią gospodarki są także usługi i handel

Do największych firm działających w gminie należy zaliczyć: Fabrykę Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych „Faser”, Fabrykę Maszyn i Urządzeń „Tagor”, Zakład Aparatury Chemicznej „Chemet”, „ZAMET - Budowa Maszyn”, Fabrykę Zmechanizowanych Obudów Ścianowych „Fazos” S.A., a także Zakłady Odzieżowe „Bytom”, Fabryka Podzespołów Elektrotechnicznych „Electrocarbon”.

Z sytuacją gospodarczą ściśle związany jest rynek pracy. Według danych pochodzących z Głównego Urzędu Statystycznego na terenie powiatu tarnogórskiego w 2010 roku najwięcej osób zatrudnionych było w przemyśle i budownictwie (36,30%), najmniej natomiast zatrudnionych było w usługach z zakresu działalności finansowej i ubezpieczeniowej, obsługi rynku nieruchomości (2,73%) oraz w rolnictwie (6,73%).

Władze miasta

Urzędującym burmistrzem jest od 2006 Arkadiusz Czech. W wyborach samorządowych 2006 uzyskał w I turze wynik 23,68%, a w II – 51%. W kolejnych, w 2010 uzyskał w I turze wynik 41,04%, a w II – 69,33%. Zarówno w wyborach 2006, jak i w 2010 jego głównym kontrkandydatem był poprzedni burmistrz – Kazimierz Szczerba.

Burmistrz Tarnowskich Gór ma dwóch zastępców. W kadencji (2010-2014) wiceburmistrzami są:

• Piotr Skrabaczewski, zastępca burmistrza ds. gospodarczych
• Jolanta Tuszyńska, zastępca burmistrza ds. społecznych

Kultura

Cykliczne imprezy kulturalne

• Dni Gwarków – trzydniowy festyn organizowany od 1957. Charakterystyczną częścią tej imprezy jest barwny pochód ulicami miasta, podczas którego przebierańcy wcielają się w historyczne lub legendarne postacie. Odbywają się one we wrześniu.
• Piknik Gwarecki – organizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej na terenie Skansenu Maszyn Parowych i Kopalni Zabytkowej w czerwcu.
• Ogólnopolskie Warsztaty Twórcze Osób Niepełnosprawnych – trzydniowa impreza na przełomie września i października, organizowana z inicjatywy Urzędu Miasta i Zakładu Rehabilitacji Zawodowej Inwalidów dla niepełnosprawnych plastyków amatorów.
• Tarnogórskie Wieczory Muzyki Organowej i Kameralnej – cykl koncertów organowych i kameralnych odbywających się we wrześniu i w październiku w kościele ewangelicko-augsburskim.
• Dzień Kultury Ulicznej
• Tarnogórskie Spotkania Jazzowe