Robotnicy

Robotnicy, to zbiorowość ludzi zatrudniających się do pracy fizycznej związanej z obsługą maszyn i produkcji wyspecjalizowanych dóbr na potrzeby rynku towarowo-pieniężnego. Robotnicy jako pracownicy najemni, wykonują produkcyjną pracę fizyczną, zorganizowaną w ramach kapitalistycznych stosunków zatrudnienia w zakładach przemysłowych lub w przetwórstwie rolno-spożywczym. Historycznie robotnicy stali się podstawowym segmentem stosunków gospodarczych, związanych z maszynową wytwórczością dóbr konsumpcyjnych, adresowanych na rynek ponadlokalny, oraz produkcją maszyn i infrastruktury służących realizacji polityczno-gospodarczych interesów imperialnych państw narodowych.

Miejsce zajmowane przez robotników w społecznym podziale pracy kształtuje nie tylko ich funkcje wytwórcze, określa również style życia i wartości kulturowe robotniczych rodzin. Są one powiązane z położeniem różnych warstw robotniczych na rynku pracy, oraz z ich związkowymi formami zrzeszania się i zbiorową kondycją polityczną, definiowaną przez stosunki władzy i własności w historycznie uformowanym ustroju, na danym etapie rozwoju industrialnej gospodarki. Robotnicy to kategoria społeczno-zawodowa niezbędna do funkcjonowania gospodarki w społeczeństwie przemysłowym.

Industrializacja jako modernizacja społeczna

Stopniowe przechodzenie krajów o tradycyjnej gospodarce rolnej do społeczeństw industrialnych, w których produkcja przemysłowa stawała się podstawą bogactwa narodowego, zmieniało arystokratyczne stosunki stanowe na nowe stratyfikacyjne podziały. W uprzemysławiających się społeczeństwach ziemiaństwo i burżuazja tworzą klasy kapitalistów a proletariat i chłopstwo masy społeczne, określane też jako klasy ludowe. Robotnicy rekrutowani są przez inwestujących w przemysł ziemian i bogatych mieszczan z luźnych mas chłopskich, migrujących za pracą do industrializujących się miast. Następuje koncentracja osadnictwa i pokoleniowa reprodukcja proletariuszy, żyjących na robotniczych przedmieściach rozwijających się żywiołowo bogatych miast, lub w celowo planowanych robotniczych osadach i dzielnicach budowanych przy fabrykach, kopalniach, hutach - tak jak to było częste na Górnym Śląsku pod koniec XIX i na początku XX w.

Narodziny i rozwój "klasy industrialnej" - jak uważał ojciec socjologii August Comte - przyczyni się do pozytywistycznego postępu, poprzez współpracę przemysłowców, inżynierów i robotników. W tym samym okresie pierwszej połowy XIX wieku Fryderyk Engels wydał monografię pt. "Położenie klasy robotniczej w Anglii" dokumentującą wyzysk pracowniczy i nędzę warunków życia robotników w angielskich miastach przemysłowych. Wraz z Karolem Marksem tworzył teorię wyzysku i alienacji klasy robotniczej w kapitalizmie. Marksizm krytykując kapitalizm, jako ustrój oparty na strukturalnym konflikcie interesów klasy robotniczej i burżuazji, wskazywał na rozwój świadomości proletariuszy ze stanu bierności (klasa w "sobie") do uświadomienia klasowych źródeł i rosnącej (wraz z doskonaleniem wydajności maszyn) skali wyzysku ich żywej ludzkiej pracy. Świadomość ta miała prowadzić zorganizowanych politycznie robotników ("klasa dla siebie") do walki o wyzwolenie z kapitalistycznego ucisku, poprzez rewolucję w celu budowy komunistycznego bezklasowego ustroju- jako przyszłościowej wspólnoty ludzi pracy.

W peryferyjnych społeczeństwach procesy industrialnej modernizacji zablokowane są stosunkami stanowymi i tradycyjną gospodarką rolniczą. Ich przejście do intensywnego uprzemysłowienia wiązało się często z wybuchem rewolucji politycznych lub ustanawianiem dyktatur. Szczególnym przykładem procesu odgórnej industrializacji są różne typy oświeconych monarchii, jak Prusy króla Fryderyka II lub Japonia w epoce meidżi. Przypadek centralizacji polityki gospodarczej Prus, których stanowe elity z powodzeniem wdrażały państwowe programy uprzemysłowienia, będzie kluczowym czynnikiem intensyfikacji przemysłowego rozwoju ziem Górnego Śląska - prowincji podporządkowanej bezpośredniej władzy króla. Inne czynniki uwarunkują w XX wieku opóźnioną odgórną modernizację w krajach komunistycznych, gdzie klasa robotnicza będzie tworzona programowo, jako ideologiczny suweren i baza politycznej władzy nad społeczeństwem i upaństwowioną gospodarką, sprawowanej przez partyjną nomenklaturę.

Uprzemysłowienie a losy polityczne Górnego Śląska

W końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX stulecia rozwijająca się pruska gospodarka czerpała wzory industrializacji z Anglii (przemysł tekstylny, hutniczy). Zaś w okresie wojen napoleońskich wprowadzano znaczące własne innowacje techniczne, modernizując kopalnictwo i produkcję stali opartą na węglu kamiennym również na Śląsku.. W okresie pierwszej fali uprzemysłowienia Prus w latach 1835-1873 znacznie zyskuje szczególnie Górny Śląsk, nasycany technologiami produkcji fabrycznej opartymi na technologiach pary i węgla, co zwielokrotnia tu zatrudnienie robotników. Natomiast zacofanie gospodarcze ziem Polski pod zaborami Rosji i Austrii utrwala tradycyjną gospodarkę rolną i manufakturową służącą ziemiaństwu, a protekcjonizm opóźnia modernizowanie kopalnictwa, przemysłu włókienniczego, metalowego, czy mechanicznego. Jakkolwiek przemysłowe inwestycje na terenie Zagłębia Dąbrowskiego lokalizowały tam nowoczesne zakłady, jak huta Bankowa - będąca do I wojny światowej największą w zaborze rosyjskim, czy huty cynku i kopalnie węgla.

Ostatnie trzydziestolecie XIX w. cechuje silna koncentracja kapitałów i tworzenie karteli lub trustów monopolizujących różne branże. Spółki czerpiąc kapitał inwestycyjny również z zagranicy zwielokrotniały produkcję i zatrudnienie robotników. Rozwijają się i tworzone są nowe śląskie miasta (prawa miejskie zdobywają m.in. w 1865 r. wieś Katowice a w 1868 r. kolonia Królewska Huta - dziś Chorzów). Produkcja węgla, przemysłu stalowego, maszynowego, wyrobów chemicznych, tekstylnych żywiołowo wzrastała w okresach militarnych przedsięwzięć i potrzeb wojennych. Klęska Prus w I wojnie światowej i chaos wewnętrzny (rewolucja i trzy powstania śląskie prowadzą do podziału Górnego Śląska). Powstanie i utrwalenie bytu niepodległego państwa polskiego uczyniło z przyznanych Polsce części Górnego Śląska fundament jej rozwoju. Reorganizacja gospodarki kraju, przyjęty w 1920 roku statut organiczny województwa śląskiego, późniejsze kryzysy i trudności gospodarcze ograniczają jednak jego potencjał. Wielka koncentracja produkcji przemysłowej II Rzeczpospolitej Polskiej w województwie śląskim zajmującym 1,1% jej powierzchni (w 1923 roku wytwarzano tu 99,7% ołowiu, 87,7% cynku, 73% węgla, 71% żelaza z ogółu krajowej produkcji, przy wzroście np. udziału wydobycia węgla do 75% a żelaza i stali do 74% w 1936 r.) nie przysłania spadku produkcji i efektów kryzysu lat 1929-33. Kryzysogenne procesy rodzą liczne problemy socjalne. Funkcjonowanie aż 87,2% ludności regionu poza gospodarką rolną i trudne warunki życia rodzin robotniczych (które stanowiły 70,9% mieszkańców województwa śląskiego) aktywizują politycznie nowe siły socjaldemokratyczne, nurty faszyzujące i komunistyczne a także separatyzm etniczny. W przemyśle województwa na początku lat 20-tych zatrudnionych było ponad 200 tyś. robotników. Wraz z kartelizacją branż gospodarki i koncentracją kapitału oraz dekoniunkturą produkcji, narastał kryzys przemysłowy. Przemiany w podaży pracy i pogorszenie warunków zatrudnienia odbijały się negatywnie na kondycji bytowej oraz moralnej mas. Pogłębiające się w latach kryzysu bezrobocie (obejmowało 78 tys. w 1926 aż po 135,6 tys. w 1933 r. - tj. ok. 1/3 ogółu robotników) oraz spadek płac realnych - szczególnie wysoki w górnictwie, rozpowszechnia m.in. nielegalne wydobywanie węgla z biedaszybów lub zbieranie z przykopalnianych hałd. Okresy kryzysów i spadek płac realnych w górnictwie sprawiał, że robotnicy a szczególnie bezrobotni górnicy podejmowali dorywcze prace rzemieślnicze, remontowe lub handel domokrążny a utrzymywanie się z uprawy choćby niewielkiego pola lub ogródka uważano za cenne uzupełnienie potrzeb bytowych. Górny Śląsk i jego robotnicza ludność systematycznie tracą pozycję w strukturze społeczno-gospodarczej zarówno Prus, jak i następnie II Rzeczpospolitej Polskiej.

Socjolog Florian Znaniecki diagnozując problemy ludzi pracy identyfikował m.in. warstwy tak zwanego "beznadziejnego proletariatu". Wskazywał, że są to szczególnie ludzie trwale bezrobotni i dorywczo zatrudniani a podatni na populistyczne hasła i rewolucyjne doktryny. O uznanie tego proletariatu toczy się walka przywódców nurtów socjalistycznych z konserwatywnymi elitami a zwyciężają w niej często ambitni parweniusze dołączający do rządzących elit, co zwykle nie zmienia nędznego stanu socjalnego robotników.Hitlerowski narodowy socjalizm, jak również sowiecki komunistyczny aparat ideologiczny organizowały masy robotnicze w sprawny aparat wytwórczy, służący budowie polityczno-militarnej potęgi Niemiec oraz Związku Radzieckiego.

Górny Śląsk, jako region narożnikowy, wyjdzie z kolein historii pierwszej połowy XX wieku podzielony na Śląsk Opolski oraz na Górnośląską Aglomerację - stanowiącą bazę przemysłowego rozwoju socjalistycznej Polski Ludowej. Regiony te w podziale administracyjnym kraju zostały ujęte w odrębne ramy województw opolskiego i śląskiego (potocznie określane jako śląsko-dąbrowskie a przekształcane kolejno w katowickie i ponownie w województwo śląskie). Socjalistyczna industrializacja wiązała się z urbanizacją kraju, która nie zbliżyła się do stanu koncentracji w województwie. W porównaniu do 1921 roku w miastach mieszkało 24% ogółu ludności Polski, w 1938 27% natomiast w 1950 już 40% a w 1968 roku 52%. Ruch Solidarności lat osiemdziesiątych miał silne osadzenie w masach robotniczych konurbacji miast Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Efektem transformacji ustrojowej lat dziewięćdziesiątych i przejścia III Rzeczpospolitej Polskiej do postkapitalistycznej zglobalizowanej gospodarki, było uruchomienie procesów restrukturyzacji socjalistycznego dziedzictwa przemysłowego. W województwie śląskim na przełomie XX i XXI stulecia intensywna prywatyzacja gospodarki oraz rządowe reformy redukujące nadmierny potencjał wytwórczy górnictwa, hutnictwa i przemysłu ciężkiego spowodowały spadek zatrudnienia w przemyśle z poziomu bliskiego 60% do około 30% ogółu pracujących na jego terenie.

Fordyzm i nowoczesna klasa robotnicza

Nowa fala industrializacji na przełomie XIX i XX wieku związana była z elektryfikacją i upowszechnieniem nowych technik maszynowego (potokowego) organizowania produkcji. Rozwiązania naukowego zarządzania pracą robotników przemysłowych i pracowników administracji z pierwszych lat XX wieku, propagowane przez inżynierów i przemysłowców amerykańskich, m.in. F. Taylora, H. Forda, francuskich H. Fayol, miały swego polskiego odpowiednika w Zagłębiu Dąbrowskim - K. Adamieckiego. "Fordyzm", jak dziś nazywa się ten dominujący do lat 80-tych minionego stulecia model produkcji, zreorganizował procesy pracy maszynowej. Taśma, praca potokowa, wysoka specjalizacja czynności robotnika, czyni jego pracę intensywniejszą i bardziej wydajną. Kwalifikowane specjalności zawodowe zdobywane są przez czeladników i robotników również w szkolnictwie. Edukacja powszechna staje się dostępna dla mas i zbiorowości z wielu grup społeczno-zawodowych.

W okresie międzywojennym w Polsce przeważali robotnicy większych i średnich zakładów przemysłowych przyuczeni do zawodu, lub pracowali jako czeladnicy w rzemiośle i proletariusze wyrobnicy, podejmujący się pracy dorywczej. Po II wojnie światowej rosło znaczenie wykształcenia zawodowego robotników ale powszechna mechanizacja produkcji, praca na zautomatyzowanych maszynach rodziła fatalizm techniczny i zjawisko rozczłonkowania czynności i procesów pracy. Następstwem tego były: procesy alienacji pracy i atomizacji więzi pracowniczych, problemy identyfikacji z pracą, zachowanie jej jakości oraz morale zawodowego, alkoholizm i fluktuacja kadr, oraz obciążenia robotników chorobami zawodowymi.

Zróżnicowanie znaczenia branż oraz dziedzin produkcyjnych tworzy i reprodukuje socjalne, ekonomiczne oraz polityczne nierówności, a zarazem aktywizuje społeczną siłę klasy robotniczej w konfliktach o jej prawa pracownicze. "Jedną z idei przewodnich fordyzmu po II wojnie światowej było włączenie świata pracy i związków zawodowych do systemu politycznego, które odbywało się za pośrednictwem instytucji neokorporacyjnych, trójstronnych komisji, łączących organizacje pracodawców, związki zawodowe i rządy" - pisze J. Gardawski. Socjolog niemiecki i brytyjski Ralph Dahrendorf zdiagnozował te przemiany jako instytucjonalizację konfliktu poprzez zrzeszenia, służące imperatywnej koordynacji stosunków przemysłowych. Robotnicy, jako klasa społeczna stają się w latach trzydziestych i czterdziestych XX w. trzonem zachodnich społeczeństw przemysłowych. W Polsce dopiero w PRL zostają oni objęci polityką socjalną i zorganizowani przez upartyjnione związki zawodowe w branżowe grupy społeczno-zawodowe.

Specyfika mobilizacji etosu robotników na Górnym Śląsku

Wytworzona w drugiej połowie dziewiętnastego wieku struktura osadnicza regionu, związana z gęstym ulokowaniem kopalń i zakładów przemysłu metalurgicznego stworzyły specyficzną tkankę społeczną z ludności folwarczo-przemysłowej. Robotnicy Górnego Śląska wytworzyli wysoki poziom etosu pracy, regulowany nieformalne przez sieci kontroli społecznej w robotniczych rodzinach i środowiskach osadniczych oraz wzorce religijne i instytucje pracownicze. Niemieckie korzenie solidności, rzetelności i dyscypliny pracy zawodowej, skupienie robotników wokół zatrudniającej ich kopalni lub huty, częste zamieszkanie w osiedlach przyzakładowych, wytwarzało silne przywiązanie do miejsca pracy. Religijność, katolickiego w swej masie śląskiego ludu, umiejscawiała pracę i los robotniczy w wymiarze eschatologicznym. Wiara w opiekę świętych patronów (górniczy kult Św. Barbary), nauczanie Kościoła o moralnych wartościach trudu i godności pracy robotnika (wzór św. Józefa) a także wywodzenie się z ludu wielu katolickich duchownych, tworzyło silną konfigurację religijności w formach śląskiej kultury robotniczej. W końcu XIX wieku ukształtował się śląski etos pracy, na którego treści zdaniem U. Swadźby wpłynęły: "relikty wiejskie tkwiące w śląskich społecznościach lokalnych (w tym chłopskich wzorców pracowitości), niemiecka etyka pracy oraz nauka i działalność Kościoła katolickiego". Liczne były w śląskich środowiskach tradycje stowarzyszeniowe, społecznikowskie oraz rozwiązania socjalne, po części aktywizowane również przez katolickich księży a ułatwiające robotnikom ich życie codzienne. Kultura przemysłowa robotniczego Śląska w wielu formach została podtrzymana w okresie II Rzeczpospolitej, pomimo znacznego pogorszenia się ogólnych warunków bytowania. Region Górnego Śląska był już w okresie międzywojennym bardzo wysoko uprzemysłowiony i silnie zurbanizowany. Wyjątkowa dla ówczesnego społeczeństwa Polski była tu koncentracja ludności robotniczej, bowiem już w 1931 r. aż 70 proc. siły roboczej na tutejszym rynku pracy miało status robotników przemysłowych, a 87 proc. ludności pracowało poza rolnictwem, z czego niemal 55 proc. w górnictwie i hutnictwie.

Fizyczny trud pracy dominujący w kopalniach i hutach, był fundamentem bytu śląskich mas. Ciężka praca w przemyśle, zapewniając byt ekonomiczny robotniczych rodzin, była również podstawą ich statusu i zwyczajowych tradycji ważnych dla ładu społecznego. Wokół pracy robotnika kształtował się wyraźny podział ról w rodzinie. Przez solidną pracę zyskiwał on szacunek w środowisku lokalnym oraz międzypokoleniową identyfikację z często dziedziczącymi jego zawód dziećmi i wnukami. Ciężka praca przemysłowa górnika i hutnika, zagrożenia w tych zawodach, uczyły młode pokolenia szacunku dla umiejętności ludzi starszych, wdrażały do dyscypliny, wymagały solidności, rodzinnej solidarności i domowej oszczędności. Napływające w II RP na robotniczy Śląsk polskie inteligenckie elity, oprócz literacko wyrażanego podziwu dla trudu pracy górników i wartości pracy śląskiego ludu, wyrażały dystans stanowy a nawet pogardę dla pracy fizycznej. Polonocentryczna polityka administracyjna sanacyjnej władzy, uświadamiała tracącej materialnie w czasach kryzysu śląskiej ludności robotniczej jej gorszą pozycję i wyraźnie mniejsze szanse awansu społecznego.

Po doświadczeniach II wojny, związanych z faszyzmem, z rozpadem spójności porządku społecznego i wojenną degradacją poziomu życia nastała nowa komunistyczna władza. Pierwsze lata oznaczały rabunek zasobów i przemysłowej infrastruktury, a wysiedlenia ludności z niemieckich rejonów Śląska oraz komunistyczne represje tworzyły poczucie krzywdy i zagrożeń wśród rodzimych Górnoślązaków. Konsekwencją wywózki Ślązaków do ZSRR w 1945 r. - do pracy w sowieckich obozach jako darmowa siła robocza, oraz represji władz wobec ludności rodzimej, był niedostatek miejscowej siły roboczej i brak więzi autochtonów z nowym ustrojem, odwołującym się do robotniczych wartości. Po nacjonalizacji gospodarki w śląskim przemyśle stosowano przymusowe zatrudnienie poniemieckich kadr, m.in. w górnictwie wykorzystywano pracę jeńców wojennych oraz więźniów politycznych. W stalinowskich latach pięćdziesiątych do pracy w kopalniach i przemyśle ciężkim mobilizowano żołnierzy służby zasadniczej (zwłaszcza osoby, które kontestowały ówczesny system polityczny) oraz junaków Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”.

Napływ nowych kadr robotniczych, kierujących się kalkulacją korzyści finansowych, rekrutowanych bez przygotowania do pracy w górnictwie czy hutnictwie i tradycji zakorzeniających w tych zawodach, powodował znaczną fluktuację zatrudnienia oraz niską dyscyplinę pracy. W województwie śląskim następowało szczególnie duże wymieszanie składu społecznego robotników przemysłowych. Docierający do kopalń i hut młodzi robotnicy pochodzili w znacznym stopniu z werbunku i tutaj szukali stabilizacji życiowej. Pracownicy stanu wolnego stanowili w 1958 r. nawet ponad 40 proc. załóg niektórych kopalń, a w 1964 r. ponad 30 proc.. Często zawierali oni małżeństwa z kobietami pochodzącymi z robotniczych rodzin autochtonicznych. Zwiększała się liczba małżeństw mieszanych (tzw. "krojcoków"), początkowo przyjmowanych przez Ślązaków bardzo niechętnie. Zmienność składu społecznego brygad pracowniczych, niskie kwalifikacje i kultura zawodowa werbowanych pracowników, płynne więzi rodzinne osadników, problemy adaptacji do wymagań pracy i ideologicznej mobilizacji załóg, osłabiały dawny etos pracy.

Masowy napływ wiejskiej siły roboczej do urbanizujących się miast sprawiał, że w 1958 roku tylko 10,7% ogółu pracowników fizycznych w Polsce miało wykształcenie wyższe od podstawowego a w 1968 procent ten wzrósł do poziomu 19,2 i dopiero w latach siedemdziesiątych zbliżał się do połowy robotników wyedukowanych w szkołach zawodowych. Kształceni młodzi robotnicy, jako specjaliści po dziennych i wieczorowych szkołach zawodowych awansują do kategorii brygadzistów i mistrzów. W śląskim przemyśle robotnicy wykazują częściej wykształcenie średnie techniczne z uwagi na korzystniejsze płace w górnictwie czy hutnictwie a fizycznie pracowali nawet mający wyższe wykształcenie.

Proces uprzemysłowienia kraju dokonał się na początku lat siedemdziesiątych. Robotnicy stali się główną siłą produkcyjną i klasą społeczną, której znaczącą warstwę wciąż stanowili tak zwani chłoporobotnicy. Byli to mieszkańcy wsi łączący prowadzenie rodzinnego gospodarstwa rolnego z pracą w zakładzie przemysłowym lub w usługach rzemieślniczych. Tożsamość społeczna warstwy robotniczej była przedmiotem osobnych badań. Różnice postaw i wartości trzech warstw socjalistycznego proletariatu: chłoporobotników, robotników przyuczonych do zawodu oraz robotników z pełnym zawodowym wykształceniem, były znaczące dla stylów ich życia i aspiracji zawodowych.

Śląscy robotnicy byli w całym okresie Polski Ludowej zakładnikami polityki forsownej industrializacji kraju a ich socjalny i edukacyjny awans został mocno ograniczony przez ideologię wyścigu produkcyjnego w przemyśle ciężkim i górnictwie. Propagowana przez władze tradycja rodzinnego dziedziczenia zawodów, takich jak górnik czy hutnik, zaczęła zanikać już pod koniec lat pięćdziesiątych. Jednak od początku PRL do lat dziewięćdziesiątych była ona podtrzymywana przez system oświatowy, ograniczający na Górnym Śląsku inne typy szkolnictwa zawodowego. Urszula Swadźba diagnozowała "zawłaszczanie śląskiego etosu pracy" przez partyjną propagandę wyścigu pracy i robotniczą ideologię realnego socjalizmu. Nawiązywanie do robotniczego etosu pracy nie było tożsame z podtrzymywaniem jego kluczowych elementów, między innymi zabroniono pielęgnowania na terenie kopalni tradycji religijnych. Rozbudowany w latach siedemdziesiątych ceremoniał świąt branżowych, takich jak Barbórka, miał wymiar głównie ludyczny i propagandowy. Rytuały świąt robotniczych i uroczystości ku czci różnych grup zawodowych, władze partyjne wykorzystywały do legitymizacji swojej polityki wobec segmentów klasy robotniczej sprowadzanych do roli jej statystów. Trafne są stwierdzenia, że „część cech śląskiego etosu pracy, takich jak: praca fizyczna w kopalni czy hucie, pracowitość i dyscyplina zostały »zawłaszczone« przez ideologię komunistyczną i przez biurokrację partyjno-państwową do realizacji swoich celów [...] odrzucano natomiast cały kontekst kulturowy związany z tym etosem, religijność, więź rodzinną, hierarchię zawodową, organizację pracy, gospodarność, uczciwość i solidność w wykonywaniu pracy”.

Upadek gospodarki komunistycznej i wejście w ustrojowe ramy kapitalizmu zweryfikowały negatywnie rezultaty zarówno socjalistycznej industrializacji województwa śląskiego, jako gospodarczej monokultury, ale także ukazało degradację etosu pracy wielu grup zawodowych wzmacniającą efekty peryferyzacji jego rozwoju.

Śląska klasa robotnicza a stalinowski wyścig pracy

Gospodarka Górnego Śląska przedstawiana była przez komunistyczną propagandę w środkach masowego przekazu, jako efekt socjalistycznej strategii inwestowania w rozwój wielkoprzemysłowego regionu. Był to jednak w dużym stopniu wynik ekstensywnego gospodarowania zastanymi zasobami. Władze eksploatowały tutejsze zasoby naturalne, opierając produkcję na ukształtowanej przed drugą wojną światową infrastrukturze przemysłowej i robotniczym kapitale ludzkim. Wymuszanie realizacji narzucanych zadań produkcyjnych powodowało nadmierne wydłużanie czasu pracy. To z kolei prowadziło do manipulowania wynagrodzeniami za nadgodziny i zmieniania norm produkcyjnych. Naruszanie interesów pracowników, zmuszanie ich do pracy w godzinach nadliczbowych, oszukiwanie przy wypłatach i zawyżanie norm, a także faworyzowanie robotników należących do PZPR przy awansach i nagrodach spowodowało w 1951 r. wybuch strajków w kopalniach Zagłębia Dąbrowskiego. Protesty te opanowano, eliminując częściowo źle odbierane przez robotników praktyki oraz przerzucając winę za powstałe konflikty na powiatowy i zakładowy aparat partyjny.

Mobilizację do pracy zarówno Ślązaków, jak i rzesz robotników napływowych, kształtowano przez ogólnopolski propagandowy wyścig produkcyjny, który inicjowano apelami z "robotniczego, czarnego" Śląska. Tworzono nowe wzorce osobowe socjalistycznych przodowników pracy (jak reemigrant górnik W. Pstrowski), bez oglądania się na racjonalność techniczno-organizatorską odcinkowego przekraczania norm. Nie tylko w latach pięćdziesiątych – w czasie powojennej odbudowy gospodarki i stalinizacji kraju – ale i w następnych okresach stosowano bezwzględną eksploatację siły roboczej. Przykładem tego jest obowiązywanie od maja 1950 do września 1956 r. ustawy z 19 kwietnia 1950 r. o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy. Pozwalała ona na: potrącanie pracownikom zarobków; czasowe przenoszenie ich na niższe i gorzej płatne stanowiska; a także pozbawienie wolności od 3 do 6 miesięcy oraz wysokie grzywny, groziły robotnikom za nietrzeźwość i nieobecności w pracy, oraz za brak dyscypliny w miejscu zatrudnienia. Problemy z dyscypliną pracy wynikały z braku kwalifikacji zawodowych pracowników rekrutowanych ze wsi (niska kultura pracy przemysłowej) oraz ze stosowania pracy akordowej i wyśrubowanych norm produkcyjnych, bez adekwatnego wynagradzania za ich wykonywanie. Brak liczenia się z miejscowymi tradycjami pracy, przymus produkcyjny i niedostatek zasobów wytwórczych prowadziły do zrywania ciągłości produkcji, co rodziło dalsze niedostatki zaopatrzenia i naruszanie planów. W efekcie wzmagały się klasyczne procesy biurokratyzacji zarządzania, przerost mobilizacji ideologicznej, manipulowanie sprawozdawczością pracy i jakością produkcji, następował rozwój pozaformalnych układów, upolitycznionych i koteryjnych reguł awansowania i nagradzania pracowników.

Zwiększając obciążenia produkcyjne wprowadzano również obowiązek pracy w niedziele i święta negowano tradycyjne wzorce odpoczynku oraz ład życia rodzinnego robotników. Liczył się jedynie gospodarczy rozwój, pojmowany w kategoriach przemysłowej produktywności ekstensywnie zorganizowanego aparatu wytwórczego.

Polityczne znaczenie śląskiej klasy robotniczej w PRL

Wyróżnia się trzy okresy komunistycznej polityki gospodarczej w Polsce, formującej odmienne warunki rozwoju klasy robotniczej na Górnym Śląsku: 1- okres instalacji władzy i stalinizacji, kończący się w 1956 r., 2- okres intensywnej eksploatacji zasobów wytwórczych, zakończony Sierpniem ’80, 3- okres schyłku, gospodarki niedoboru i politycznego kryzysu, zakończony transformacją ustrojową 1989 roku.

Górnośląscy robotnicy byli nie tylko podstawą wielkoprzemysłowej produkcji, wykorzystywano ich jako siłę polityczną do wywierania ideologicznej presji na otoczenie społeczne i zasób ludzki ważny w starciach wewnątrz komunistycznego aparatu władzy. Katowice w latach 1953-1956 przemianowano na Stalinogród. Partyjne władze uznały je wówczas jako miasto o zdecydowanie robotniczym charakterze, za symbol wdzięczności dla zmarłego Józefa Stalina. Skutecznie polityczne korzyści z panowania nad wielkimi masami robotniczymi województwa śląskiego realizował Edward Gierek I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. Zyskał duże wpływy zwłaszcza w 1968 r., kiedy zorganizował masowe wiece robotniczego poparcia dla Władysława Gomułki a jednocześnie solidaryzował się z czystkami „antysyjonistycznymi” w szeregach partii. Już w dwa i pół roku później Gierek przejął władzę w kraju, po militarnej pacyfikacji gdańskich robotników. Składając im obietnicę "pomożemy" uczynił z robotników, a szczególnie śląskich i zagłębiowskich górników, bazę społeczną dla haseł "budowy drugiej Polski" i "dynamicznego rozwoju kraju". Jego partyjny następca w Katowicach Zdzisław Grudzień organizował wielotysięczne wiece poparcia dla gierkowskiej polityki gospodarczej z udziałem górników, hutników i przedstawicieli innych środowisk śląskiej klasy robotniczej. Ideologizacja trudu robotniczego była trwałym zjawiskiem, właściwym dla totalizującej logiki tamtejszej komunistycznej formacji. Jednak fałsz "propagandy sukcesu" obnażyły w 1976 roku protesty robotnicze w Radomiu, w warszawskim "Ursusie" i Płocku, oraz zapaść na rynku zaopatrzenia w podstawowe produkty żywnościowe. Procesy sądowe i brutalność milicji tłumiącej opór robotniczych załóg, zaktywizowały opozycyjnych intelektualistów do utworzenia społecznego Komitetu Obrony Robotników. Uczestnik działań KOR-u Kazimierz Świtoń z kilkoma robotnikami rozpoczyna w 1978 roku na Górnym Śląsku działalność pierwszego w PRL Wolnego Związku Zawodowego. Aktywizacja obywatelskiej walki o prawa mas robotniczych, w obliczu niespełniania ideologicznych i bytowych obietnic przez komunistyczne władze, prowadzi do wybuchu wielkich strajków w sierpniu 1980 roku. Ważnym duchowym wymiarem mobilizacji mas pracowniczych była pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II w 1979 roku. Jego wizytę w sanktuarium maryjnym w Piekarach Śląskich zablokował sekretarz Z. Grudzień, zmuszając partyjne struktury do organizowania "spontanicznej" akcji protestacyjnej robotników Śląska i Zagłębia.

Zryw obywatelski robotników w sierpniu 1980 r. i powstanie ruchu NSZZ „Solidarność” pod presją zbuntowanych załóg przemysłowych zakładów z Wybrzeża, miał już bezpośrednie wsparcie górnośląskich i zagłębiowskich robotników z wielu kopalń i zakładów pracy. Podpisano trzy porozumienia władz partyjno-państwowych z komitetami strajkowymi reprezentującymi robotnicze załogi. Po porozumieniach gdańskich i szczecińskich podpisano umowę społeczną w Jastrzębiu-Zdroju. Determinacja strajkujących górników doprowadziła 3 września 1980 r. na kopalni Manifest Lipcowy do zgody władz na zagwarantowanie robotnikom wolnych sobót i niedziel, oraz na likwidację czterobrygadowego systemu pracy. Porozumienie jastrzębskie było swoistą ugodą górników z władzą komunistyczną, wywalczono wówczas, w ramach poparcia 21 postulatów gdańskich, prawo do tworzenia wolnych związków zawodowych. Powstał ruch NSZZ "Solidarność".

Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. spowodowało strajki w wielu zakładach pracy, co przyniosło wielką tragedię górników na kopalni "Wujek" w Katowicach, gdzie oddziały specjalne ZOMO zabiły 9 robotników a rannych zostało 21 innych strajkujących, oraz 41 milicjantów i żołnierzy. W stanie wojennym narzucono wpierw zmilitaryzowane formy organizacji pracy w górnictwie a następnie wprowadzono system bonusowych zachęt premiowych. Potrójne pensje za soboty i niedziele zamieniano na zakupy deficytowych towarów, w sklepach specjalnego górniczego zaopatrzenia realizujących tzw. książeczki "G", co zniweczyło prawo do wolnych dni świątecznych uzyskane we wrześniu 1980 r. Okres stanu wojennego oznaczał postępującą delegitymizację władzy komunistycznej. Ideologia ustroju służebnego klasie robotniczej została pogrzebana wraz z delegalizacją NSZZ Solidarność i stosowaniem socjalnego przymusu wobec robotników mobilizowanych do wysiłku produkcyjnego. Śląska klasa robotnicza rozbita organizacyjnie i moralnie została po raz kolejny zaprzęgnięta do produkcji milionów ton węgla i stali, podtrzymujących niezdolną do restrukturyzacji scentralizowaną gospodarkę niedostatku.

Trafną diagnozę mechanizmów degradujących zdolności gospodarki socjalistycznej do zaspakajania potrzeb mas pracowniczych dał węgierski ekonomista Janos Kornai w pracy Niedobór w gospodarce. Opisał uniwersalny mechanizm ssania inwestycji z budżetu centralnego przez sektor I (przemysł wydobywczy i ciężki) kosztem sektora II (wytwarzającego dobra konsumpcyjne). W komunistycznym systemie industrializacji (w kooperacji z krajami RWPG) polska gospodarka zorientowana była na rozwój przemysłu ciężkiego. W ramach tej strategii gospodarczej Górny Śląsk stanowił główne zaplecze surowcowe w Polsce Ludowej i stał się swoistą tzw. kolonią wewnętrzną a równocześnie miejscowe technokratyczne elity branż surowcowych aktywizowały wielkie programy inwestycyjne. Szczególnie negatywne skutki przeciążenia gierkowskiego programu rozbudowy potencjału produkcyjnego I sektora stanowiła budowa wielkiej Huty Katowice, zlokalizowanej w Dąbrowie Górniczej. Ambicje polityczno-gospodarcze władzy, w powiązaniu z siłą interesów ekonomicznych branżowego aparatu nomenklatury, zerwały chwieją równowagę między rozbudzanymi aspiracjami konsumpcyjnymi robotniczych mas a zdolnościami scentralizowanej socjalistycznej gospodarki do ich godnego cywilizacyjnie i sprawiedliwego społecznie zaspokajania.

Ideologiczne wzorce a wartości i kondycja społeczna śląskich robotników

W okresie Polski Ludowej wielu autorów zajmowało się badaniem wpływu gospodarki i reżimu politycznego PRL na klasę robotniczą. Część badań dotyczyła także postaw robotników wobec tego systemu, w większości opisując akceptację jego ideologicznych założeń. Jadwiga Staniszkis tak syntetycznie charakteryzowała kondycję polskich robotników w systemie komunistycznym: „Robotnicy są najbardziej wewnętrznie zróżnicowaną kategorią społeczną, jeżeli chodzi o dochody materialne. Podzieleni są na protostany, bo podstawą zróżnicowań nie są ich osobiste cechy (zawód, kwalifikacje), ale cechy organizacji gospodarczej, w której są zatrudniani. Zatem klasa robotnicza podlega partyjno-biurokratycznej segmentacji (to partyjna nomenklatura decyduje o wielkości, o randze przypisywanej segmentom klasy robotniczej, afirmowanym z uwagi na interesy grup rządzących). Równocześnie jednak – mimo rozpiętości płacowych – robotników jako kategorię społeczną łączą takie wyznaczniki ich położenia socjalnego, jak: narażenie na wyższe, niż w przypadku innych grup zawodowych, trudności i ryzyko w środowisku pracy; gorsza jakość życia – nawet przy stosunkowo wysokich dochodach; niewielkie szanse na ciekawą pracę i awans płacowy; malejące szanse dzieci robotniczych na awans edukacyjny przez studia wyższe. Jest to też kategoria społeczna w największym stopniu dotknięta przez patologie: przestępczość i alkoholizm. Spożycie alkoholu stanowi zresztą jedno ze źródeł akumulacji dla skarbu państwa”.