Chłopstwo

Chłopstwo jest zbiorowością stanowiącą segment struktury społecznej a jako pojęcie wskazuje zarówno na położenie stanowe, jak i na funkcje gospodarcze oraz cechy kulturowe, ludności trudniącej się pracą na roli.

Termin chłopstwo określa społeczność rolniczą, kształtującą swoistą kulturę praktyk życiowych i zachowań zakorzenionych w przestrzeni wsi i lokalności. Życie chłopstwa zdominowane jest rytmem przyrody i wzorcami rolniczego gospodarowania, które różnorodne uprawy zbóż i płodów ziemi, oraz hodowlę udomowionych i dzikich zwierząt, czyni podstawą egzystencji społeczeństwa. Socjologiczne opisywanie sylwetki chłopa traktuje go jako człowieka ziemi, dziedziczącego specyficzne cechy osobowe i wzorce postaw opartych na tradycjonalizmie społecznym oraz więziach z naturą i lokalną kulturą rolniczą. W gruncie rzeczy jest to swoisty model, który abstrahuje od historycznych przemian środowiska społecznego i technik gospodarowania w różnych kulturach agrarnych. Postuluje się traktowanie cech chłopa - człowieka ziemi - jako swoisty model idealny dla kultur tradycyjnego społeczeństwa przedprzemysłowego. Natomiast rolnik i współczesny producent rolny cechują się wieloma atrybutami nowoczesnych osobowości, nie powinni być więc obiektami negatywnych stereotypizacji, akcentujących braki ich podmiotowości, aktywności kulturalnej, bierność wobec losu połączoną z materializmem bytowania, religijny i obyczajowy konserwatyzm a nawet zacofanie.

Zajmując podstawowe miejsce w strukturze społeczeństw agrarnych chłopstwo w szczególnym stopniu przyczyniało się do systematycznego wzrostu ekonomicznej produktywności społeczeństwa stanowego w feudalnej Europie. Dynamika procesów osadniczych na Śląsku w późnym średniowieczu i na progu nowoczesności w szczególnym stopniu lokowała wsie na prawie niemieckim.Sprzyjało to przybywaniu na tereny Śląska, ale i Pomorza, Wielkopolski a nawet Małopolski, zasadźców (późniejszych sołtysów) z krajów zachodnich. Lokatorzy przyciągali nowych osadników oraz mnichów, co wzbogacało strukturę społeczną i aktywizowało zagospodarowanie ziemi. Osadnictwo to uzupełniało skład etniczny rodzimego chłopstwa i ustanawiało reguły prawne gospodarowania oraz zobowiązań danin czynszowych. Chłopi na Śląsku długo zachowywali wolność i dopiero stopniowo obejmowani byli zobowiązaniami do świadczenia służb i pańszczyzny. Ustrój stanowy księstw śląskich, po utracie lennych więzi z krakowskim dworem i praw dziedziczenia korony polskich Piastów, sprzyjał autonomizacji księstw śląskich oraz Zachodniej kulturze gospodarowania ziemią w gospodarstwach folwarcznych i czynszowych.

Kategoria chłopstwa, ze względnie jednolitej zbiorowości kmieci, zamienia się stopniowo - wraz z ustanawianiem nowych typów zobowiązań osadniczych, umów folwarcznych lub czynszowych i form gospodarowania - w liczne kategorie rolników i robotników rolnych, oraz wiejskich rzemieślników, o różnym poziomie samodzielności ekonomicznej. Kolonizacja merkantylna aktywizuje wiejskie osadnictwo i intensyfikuje gospodarkę folwarczo-pańszczyźnianą. W Europie Środkowo-Wschodniej gospodarka rolna oparta na folwarku prowadzi w XVI wieku do ekspansji szlachty wykupującej sołectwa, do powiększania areałów rolnych i koncentracji wielkiej własności ziemskiej w rękach magnatów. Korzystne koniunktury dla eksportu zbóż na Zachód Europy prowadzą do wzrostu obciążeń chłopa pańszczyzną (od 3 dni w XVI w do 5-6 dni w tygodniu od łanu w wieku XVIII).). Chłopstwo pańszczyźniane i czynszowe pracuje na rzecz właścicieli ziemskich. Szlachta żyjąc z dostarczania produktów i surowców naturalnych do industrializujących się miast konsumuje zyski i utrwala agrarną gospodarkę, opartą na łatwym dostępie do taniej wiejskiej siły roboczej. W Polsce od XVI do XVIII wieku, rozkwit oligarchii szlacheckiej i kultury sarmatyzmu, poddaje stan chłopski wykluczeniu z uprawnień obywatelskich a kulturowo przypisuje chłopów do odrębnej linii pochodzenia od biblijnego Chama. Chłop doby Szlacheckiej Rzeczpospolitej Polskiej traktowany był, w opozycji do sarmackiego pana, jako lud podległy, pozbawiony wolności i niegodny praw, przeznaczony do ciężkiej fizycznej pracy, której trudu nie trzeba było umniejszać technicznymi innowacjami. To zrodziło swoistą symbiozę konserwatyzmu dworskiej i zagrodowej szlachty oraz pańszczyźnianego chłopstwa. Wspólne jest im idealizowanie ziemiańsko-patriarchalnej oraz katolickiej dewocyjno-religijnej kultury, pogłębiające ich peryferyjność w obliczu rozwoju mieszczańsko-kapitalistycznych społeczeństw Zachodu. Wraz z centralizacją władzy w monarchiach absolutnych i reorganizacją gospodarki naturalnej w gospodarkę towarowo-pieniężną, chłopstwo w strukturach wczesno-kapitalistycznego rynku różnicuje się na liczne segmenty stanowe. Wolność od zwyczajów i zobowiązań prawa lennego przynosi chłopstwu nowe centralne prawo państwowe, znoszące przymusową i darmową pracę chłopa (pańszczyznę i daniny) na rzecz właściciela ziemskiego, w zamian za uwłaszczenie obciążając go rentą i opłatami od wykupu uprawianej ziemi. Prusy jako pierwsze znoszą pańszczyznę chłopów w 1816 roku, co na terenie Królestwa Polskiego władze carskiej Rosji wprowadzają dopiero w 1864 roku. Chłopstwo śląskie początkowo zyskuje na wspieranej przez pruskie państwo akcji osadniczej oraz polityce wspierającej zmiany w kulturze agrotechnicznej i produkcji rolnej.

Chłopstwo jako zbiorowość obywatelska i klasa społeczna

Republikańskie prawo monarchii konstytucyjnych zamienia chłopów w siłę zaciężną, powoływaną masowo do służby w armii. Przysposobienie do militarnych zadań i doświadczenia wojennego braterstwa różnych stanów społecznych aktywizują świadomość obywatelską chłopstwa a patriotyzm lokalny chłopów, przez szkolenie i edukację, włączany jest w polityczny patriotyzm i imperialno-narodowe doktryny. Od XVIII stulecia europejskie chłopstwo staje się ekonomicznie coraz bardziej samodzielne i tworzy silne społeczności, wokół lokalnych oraz regionalnych rynków. Targowiska i kupcy dostarczając mieszkańcom wsi nowych środków techniki rolnej i dóbr konsumpcji, wyrobów rzemiosła użytkowego i odświętnych strojów, różnicują zamożność chłopstwa i wzbogacają jego zwyczaje. Ludyczne potrzeby i nowe wzorce społecznej rywalizacji wiążą religijne święta i świeckie rytuały, kształtując codzienną oraz uroczystą kulturę chłopską zwaną kulturą ludową.

Dynamizuje się osadnictwo rolnicze w nowych formach gospodarczej w współpracy, a wraz z demograficzną żywotnością wsi i wolnością żywiołu chłopskich najemników - migrujących za pracą do rozwijających się ośrodków przemysłu i manufaktur produkcyjnych. Narasta rozwarstwienie ekonomiczne chłopów. Najubożsi i najaktywniejsi w poszukiwaniu nowych szans bytowania wybierają los emigrantów dążąc, szczególnie w latach nieurodzaju lub wojennych zagrożeń, za "Wielką Wodę". Wyjazdy emigrantów "za chlebem" stają się szczególnie częstą praktyką chłopstwa z najuboższych i najludniejszych regionów, w krajach tracących niepodległość i obciążanych militarnymi kontrybucjami. Szczególnie liczne rzesze chłopskich migrantów wypływają z Małopolski i Galicji, polskich terenów austrowęgierskiego zaboru a także z ziem Polskiego Królestwa Kongresowego, którego rozwój przemysłowy był znacznie ograniczony - z istotnym udziałem uprzemysłowienia ziem Zagłębia Dąbrowskiego.Chłopstwo ponosi główne ciężary gospodarczych kryzysów i politycznych rewolucji w Europie, jak i Ameryce Południowej - dokąd są werbowani jako szczególnie cenny zaczyn rozwoju kolonialnej gospodarki rolniczej m.in. Meksyku, Brazylii czy Argentyny. Chłopi zyskują tożsamość klasową w społeczeństwie industrialnym, które w procesie modernizacji rozbudowuje gospodarkę kapitalistyczną skoncentrowaną w ośrodkach miejskich.