Inteligencja: Różnice pomiędzy wersjami
Nie podano opisu zmian |
|||
| Linia 39: | Linia 39: | ||
==Wartości społeczne i etos inteligencji== | ==Wartości społeczne i etos inteligencji== | ||
Historia polski zaborowej uczyniła z inteligencji warstwę szczególną, zakorzenioną w szlacheckich ideałach wolności przywódczynię narodowej walki o niepodległość, ale pozbawiała ją trwałego zakorzenienia w industrialnej i urbanistycznej modernizacji kraju<ref>Głównymi zarzutami J. Chałasińskiego wobec rodzimej inteligencji było powstrzymywanie się jej poszlacheckich kręgów od aktywnego organizowania życia gospodarczego w warunkach rozwijającego się kapitalizmu i tworzenie „gett inteligenckich”. Jak pisał - "napływający do miast żywioł ziemiańsko-szlachecki, broniąc się przed deklasacją, tworzy w nich getta towarzyskie szukające podstaw swej egzystencji w uprawianiu literatury, sztuki lub nauki ale niemal wcale nie podejmując się organizowania kapitalistycznych przedsięwzięć w zakresie handlu lub produkcji dających wpływ na gospodarczą strukturę tych miast" - patrz J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1997, s.58-59. „W krajach Europy Zachodniej inteligencja tworzyła się wraz z kapitalistycznym mieszczaństwem i była jego intelektualnym wykładnikiem” - pisze J. Ulatowski, Aneks pt. Problem widziany z innej strony. W: J. Chałasiński. Przeszłość i przyszłość......., s.179. </ref>. Treści inteligenckiego etosu w znacznym stopniu kształtowała polska literatura piękna i zaangażowana społecznie publicystyka<ref>Zaczątki inteligenckiego etosu tkwią w dziełach doby oświecenia i w romantycznej literaturze porywającej ideami emancypacji narodowej. Nowoczesne treści etosu inteligenta-społecznika propagowała publicystyka okresu pozytywizmu a szczególnie dzieła A. Świętochowskiego i literatura tak zwanej Młodej Polski z jej czołowymi przedstawicielami B. Prusem i S. Żeromskim.</ref>. | Historia polski zaborowej uczyniła z inteligencji warstwę szczególną, zakorzenioną w szlacheckich ideałach wolności przywódczynię narodowej walki o niepodległość, ale pozbawiała ją trwałego zakorzenienia w industrialnej i urbanistycznej modernizacji kraju<ref>Głównymi zarzutami J. Chałasińskiego wobec rodzimej inteligencji było powstrzymywanie się jej poszlacheckich kręgów od aktywnego organizowania życia gospodarczego w warunkach rozwijającego się kapitalizmu i tworzenie „gett inteligenckich”. Jak pisał - "napływający do miast żywioł ziemiańsko-szlachecki, broniąc się przed deklasacją, tworzy w nich getta towarzyskie szukające podstaw swej egzystencji w uprawianiu literatury, sztuki lub nauki ale niemal wcale nie podejmując się organizowania kapitalistycznych przedsięwzięć w zakresie handlu lub produkcji dających wpływ na gospodarczą strukturę tych miast" - patrz J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1997, s.58-59. „W krajach Europy Zachodniej inteligencja tworzyła się wraz z kapitalistycznym mieszczaństwem i była jego intelektualnym wykładnikiem” - pisze J. Ulatowski, Aneks pt. Problem widziany z innej strony. W: J. Chałasiński. Przeszłość i przyszłość......., s.179. </ref>. Treści inteligenckiego etosu w znacznym stopniu kształtowała polska literatura piękna i zaangażowana społecznie publicystyka<ref>Zaczątki inteligenckiego etosu tkwią w dziełach doby oświecenia i w romantycznej literaturze porywającej ideami emancypacji narodowej. Nowoczesne treści etosu inteligenta-społecznika propagowała publicystyka okresu pozytywizmu a szczególnie dzieła A. Świętochowskiego i literatura tak zwanej Młodej Polski z jej czołowymi przedstawicielami B. Prusem i S. Żeromskim.</ref>. Zrywana poprzez ofiarę krwi i represje zaborców ciągłość pokoleniowa i materialna dorobku inteligencji zwiększała poczucie etosowej wspólnoty, zawarte w jej dziedzictwie duchowym. Dla dziewiętnastowiecznej polskiej inteligencji o ziemiańskim rodowodzie, walka o niepodległość kraju była znacznie ważniejsza, niż myślenie w kategoriach ekonomicznych a podejmowanie produktywno-utylitarnych zajęć nie było sprawą jej stanowego honoru<ref>J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej..., s. 53-57.</ref>. | ||
Wersja z 10:27, 5 lis 2014
Inteligencja rozpoznawana jest jako złożona warstwa społeczna, obejmująca członków ponadprzeciętnie wykształconych grup zawodowych, którzy pełniąc intelektualne funkcje w sferach edukacji, kultury i zarządzania, odwołują się do wartości duchowych, oraz do podmiotowych aspiracji społeczeństwa, a swoją pracą przyczyniają się do kształtowania zbiorowego poczucia narodowej i politycznej wspólnoty.
Pierwszą - jak podaje Ryszarda Czepulis-Rastenis[1]- w polskim piśmiennictwie próbą zdefiniowania terminu "inteligencja" jest sformułowanie przedstawione przez Karola Libelta w rozprawie z 1844 pt. "O miłości Ojczyzny". Pisze on tak o inteligencji - Stanowią ją ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych wychowanie, stają na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi zgoła, którzy mu przewodzą wskutek wyższej swojej oświaty. Poza tą klasą leżą masy ludu, niby ogromne pokłady ziemi, z ponad których tamci jako wzgórza się wznoszą[2].Znajdujemy tu socjologiczne ujęcie struktury społecznej z inteligencją narodu jako jego elitą duchową i równocześnie przewodzącą w ludowi w kształceniu i kierowaniu sprawami życia społecznego. W dalszych historycznych opracowaniach z XIX w. dodawane są oczekiwania dotyczące przymiotów inteligencji: rozumienie sprawy narodowej, obok wypełniania obowiązków i miłości ojczyzny; powinnością inteligenta jest praca ideowa i poświęcanie się dla rozwiązywania problemów swojego narodu w imię ogólnego postępu a nie interesów i uczuć pojedynczych warstw społecznych[3].
Według analiz historyków i socjologów inteligencja to specyficzna warstwa wyłaniająca się w społeczeństwach Środkowo-Wschodniej Europy a zakorzeniona w historycznych procesach ich transformacji, od tradycyjnych feudalnych do nowoczesnych struktur polityczno-gospodarczych. Szczególnym czynnikiem wyodrębniania się tej warstwy był opór ideowy wykształconych elit wobec tradycjonalizmu autokratycznego i oligarchicznego porządku, oraz wobec obcej politycznej dominacji, w krajach opóźnionych w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym. Aleksander Gella wyróżnia siedem historycznych przypadków funkcjonowania inteligencji, jako specyficznego segmentu struktury społeczeństw - które socjologicznie można zaliczyć do systemów transformacyjnych[4]. "Są to:
- historyczna klasyczna inteligencja Polski i Rosji;
- pewne grupy społeczne w międzywojennych Węgrzech i Czechosłowacji;
- cześć lepiej wykształconych i zorientowanych humanistycznie członków klasy średniej na Zachodzie wraz z zawodowymi intelektualistami;
- "inteligencja pracująca" w krajach socjalizmu - zwana też "inteligencją ludową";
- wykształcona warstwa w nowych narodach Afryki i Azji, która konkuruje z miejscową burżuazją o narodowe przywództwo;
- grupy dysydenckie i częściowo rewolucyjna inteligencja w społeczeństwach zamożnych podczas ostatnich dwudziestu lat (50-70 lata XX w. - AB);
- małe grupy dysydentów w ZSRR i Europie Wschodniej, które przypominają klasyczną inteligencję z XIX w."[5].
Takie podejście identyfikuje inteligencję ze specyficzną kategorią zaangażowanych politycznie i społecznie intelektualistów, którzy tworzą elementy kultury obywatelskiej oraz narodowej a ideowo orientują się ku postępowi i\lub modernizacji. Klasyczna inteligencja polska i rosyjska była społecznie zakorzeniona w ziemiaństwie, ale należąc do zawodów oświeconych wykształceniem - w różnych kręgach towarzyskich i ideowo-politycznych wiązała się ze społecznikowską pracą na rzecz postępu a nawet rewolucji - dążyła do zmian kulturowych zapóźnionego feudalnego ustroju.
W procesie upowszechnienia edukacji, oraz zdobyczy cywilizacyjnych i socjalnych, inteligencja środkowo-europejska stawała się kategorią zyskującą samoświadomość wyróżnionej warstwy społecznej, której wiodącą rolą było przewodzenie masom społecznym. Funkcjonalnie inteligencja wywiera wpływ na aspiracje kulturalne i życiowe różnych warstw a szczególnie wyznacza kierunki oraz zasady awansu edukacyjnego warstw ludowych, włączając je do kultury uniwersalnej i narodowej.
Nurty badań i koncepcje definiowania inteligencji
W refleksji badaczy nad historycznymi losami oraz społecznym i kulturowym dziedzictwem inteligencji znajdujemy kilka wiodących orientacji:
- analizę genezy i składu społecznego oraz losów różnych pokoleń inteligenckich[6];
- charakterystykę misji społeczno-kulturalnej inteligencji oraz jej roli polityczno-ideowej w walce o niepodległość kraju, tworzących tradycje jej etosu[7];
- krytykę inteligenckich iluzji, braku więzi z innymi warstwami społecznymi, obnażanie elitaryzmu, egoizmu grupowego i politycznej służalczości w jej funkcjonowaniu[8];
- afirmację roli ideowej i przywódczej polskiej inteligencji, wskazywanie na kulturowe, narodowe oraz religijne dziedzictwo różnych jej odłamów bądź nurtów[9].
Encyklopedia Socjologii wskazuje cztery podstawowe koncepcje inteligencji, jako zbiorowości ludzi:
- wyróżniających się wysokimi walorami intelektualnymi, artystycznymi i moralnymi;
- trudniących się zawodowo pracą umysłową bądź artystyczną;
- zajmujących określone miejsce w strukturze społecznej, którzy ze względu na swoje usługowe funkcje społeczne sytuują się między wyższymi a niższymi klasami;
- o wysokich kompetencjach intelektualnych, powiązanych z układem prospołecznych orientacji aksjologicznych i pełnieniem funkcji przewodnika w sferze wartości[10].
We literaturze socjologicznej typowe jest ogólne charakteryzowanie inteligencji, jako segmentu struktury społecznej złożonego z różnych kategorii zawodowych związanych z twórczą praca umysłową. Przykładowo Jan Szczepański socjologiczne rozumienie tej kategorii zredukował (warunkach społeczeństwa socjalistycznego) do definiowania funkcjonalnego grup zawodowych, wyspecjalizowanych w aktywności umysłowej, które "zajmują się twórczością kulturalną, organizowaniem pracy i współżycia społecznego oraz wykonywaniem prac wymagających wiedzy teoretycznej”[11]. W najszerszej kategoryzacji cech tej zbiorowości, - nawiązując do określenia badacza pokoleń polskiej inteligencji Ludwika Hassa - inteligencja jest definicyjne warstwą obejmującą ogół osób, dla których podstawowym źródłem utrzymania jest wykonywanie kwalifikowanej pracy umysłowej, zarówno podejmowanej na własny rachunek (ludzie wolnych zawodów lub przedsiębiorcy), jak i wykonywanej najemnie (wyżej kwalifikowani pracownicy umysłowi i kara kierownicza w przedsiębiorstwach lub instytucjach) będący specjalistami z wyższym wykształceniem. Współcześnie podstawowym formalnie kryterium przynależności do kręgów inteligencji jest co najmniej wyższe wykształcenie, jakkolwiek historycznie w końcu XIX i w pierwszej połowie XX wieku już klasyczne gimnazjum i egzamin maturalny udostępniały wyższe inteligenckie kwalifikacje. Ze względu na tak szeroki zakres rozumienia tej warstwy społecznej, ogólne definiowanie inteligencji może być dobry pomostem do dialogu pomiędzy socjologami i historykami, podejmującymi się opisu przejawów oraz wytworów aktywności jej członków w różnych okresach historii Polski - od I Rzeczpospolitej Szlacheckiej, aż po dzisiejszą III RP (w tym sporów politycznych wokół idei tzw. IV Rzeczpospolitej[12]).
W tradycyjnym stanowym społeczeństwie inteligenckie szlify zdobywali głównie zorientowani na twórczą pracę umysłową członkowie szlachty. Mniej liczni byli inteligenci o rodowodzie mieszczańskim lub wyedukowani synowie bogatszego chłopstwa, a jedną z popularniejszych dróg awansu do tych kręgów było kształcenie prowadzące do święceń duchownych. Księża w szczególnym stopniu stanowili ostoję narodowej inteligencji, bowiem polska i śląska kultura była zrośnięta przez stulecia z katolicyzmem, zyskiwała zatem w ich posłudze społeczną ostoję i duchowe wzmocnienie. Jakkolwiek na Śląsku Cieszyńskim specyficzne były ewangelickie tradycje polskiej ludności, trwające tam od XVI wieku. Jej prawa zabezpieczone po kontrreformacyjnej presji Habsburgów patentem tolerancyjnym, powiązały wiarą protestancką prawie 80% autochtonicznej ludności tego regionu. Mieszczańskie społeczności ewangelicko-augsburskie wydały dość liczne grono pastorów gromadzących i pielęgnujących polskie tradycje kulturowe[13].
Wartości społeczne i etos inteligencji
Historia polski zaborowej uczyniła z inteligencji warstwę szczególną, zakorzenioną w szlacheckich ideałach wolności przywódczynię narodowej walki o niepodległość, ale pozbawiała ją trwałego zakorzenienia w industrialnej i urbanistycznej modernizacji kraju[14]. Treści inteligenckiego etosu w znacznym stopniu kształtowała polska literatura piękna i zaangażowana społecznie publicystyka[15]. Zrywana poprzez ofiarę krwi i represje zaborców ciągłość pokoleniowa i materialna dorobku inteligencji zwiększała poczucie etosowej wspólnoty, zawarte w jej dziedzictwie duchowym. Dla dziewiętnastowiecznej polskiej inteligencji o ziemiańskim rodowodzie, walka o niepodległość kraju była znacznie ważniejsza, niż myślenie w kategoriach ekonomicznych a podejmowanie produktywno-utylitarnych zajęć nie było sprawą jej stanowego honoru[16].
- ↑ R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832-1862. Warszawa 1973, s.6.
- ↑ K. Libelt, O miłości Ojczyzny, w: "Rok 1844 pod względem Oświaty, Przemysłu i Wypadków Czasowych", nr 1, 1844, s.53.
- ↑ Patrz w R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja ... op. cit., s. 7-8.
- ↑ Przywołanie za Jerzym Mikułowskim Pomorskim, który cytując Aleksandra Gella zalicza go do zwolenników podejścia historycznego - J. Mikułowski- Pomorski, Inteligencja wobec nowych czasów, w: Inteligencja. Między tradycją a wyzwaniami współczesności. Pod red. J. M. Pomorskiego, Wyd. Akademia Ekonomiczna Kraków 2005, s.9.
- ↑ A. Gella, The Intelligentsia and the Intellectuals, Beverly Hills, Sage 1976 - za J.M. Pomorski, Inteligencja wobec..., op.cit.,s. 9.
- ↑ Np. J. Chałasiński, Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa 1946 i jej rozszerzona wersja pt. Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1958; S. Kieniewicz, Rodowód inteligencji polskiej. „Tygodnik Powszechny” nr 15 1946; J. Żarnowski, Struktura społeczna inteligencji w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1964; J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego. Rozdział pt. Struktura inteligencji w Polsce. Warszawa 1971; seria badań pod kierunkiem R. Czepulis-Rastenis, Inteligencja polska pod zaborami. Studia T.I., Warszawa 1979, Polska inteligencja współczesna, red. A. Borucki. Warszawa 1980; Inteligencja polska XIX i XX wieku Studia T II., Warszawa 1981, T.III W-wa 1983 i T.IV W-wa 1985; I. Homola, .Struktura społeczna i zarys położenia inteligencji krakowskiej w latach 1860-1914. Kraków-Wrocław 1984; L. Hass, Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek. Łowicz 1999.
- ↑ K. Libelt, O miłości Ojczyzny. Warszawa 1844 i pisma zebrane w tomie Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej. Warszawa 1967; R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka. I wydanie 1903 i wydanie powiększone Lwów 1907; F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Poznań 1934; przedruk Warszawa 1974 i praca tegoż autora Uczeni a życie polskie. "Droga" nr 2-3 i 4 z 1936 oraz jej rozwinięcie w The Social Role of Men of Knowledge. Columbia University Press 1940 (wydanie polskie w tomie Społeczne role uczonych. Warszawa 1984); A. Bocheński, Rzecz o psychice narodu polskiego. Warszawa 1998; A. Michnik. Z dziejów honoru w Polsce. Paryż 1985.
- ↑ I. Moszczeńska, Klasy społeczne a inteligencja. „Ludzkość” nr 38, 40, 42 i 52 1906; A. Świętochłowski. Zadania kultury polskiej. „Nowa Gazeta” nr 63 1907; S. Brzozowski, Legenda młodej polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej. Lwów 1910; S. Żeromski, Snobizm i postęp. Warszawa-Kraków 1923; J. Chałasiński. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Warszawa 1946; Cz. Miłosz, Zniewolony umysł. Londyn 1953; J. Trznadel. Hańba domowa. Lublin 1990; H. Palska, Nowa inteligencja w Polsce Ludowej. Świat przedstawień i elementy rzeczywistości. Warszawa 1994; Intelektualiści a komunizm. „Znak” Rok LI nr 525 Zeszyt tematyczny. Kraków, Luty 1999.
- ↑ I. Moszczeńska, Cenzus inteligencji. „Przełom” nr 28 1906; H. Janaszek-Iwanickova, Świat jako zadanie inteligencji. Studium o Stefanie Żeromskim. Warszawa 1971; R. Czepulis-Rastenis, „Klasa umysłowa”. Inteligencja ..., op cit. Warszawa 1973; A. Kłoskowska, Heroizm i personalne symbole jako wartości kulturalne. W: Filozofia i pokój. Warszawa 1971; A. Kłoskowska, Inteligencja polska w słowie i obrazie własnym. Wykład na otwarcie wystawy Inteligencja polska XIX i XX wieku. Warszawa 1995; T. Bogucka, Polak po komunizmie. Kraków-Warszawa 1997; Marian Surmaczyński, Kryzys lat 80 w świadomości inteligentów. Wrocław 1997.
- ↑ hasło Inteligencja autor Joanna Kurczewska w: Encyklopedia Socjologii. T.I A-J. Warszawa 1998, s.339.
- ↑ J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa 1971, s.98.
- ↑ Obraz sporów politycznych wokół tej idei m.in. w: Paweł Szałamacha, IV Rzeczpospolita - pierwsza odsłona. Dlaczego się nie udało, co trzeba zrobić, wyd. Zysk i s-ka Warszawa 2009; oraz Leszek Skonka, Czy idea IV Rzeczpospolitej była mrzonką - tekst na www. http://gazetawarszawska.com/2012/04/16/dr-leszek-skonka-czy-idea-iv-rzeczpospolitej-byla-mrzonka/ (dostęp dn. 20.07.2013 r.).
- ↑ Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653), red. Idzi Panic, Wyd. Starostwo Powiatowe w Cieszynie, Cieszyn 2011; oraz Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic, t. 1–3, Cieszyn 2009–2010.
- ↑ Głównymi zarzutami J. Chałasińskiego wobec rodzimej inteligencji było powstrzymywanie się jej poszlacheckich kręgów od aktywnego organizowania życia gospodarczego w warunkach rozwijającego się kapitalizmu i tworzenie „gett inteligenckich”. Jak pisał - "napływający do miast żywioł ziemiańsko-szlachecki, broniąc się przed deklasacją, tworzy w nich getta towarzyskie szukające podstaw swej egzystencji w uprawianiu literatury, sztuki lub nauki ale niemal wcale nie podejmując się organizowania kapitalistycznych przedsięwzięć w zakresie handlu lub produkcji dających wpływ na gospodarczą strukturę tych miast" - patrz J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa 1997, s.58-59. „W krajach Europy Zachodniej inteligencja tworzyła się wraz z kapitalistycznym mieszczaństwem i była jego intelektualnym wykładnikiem” - pisze J. Ulatowski, Aneks pt. Problem widziany z innej strony. W: J. Chałasiński. Przeszłość i przyszłość......., s.179.
- ↑ Zaczątki inteligenckiego etosu tkwią w dziełach doby oświecenia i w romantycznej literaturze porywającej ideami emancypacji narodowej. Nowoczesne treści etosu inteligenta-społecznika propagowała publicystyka okresu pozytywizmu a szczególnie dzieła A. Świętochowskiego i literatura tak zwanej Młodej Polski z jej czołowymi przedstawicielami B. Prusem i S. Żeromskim.
- ↑ J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej..., s. 53-57.
