Krajobraz

Krajobraz stanowi jedną z ważniejszych kategorii badawczych w geografii (Hettner, 1927; Ostaszewska, 2002; Plit F., 2011a, b). Rozległość semantyczna pojęcia ‘krajobraz’ sprawia, że jest on przedmiotem badań także innych dyscyplin naukowych i dziedzin sztuki. Ponadto jako termin mieszczący się w ramach podstawowej edukacji geograficznej jest powszechnie rozumiany i intuicyjnie stosowany. W naukach geograficznych zasadniczo przyjmuje się jako nadrzędny podział na krajobrazy:

• przyrodnicze (naturalne) (prirodnyj łandszaft, natural landscape),
• antropogeniczne (antropogennyj łandszaft, anthropogenic landscape).

Tab. 1 Klasyfikacja krajobrazów naturalnych Polski według A. Richlinga i A. Dąbrowskiego (1995).

Krajobraz naturalny – powstaje w wyniku działania sił przyrody (procesów przyrodniczych). Obecnie krajobrazy naturalne są identyfikowane na postawie wyłącznie cech przyrodniczych t.j. budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat, stosunki wodne, pokrywa glebowa, naturalna szata roślinna i świat zwierzęcy. cechy środowiska geograficznego stanowią przyrodnicze uwarunkowania historycznej i obecnej działalności człowieka w krajobrazie. Krajobrazy przyrodnicze (naturalne) stanowią wykształcone bez udziału człowieka geosystemy, które wskutek rozrastania się ekumeny ulegały stopniowej antropogenizacji. Obecnie krajobrazy przyrodnicze są tłem i zasobem dla terenów przekształconych antropogenicznie. Część krajobrazów przyrodniczych pozostając wolna od wpływu człowieka, reprezentuje dziewiczy system przyrodniczy. Ich zasięg radykalnie się kurczy, a realne istnienie takiego typu krajobrazów jest współcześnie przez badaczy mocno kwestionowane (por. Bieroński, 2002, Kistowski, 2010). Najczęściej mówi się jedynie o reprezentatywnych archetypach krajobrazów naturalnych (np. ścisłe rezerwaty, reliktowe puszcze, wysokie góry, wnętrza Antarktydy i wysp Arktyki). Dla tej grupy krajobrazów naturalnych uzasadnione jest używaniem określenia krajobraz pierwotny dla podkreślenia stanu zachowania w formie pierwotnej lub jako określenie chronologicznej fazy ewolucyjnej. Krajobrazy pierwotne nie spełniają żadnej funkcji produkcyjnej (zadanej przez człowieka) ani nie zawierają jakiejkolwiek infrastruktury technicznej. Stanowią najwcześniejsze ogniwo ewolucyjne przeobrażania krajobrazu. Zdecydowana większość krajobrazów przyrodniczych ulegała stopniowemu modelowaniu przez człowieka lub istnieje współcześnie dzięki decyzjom i świadomym zabiegom człowieka (np. parki narodowe – funkcja ochronna, edukacyjna, badawcza, naukowa) – dla tej grupy obszarów używane jest określenie krajobraz przyrodniczy–seminaturalny. Ogniwem przejściowym pomiędzy krajobrazami przyrodniczymi a kulturowymi są krajobrazy quasikulturowe. Odróżnia je obecność pojedynczych budowli (np. szałasów, chat, schronisk) i bardzo wysoki udział składników naturalnych geosystemu.

W stosunku do krajobrazu możliwa jest klasyfikacja typologiczna i regionalna. Klasyfikacja typologiczna zakłada, że istnieją takie same typy jednostek przestrzennych – które mogą występować w różnych miejscach Ziemi. Jednostkom typologicznym nadaje się nazwy przymiotnikowe. Najczęściej taką procedurę stosuje się do krajobrazów przyrodniczych (naturalnych). Klasyfikację krajobrazów naturalnych Polski, biorący za podstawę zróżnicowanie rzeźby powierzchni terenu (a w konsekwencji podłoża skalnego, gleb, pokrywy roślinnej) jako pierwszy opracował w końcu lat 50.XX J. Kondracki. Klasyfikacja ta dzieliła krajobrazy Polski na klasy, rodzaje, gatunki i odmiany. Kolejne uszczegółowienie tej klasyfikacji przedstawili J. Kondracji i A. Richling ( 1984) a następnie A. Richling i A. Dąbrowski (1995).

Obszar Polski według tej procedury jest podzielony na 4 klasy, 14 rodzajów i 25 gatunków krajobrazów naturalnych, które dodatkowo mogą być podzielone na 120 odmiany. Przy klasyfikacji krajobrazu stosowana jest numeracja dziesiętna.