Województwo kieleckie w latach 1950-1990

W marcu 1945 r. województwo kieleckie utraciło na rzecz województwa śląskiego powiaty będziński i zawierciański oraz miasto na prawach powiatu Sosnowiec. Najludniejsza i najbardziej uprzemysłowiona część Kielecczyzny została trwale związana z Górnym Śląskiem.

Terytorium i podziały administracyjne województwa kieleckiego

Przed reformą administracyjną, wchodzącą w życie z dniem 6 lipca 1950 r., województwo kieleckie miało powierzchnię 18 tys. km. kw. Ogółem znajdowało się w nim 27 miast oraz 213 gmin. Jego teren był słabo zurbanizowany i niezbyt mocno uprzemysłowiony. Zaliczało się do województw o rolniczo-przemysłowym charakterze.

Zmieniająca podział administracyjny kraju ustawa z 28 czerwca 1950 r. włączyła do województwa kieleckiego powiaty opoczyński i konecki (z województwa łódzkiego), wyłączyła zaś powiat częstochowski wraz z powiatem miejskim Częstochowa, wcielając je do województwa katowickiego; kieleckie utraciło w ten sposób poważny ośrodek metalurgiczny. Obszar województwa zwiększył się do 19,5 tys. km. kw. Dzielił się na czternaście powiatów, (w tym dwa miasta wydzielone): buski, iłżecki, jędrzejowski, kielecki, kielecki miejski, konecki, kozienicki, opatowski, opoczyński, pińczowski, radomski, radomski miejski, sandomierski i włoszczowski. Łącznie w powiatach funkcjonowało wówczas 229 gmin. Województwo kieleckie graniczyło z warszawskim, lubelskim, rzeszowskim, krakowskim, katowickim i łódzkim.

Reforma administracyjna przeprowadzona w myśl ustawy z 25 września 1954 r. podzieliła teren województwa na 20 powiatów (w tym pięć miejskich: Kielce, Radom, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice). Na jego terenie ogółem znajdowało się 28 miast, 3 osiedla i 762 gromady.

W 1965 r. na województwo kieleckie składały się 24 powiaty (w tym 5 miejskich). Znajdowało się w nich 35 miast, 2 osiedla i 506 gromad. W 1970 r. w skład województwa wchodziło 36 miast, 1 osiedle i 435 gromad. Liczba powiatów nie uległa zmianie. W 1972 r., po likwidacji gromad i restytucji podziału na gminy, przy niezmienionej liczbie powiatów, utworzono na jego obszarze 34 miasta i 170 gmin.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r znacznie ograniczyło teren województwa kieleckiego. Uległo on redukcji do 9,2 tys. km², ale pozostało jednym z największych pod względem obszaru (szóste miejsce w kraju). Graniczyło z województwami: radomskim od północy, tarnobrzeskim od wschodu, miejskim krakowskim i tarnowskim od południa oraz z katowickim, częstochowskim i piotrkowskim od strony zachodniej. Cześć powiatów i gmin włączono do nowo powstających województw: częstochowskiego, piotrkowskiego, radomskiego i tarnobrzeskiego. Do województwa częstochowskiego trafiła większa część powiatu włoszczowskiego (przy czym sama Włoszczowa pozostała w województwie kieleckim). Na rzecz województwa piotrkowskiego kieleckie oddało: większość jednostek administracyjnych powiatu opoczyńskiego (z Opocznem), mniejszą część powiatu koneckiego (bez Końskiego) i jedną gminę z powiatu włoszczowskiego. Na rzecz województwa radomskiego scedowano: powiat miejski Radom, całe powiaty: kozienicki, radomski, białobrzeski, przysuski i zwoleński, większość powiatów: szydłowieckiego (z Szydłowcem), lipskiego (z miastem Lipsko), oraz mniejszą część jednostek administracyjnych powiatów: opoczyńskiego, starachowickiego (bez Starachowic) i koneckiego. Nowo powstałemu województwu tarnobrzeskiego kieleckie przekazało: powiat sandomierski, większość jednostek administracyjnych powiatu opatowskiego (z Opatowem), staszowskiego (ze Staszowem), oraz po jednej gminie z powiatów buskiego i lipskiego. Okrojone województwo kieleckie składało się przede wszystkim z terenów dawnego województwa kieleckiego: byłych powiatów miejskich Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice, powiatów kieleckiego, kazimierskiego, jędrzejowskiego, pińczowskiego, większej części powiatów buskiego, koneckiego, starachowickiego oraz resztek powiatów opatowskiego, włoszczowskiego, staszowskiego, lipskiego i szydłowieckiego. Przyłączono do województwa kieleckiego niektóre tereny wchodzące dotąd w skład województwa krakowskiego: większość jednostek administracyjnych powiatu miechowskiego (z Miechowem) oraz jedną gminę z powiatu proszowickiego (bez Proszowic). Składało się odtąd z siedemnastu miast (Kielce, Busko-Zdrój, Chęciny, Chmielnik, Działoszyce, Jędrzejów, Kazimierza Wielka, Końskie, Miechów, Ostrowiec Świętokrzyski, Pińczów, Skalbmierz, Skarżysko Kamienna, Starachowice, Stąporków, Suchedniów, Włoszczowa) oraz 83 gmin.

Podobnie jak w przypadku województwa katowickiego liczba jednostek administracyjnych podlegających władzy w Kielcach była zbyt duża, toteż część z nich scalono. Rozporządzeniem z 11 czerwca 1976 r. połączono szesnaście gmin w osiem i zniesiono dalszych siedem, włączając poszczególne miejscowości do innych jednostek administracyjnych.

Pod koniec 1979 r., na podstawie rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, znacznie powiększono obszar stolicy województwa. Włączono wówczas do Kielc cześć okolicznych wsi.

W efekcie tych zmian w 1980 r. na terenie województwa funkcjonowało 17 miast (podobnie jak w 1975 r.), ale liczba gmin, po akcji ich scalania, spadła do 69. W 1985 r. liczba miast i gmin pozostawała niezmienna. W 1989 r. dwa ośrodki – Sędziszów i Kunów uzyskały prawa miejskie. W efekcie w 1990 r. kieleckie pod względem administracyjnym dzieliło się na 19 miast i 70 gmin.

Ludność województwa kieleckiego

Tabela 2. Ludność województwa kieleckiego w latach 1950-1990.

Wedle spisu z 1946 r. na trenach wchodzących w skład ówczesnego województwa kieleckiego mieszkało 1702 tys. osób. W latach wielkich powojennych migracji, do 1950 r., opuściło je 236 tys. mieszkańców. W późniejszych latach wyjazdy utrzymywały się na poziomie 10-12 tys. ludzi rocznie. Znaczna część opuszczających kieleckie pojechała do pracy w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym oraz w Krakowskim Okręgu Przemysłowym. Migracji ludności sprzyjał bardzo wysoki po wojnie przyrost naturalny – do 1950 r. kształtował się na poziomie ok. 35 promili, w następnej dekadzie 16-20 promili, a w latach sześćdziesiątych – 8 do 9 promili. Wysokie tempo przyrostu naturalnego utrzymywało się także w latach siedemdziesiątych. Pod koniec dekady jego współczynnik wynosił 9,8 promila. Nadal trwały procesy migracyjne: wyjazdy z województwa i przenoszenie się ze wsi do miast (co miało związek z urbanizacją i zmianami administracyjnymi). Tylko w 1977 r. wieś opuściło 8390 osób, z czego 4529 trafiło do miast, a 3861 wyjechało poza teren województwa. Można się domyślać, że spora cześć migrantów trafiła do województwa katowickiego, które oferowało dobrze płatną prace w przemyśle i możliwość łatwiejszego uzyskania własnego lokum.

W dekadzie lat osiemdziesiątych tempo przyrostu naturalnego, podobnie jak w całym kraju, mocno się obniżyło. W 1980 r. współczynnik przyrostu wynosił 9,1 promila, w 1985 – 7,2 promila, a na koniec dekady spadł do poziomu 3,4 promila (co jednak stanowiło jeden z wyższych wskaźników w skali kraju). Nadal utrzymywała się jeszcze tendencja do opuszczania terenów województwa – np. w 1985 wyjechało 1,5 tys. mieszkańców (jedna z wyższych liczb w Polsce).

Gęstość zaludnienia w województwie kieleckim utrzymywała się na średnim poziomie w skali kraju. W 1975 r. jej współczynnik wynosił 112,6 osób na km² i nieznacznie przekraczał średnią w Polsce. Do 1980 r. wzrosła do 116 osób na km², dekadę później wynosił 122 osoby na km² i pokrywała się ze średnią dla Polski. Rósł stale odsetek ludności zamieszkującej miasta. W 1950 r. wynosił zaledwie 15,8 proc, podniósł się znacznie w okresie przyśpieszonej industrializacji w latach planu sześcioletniego (1950-1955), pozostając jednak na stosunkowo niskim poziomie. 30 procent przekroczył dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych. Poziom urbanizacji spadł w 1975 r. w związku z wyłączeniem części zurbanizowanych terenów na rzecz województwa radomskiego. Przez kolejne pięć lat wzrósł o 5 procent, co można wytłumaczyć zarówno inwestycjami w przemysł województwa (i migracją do miast), jak też włączaniem niektórych wsi do powiększanych obszarów miejskich. Na koniec dekady lat dziewięćdziesiątych współczynnik urbanizacji zbliżył się już do 50 procent. Oznacza to, że w ciągu czterdziestu lat stopniowo zanikał wybitnie rolniczy charakter województwa.

Odsetek osób utrzymujących się z rolnictwa zmniejszał się. W 1969 r. przekroczony został próg 50 proc. pracujących utrzymujących się z zajęć pozarolniczych. Po reformie administracyjnej z 1975 r. w gospodarce uspołecznionej zatrudnionych było 335 tys. osób, w tym 149,6 tys. w przemyśle, 39,6 tys. w budownictwie, 36,5 tys. w transporcie i łączności, a 28,8 tys. w handlu. W 1980 r. z działalności pozarolniczej utrzymywało się już ponad 70 proc. mieszkańców województwa.

W 1990 r. na prawie 537 tys. zatrudnionych 232 tys. osób pracowało na posadach państwowych, zaś 304 tys. w sektorze prywatnym – w rolnictwie i poza nim (w województwie kieleckim istniało wówczas ponad 25 tys. niewielkich na ogół zakładów prywatnych).

Wraz z urbanizacją wzrastały zasoby mieszkaniowe województwa kieleckiego. W latach 1950-1970 zwiększyły się o 129 proc. Warunki mieszkaniowe w miastach województwa kieleckiego stopniowo się poprawiały. W 1960 r. na jedna izbę przypadało 2,15 mieszkańców, zaś w 1975 r już 1,4, przy czym na jedną osobę przypadło średnio 13,3 m² powierzchni. Największe osiedla powstały w tym czasie Radomiu i w Kielcach. Pięć lat później sytuacja uległa nieznacznej poprawie – na osobę przypadało wówczas 14,4 metra² powierzchni, a zagęszczenie spadło do 1,2 osoby na pokój. W połowie dekady lat osiemdziesiątych nadal oddawano do użytku ok. 20 izb w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców. W rezultacie w 1990 r. odpowiednie na osobę przypadało średnio 16,6 metra² mieszkania, przy współczynniki 1,08 lokatora na izbę.